Ka Lahui Hawaii, Volume I, Number 32, 5 August 1875 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII
HONOLULU, AUG. 5, 1875.
Ua hana ia iho nei ma ka apana o Kona nei iloko o keia mau la, kekahi hana naaupo loa e kekahi poe kahuna lapaau, he hana no hoi e hoike maopopo loa ana i kekahi o na puka liu kahi e nalowale aku nei ke ola o keia lahuikanaka. He wahine opio, maluna iki ae o na makahiki he iwakalua, ka mea i poino ia ua poe kahuna nei. Mahope o ka hele auwana ana o ua wahine nei no kekahi mau makahiki ma ke ano manuahi, ua loohia oia i ka mai fiva e laha nei iloko o na la hope o ka malama o Iulai i hala ae nei. Ua kii ia ka laau haole nona, a ua loaa mai elua ano laau, me ka olelo kauoha e inu i kekahi laau a hala he mau hora, e inu i kekahi laau a hala he mau hora, alaila e inu i ka lua o na laau. Aole nae i hiki aku i ka wa e inu ai ka lua o ka laau,—hiki mai ana ke kahuna lapaau ma ke ano kahiko. A eia kana olelo: "Aole keia he make mai, he make kanawai keia. Aohe oia nei e ola i ka laau a ka haole; eia ia'u ka pono." O ka huli aku la no ia o ka mai a me na makamaka mamuli o ka olelo a keia kanaka wahahee. Aole nai i liuliu kana hana ana, a komo hou maia na ka lua o ke kahuna, "He make kanawai" no keia ma kana ike, eia nae, ua hewa ka hana ana a kona mua, ua like no hoi kana ike me kona mua ma keia mea, "he mai ola ole keia i ka laau haole." Huli hou aku la ka mai i keia naaupo helu alua. Aohe liuliu ka hana ana a keia kanaka, a hiki hou mai ana ka naaupo helu akolu. He helu akolu keia ma ka heluna, aka, he helu akahi ma ke kulana o ka naaupo.
O Ikeole kona inoa, a e like me ua inoa nei ona, pela no kona ano. Ua make mua no kekahi mea mamuli o kona alakai hewa ana. Heaha la ka ike a keia kanaka "Ike ole?" Eia, he mai ola wale no keia ma ke kaulima ana a me ka pipi wai ana. O ke kii aku la no ia i ka poe aea haukae, a me ka poe naaupo i puni wale ia Ikeole a me kona poe hoa hana iloko o ka pouli, hele mai la lakou a hoopuni ae la i ka mai, pi aku la i ka wai a hookau aku la i na lima. O ka wa ia i aneane ai e make ka mai, a e kaa ana me ka eha nui me ka uwe nui no ka eha, me he mea la e make ana no oia ia wa. Eia nae ka olelo a ka poe kaulima, "Mai uwe oe, ke hoona nei ka uhane, o ka lele koe a maha iho oe." A make koke iho la ua mai nei ma ia hope iho. Ina aole ka eehia a me ke kaumaha no ka make ana o keia wahine Hawaii opio ma na lima o ka poe hana naaupo, ina la ua hu ka aka i keia hana kohu pupule a Ikeole ma. Eia nae ka lakou olelo hope loa mahope o ka make ana o ka mai: "Ua haawiia mai e ke Akua he wa e make ai no na mea a pau, a no ka hiki ana mai o kona manawa, o kona make no ia." Ke olelo nei makou o kekahi keia o na halia lapuwale loa a makou i ike ai iwaena o keia lahui. Ua lilo ke ola o ke kanaka i mea paani wale ia e keia poe kahuna.
A hea la pau ka puni ana o keia lahui i keia poe kahuna hoopunipuni? Aia anei a aneane pau loa ke koena uuku o ka lahui? O na pomaikai i manao nuiia e loaa ana mai loko mai o na kula hanai a me na kula ohana, a me na hanauna hou, ua aneane lilo i mea ole mamuli o na hana haumia a keia poe kahuna o ka pouli. Aole anei he mea hiki i ka mana kanawai a me ka poe nana e hooko i na kanawai ke pale a ke kinai aku i keia poe enemi nui o ka lahui, a i ole e hoomanalo i ka lakou hana, i ole ai e ulu hou ka pouli iwaena o kakou? Ke manao nei makou o kahi kupono no na kahuna lapaau hoopunipuni e like me keia poe i hoike ia maluna, oia no ka hale pupule, a i ole ia o ka hale paahao.
HOOLAA ANA.
E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
Ma ka la 29 o Iulai, i ka hora 10½ A. M. Ua hoolaa ia ka Luakini ma Kahuku, e like me ka hoolaha ana.
Na hana.—1. Pule ia Rev. S. Waiwaiole. 2. Himeni ia Rev. S. Paaluhi. 3. Heluhelu Baibala a me ka pule loihi ia Rev. J. N. Paikuli. 4. Himeni ia Rev. D. Kekiaokalani. 5. Haiolelo ia Rev. J. F. Pokue. 6. Moolelo o ke kukulu ana o ka hale, a me ke kauoha ana i ke anaina e hoolilo i ka Luakini i hale no Iehova, ia Rev. J. Kekahuna. 7. Pule hoolaa ia Rev. M. Kuaea. 8. Pule hookuu ia Rev. J. Kekahuna. 9. Paipai ma ka lulu dala ia Rev. S. Waiwaiole.
NA KOKUA O NA KIHAPAI.
No Kawaiahao.....$2.00
Kaumakapili.....6.95
Kalihi a me Moanalua.....13.25
Waianae.....18.25
Waialua.....10.25
Hauula.....4.25
Kahana.....4.75
Waikane.....8.25
Kaneohe.....2.35
Waimanalo.....1.50
Himeni o Waikane.....1.00
J. F. Pokue.....2.00
J. L. Rikikini.....4.00
Apana o Kahuku.....22.50
Apana o Waialee.....21.25
Apana o Waimea.....6.50
Kula o Kahuku.....2.35
Kula o Waialee a me Waimea.....4.95
Hoohoihoi ana.....10.00
Mai na haole mai.....1.75
Huina pau.....$148.10
No loko oia huina 2 dala bila, dala io he $146.10. Mai kekahi poe mai ma ia hope mai.
Mai J. Kaluhi, Esq., no kona ohana.....$7.00
W. S. Lokai......50
Rev. D. Kekiaokalani.....2.00
Mr. Paukialani.....10.00
Ka waihona ma ka lima K.....21.25
Huina oia mau dala.....$40.75
Huina pau loa.....$188.85
Huina aie i koe.....140.28
Oia ka hoike a ke komite. Ua pau me ke aloha. J. KEKAHUNA.
Hale pau ahi.
E KA LAHUI HAWAII;—Aloha oe:
He nuhou kaumaha ka'u e hai aku ia oe, a nau ia e hai aku na ka elele mama, i ike mai na makamaka. Penei ka moolelo o keia pau ahi: I ka hora 1 o ka po Poakahi a ao ae Poalua, oia hoi ka la 3 o Augate nei, ma Kahauiki, Honolulu, Oahu, oia hoi ka hale uwi waiu bipi o Manuela Pukiki.
Eia ka nuhou manaonao a'u e hai aku ai ia oe, he kaikamahine ka mea i make loa, o Ana Manuela kona inoa, oia no ke kaikamahine waena a Manuela. Aohe i ike ia ke ahi, a hiki i ka wa o Pila i ala ai, ike oia i ke ahi e a ana maluna o ka hale, hoala i kana wahine, a ala laua, hoala i ka lehulehu o loko o ka hale. Aia ka makuakane hoala i ke kaikamahine ia Ana, oia hoi kela kaikamahine i make, puka oia a ma ka lanai o ka hale kahi i noho ai; kii hou o Manuela i kekahi mau kaikamahine elua maloko o ha hale, oia ka mua a me ka hope, a puka lakou iwaho, aohe nae lakou i ike i ke komo hou ana o Ana iloko o ka hale, a kii ka makuakane i na ukana me na aahu, hoomaka mai oia e puka iwaho, loaa kekahi kaikamahine ana e komo aku ana iloko, loaa mai la no nae iaia hukiia iwaho, a o ke kaikamahine i make, aohe oia i ike i ke komo ana mai, no ka lilo o ka makuakane i ka lawe i na ukana iwaho, oia ke kumu o ka poino i ili iho maluna ona a me ka ohana. "Ua pau loa i ke ahi," ke kino holookoa, ua hoiliili ia kona kino lehu a maloko o kekahi lole holoku.
Ua ano kaumaha a luuluu ko'u naau i ka ike ana aku i ke kino o ke kaikamahine make, a ua hoonawaliwali ia hoi ko'u lunaikehala, aka, ua olelo mai no nae ka Haku, "Mai haohao i na pilikia ke hiki mai i o oukou nei, me he mau mea hou la." "Na Iehova no i haawi mai, a na Iehova no i lawe aku, a e hoonani ia kona inoa." Ua ane he ehiku paha makahiki o keia kaikamahine e make aku la? Ua hiki aku ka mea e kakau nei ma kahi o ka poino i ka hora 6 A. M., a ua lohe maopopo mai i ka moolelo mai na wahine a na Pukiki mai, ka poe hoi i pakele mahunehune i ka mea ana ole hoi he ahi. Ke hooki nei au maanei, me ke aloha i ka Lunahooponopono a me na keiki hoonoho hua kepau a kou keena hanohano. S. PAALUHI.
Kalihi, Honolulu, Oahu, Aug. 8, 1875.
Na mea hou o Maui Hikina nei.
E KA LAHUI HAWAII; Aloha oe:—
E oluolu oe e ka Lunahooponopono e hoouna aku i keia wahi apana ilialani, mawaena o na makani eha a me na kai ewalu, i ike mai ai o'u hoa "Kuilima, alo ua kukalahale, noho ana luana o ka ua puanaiea, lililehua pa-u laukoa o Luakaha, pau paowa ma-u ka ihu i ka pua o ka ahihi, he hekili aweawe lelehuna i ka waikolii, he lolii i ka pane poo o ke aloha." No ka loaa ana mai o keia mau wahi hunahuna mea hou malalo iho nei:
No Kipahulu.—Mai kolu lai hiki mai ai mai Honolulu mai, a hiki i keia la a'u e kakau nei, oia mau ka ua, e ua ana i kahi manawa a po ka la a ao ae ka po, a e malie ana i kahi manawa, a pau aku nei ka malama o Iune, a ke mau mai nei no ka ua a komo i keia mahina.
No na mea pili i ka noho ana o na kanaka. Ua ike aku au i ka noho ana o na kanaka i keia manawa, ua pii ae mai ke kulana mua a i ke kulana hou ae, ua pau ka noho pelapela ana, ua ano hou ka noho ana, ua nui na halelaau, ke aneane aku nei e pau na halepili maoli, no ka mea, 15 halelaau, 2 halekua; aole pela keia makahiki i hala aku nei, he oia mau ka noho ana o na kanaka ia manawa, aka, i keia manawa, ke nee nei ke au o ka manawa imua, no ke au hooulu lahui paha o Kalakaua, nolaila, ulu na halelaau, pela paha.
No ka ai a me ka i-a, nui ka ai ma Kipahulu nei iloko o keia mau la, aole wi, a pela me ka i-a; nui ka malolo, ke hele 'la a "piha pono ka uka o ka nenelu." Eia ma Kakalahale e kukulu hou ia nei, he luakini hou no ka poe a Bisimaka i kaiehu mai nei, (oia ka poe pope), he hale maikai i oi ae mamua o kahi hale mua, a ma ka lohe wale i kekahi poe oia hoomana, e hana ia'na a hinuhinu e like me ka hinuhinu o ka "aahu o Palila," pela mai kahi poe. Aka nae, i ka nana aku e maikai ana no, loaa nae ka hale noho o Diana, ka "Alahe" o ko Epeso poe; aole ona iloko o keia mau la, ua maluhia, no ka malama o ka mea iaia ia wahi, ka makua o keia mau moku eha.
Na mea pili i na hana a ka Haku—ma keia a'u e hai aku nei, aole i komo mai ko'u mau manao mahalo, aole au i ike i ka hele nui mai o na kanaka i ka pule, ua emi mai na hana pono, pela me na hale halawai; aole nae hoi i emi loa mai, aole hoi i holo loa imua, aka, ua nee malie e like me ka honu; aole hoi i wela loa, aole i anu ino, ua "pumehana wale no i ke ahi alakai." Aole pela ka makahiki 1874, nui ka laua o na hana a ka Haku, no ka hele mau o na luna ma na hale o na hoahanau, nolaila, nui mai ka poe hele mai; i keia manawa nae, aole pela, "Ua kau ke poo i ka uluna, o Kulu ka po o Walehu ka malama."
No ka Luna Helu.—Ua hiki mai nei ka Luna Helu hou o makou nei D. Kahaulelio, no ka malu Ulu mai o Lele, ua hiki mai oia ma Kipahulu nei i ka la 17 o keia malama, ua nui ka mahalo o na kanaka iaia no ka oluolu, ka launa pu me ka poe i like ole me kona kulana, he kanaka hoopono, ua noi aku ka poe mai a me ka poe i hala na makahiki 50, ua hookuu ia ka poe mai, ua hoopauia ka hele ana o kekahi poe i ka hana alanui, no ka lawa o na makahiki, a ma ka la 19 ae, ua hele mai oia a moe ma ko'u hale. Eia ka mea kupanaha a'u i loohe mai ai mai iaia mai, i kona la i hoea mua mai ai ma Kukuiula, hookahi ona po i moe pono ai, i ka lua mai o ka po, ua kipaku maoli ia mai oia e ka Haku mea hale, ua hele aku oia a ma kekahi hale okoa aku, me ka hele pu me kona mau hoahele a me kona mau wahi ukana iwaenakonu o ka po; nolaila au i puana ae ai i keia mau wahi lalani mele, penei:
"Luli aku la ka auamo moe a loko,
Mamaka okoa no i ke aumoe,
Lewa na ukana a ko hai hale—e."
Ua nui ko'u aloha iaia, no keia hapa lapuwale a kamaaina, aole au i manao e hoolaha no keia, e like me ka ka Haku olelo, "O na enemi o ka hale, no kona hale iho no ia." Aka, i kumu e ike mai ai ka poe i hoonaauao ia; a me ka poe i noho i keia au malamalama, no keia hana lapuwale. He pono anei i kekahi kanaka i hoonaauao ia, o keia au e noho nei kakou, e kipaku aku i kona hoa kanaka? Aole. Nolaila, e na makamaka mai Hawaii a Niihau, mai hoohalike e like me keia, no ka mea, he mea nui ka malihini iwaena o ka poe naauao, a he olelo kaulana hoi i puana ia mawaena o kakou, "E ike ia kakou hookanaka, o kipa hewa ke aloha i ka ilio."
Eia ma Ko'uko'uai kekahi wahine, ua nahu iho nei i ka pepeiao o kana kane, ua moku kekahi pepeiao, o ka ke alii puaa paha ia la, ke moku ia ka pepeiao.
No Kaupo.—O ka aina keia nona ka olelo ana, i ike ia no na'lii o Kaupo i ka momona o na pepeiao, a me keia kekahi olelo ana, i paa i ka haku ia i ke mele e ka poe kahiko.
"Ku i ke a ka hale o Kaupo,
I hoohalike me ka hale papohaku,
Paa ole ka hale a ka lauwili—e,
He lauwili,
He lauwili ka makani he Kauaula,
Ka pii loa aku a Naiwi,
E i ala—e."
Ma keia aina he oluolu no ka noho ana, o ka uala ka ai nui o keia aina, he hapa loa ke kalo, nui no na halelaau ma keia aina.
A ma ka la 6 o keia malama, ua hiki mai na komite i hooliloia e ka Aha Euanelio o na mokupuni o Maui nei. E hele mai e hoohui ia Kaupo a me Kipahulu malalo o ke kahu hookahi, oia hoi o D. Puhi. A ma ka la 7 ae, ua hoonohoia iho la o Rev. D. Puhi, i Kahu Ekalesia no keia mau ekalesia a elua, eia na komite i hele mai e hookohu.
RE V. W. P. KAHALE,
REV. O. NAWAHINE, Na Komite.
REV. L. KAIWI.
O lakou na komite i hele mai e hooko ia hana, a pau ae ia hana, alaila, hele loa mai ma Hana e hana i ka hihia mawaena o na hoahanau a me Rev. E. Helekunihi. Aole nae i hiki i Hana, no ka mea, ua hala kela aia i Kohala. "Lele aku la no ia manu i ka ehu, hapapa wale iho no ka manu hulu ole." He mele kahiko no ia e mele ia nei penei:
"Ua hala Kapuulena aia i Hilo,
Ua imi aku la ia Papalauahi."
No Hana—He aina kaulana keia i ka wa kahiko, nona ka olelo ana, "O Hana a ka ia iki," he aina i makemake nui ia e na'lii, no ka oluolu o ka noho ana, eia ma keia aina, he nui na kane a me na wahine e mahi ana i ka paka, aneane 3 eka ka kekahi, a oi aku ka kekahi, a emi mai ka kekahi, he makahiki kanu nui keia o na kanaka o Hana i ka paka, eia malaila he mau halekuai eha 3 halekuai pake, 1 hale no ka haole, he wiliko maanei na A. Unna, a ke eku nei no ka ihu o ka palau a ke keiki o Europa maluna o na lepo momona o keia aina. Eia maanei ka puu oi kelakela kaulana o Maui Hikina nei (Kauiki) nona ka olelo ana.
"Oni a lele Kauiki i ka malie,
Papu me he umauma la no ka manu,
Me he lae 'la no ka Noio aukai."
Eia maanei kahi noho o ka mea mahalo ia Mr. Ch. K. Kakani, Lunakanawai o Koolau, Hana, Kipahulu, Kaupo a me Kahikinui, he oluolu maikai no kona ola kino. Aia ma Koolau he kanaka lelepali, o Nioi kona inoa, no ka maopopo ole ia'u, aole e hai aku. Oia iho la ka'u mau mea hou i ike iho nei, e nana no au a ike hou i na mea hou, alaila hoouna aku no au, me ke aloha no ia ka Lunahooponopono, a me na keiki hoonoho hua kepau oia Papa pai.
Owau no JESSE K. JOSEPH.
Wailoa, Kipahulu, M. H., Iulai 28, 1875.