Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 7, 15 February 1877 — Page 2
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
HONOLULU, FEBERUARI 15, 1877.
Ua hoi mai.
MA KA mokuahi Zealandia i ku mai ai i ka Sabati nei, ua huli hoi mai la ka Rev. H. H. PALEKA, mahope iho o ka hala ana he mau mahina ma Amerika. He maikai no kona ola kino, a ua halawai me ke ola maikai i kona wa ma ia aina a hiki hou i Hawaii nei. He nui kana mau mea i ike ana i moeuhane mua ole ai, e pili ana i ke akamai a me ka naauao o ke kanaka, oia hoi na mea i hana ia o kela a me keia ano. O kona ike, e lohe ana kakou ma na kolamu o ka LAHUI HAWAII, a he pomaikai ia no kakou a pau. I na makamaka mai Hawaii a Niihau, ke aloha aku nei oia ia oukou a pau.
He Paahana hou.
Mawaena o na lono i loaa mai ia makou i ke ku ana mai o ka moku Zealandia i ka la Sabati iho nei, ua haiia mai, e loaa ana ona paahana hou, i hoa lawelawe pu me na makamaka ma na hana pono e hapaiia nei iwaena o kakou. O Rev. Dr. Hyde kona inoa, a e holo mai ana oia me kona ohana iloko o Mei ae nei. O ka hana ana e holo mai ai e lawelawe, oia ko kakou Kula Kahunapule.
He kanaka keia i aoo kona ano, he oluolu, a he makaukau ma ka hana. E pomaikai ana na hoa lawehana e hoomanawanui nei iloko o ke kula, ma ka loaa ana mai o keia kokua hou. A ke haawi nei makou i ko makou hoomaikai ana i na haumana o ke kula, no ka loaa ana mai o keia kumu hou o lakou. Ma ka makou ike, e pomaikai ana na haumana e noho nei, a pela no ko keia hope aku i keia kumu hou.
O ko kakou Kula Kahunapule, he lala ia o ka hana ma Hawaii nei i pili loa i na ekalesia a me na kahu ekalesia o kakou. Mailoko mai o na ekalesla e loaa ai na haumana o ke kula, a mailoko aku hoi o ke kula e loaa ai na kahu kupono no na ekalesia a me na kumu no ko na aina e ; nolaila, he kulana ano nui ko ke kula iwaena o ko kakou poe kahu a me na ekalesia.
A ke manao nei makou, o na kahu ekalesia kekahi e pomaikai nui ana ma o keia kumu hou ; aole o na kahu o keia hope aku wale no, aka, o na kahu e noho lawelawe nei i keia wa kekahi. Ma ka makou ike ia Dr. Hyde, he kanaka ia i kupono i na iini o kanaka Hawaii, a ke ole makou e kuhihewa, e hoohihi ana ke aloha o na kahu o kakou iaia, a e hookahe auanei oia i ka muliwai ola iwaena o lakou, a na lakou hoi e hookahe aku iwaena o na apana a pau. Aka, e kali no nae kakou a ike maka iho.
Mai U Nona!
I ka haule ana iho o na onohimaka o ko makou mau kini makamaka maluna o na huaolelo poo o keia mau mamala olelo, e hala ole ana no paha ka ulu ae o ka ninau, i ke ano a me kona mau hiona. Eia no ia: Aia ma alanui Emma, ma ka aoao e kokoke ana ia Puowaina, e noho ana kekahi wahine me kona koolua he kaikamahine, nona na kau i hala ole aku mamua o eha a alima paha makahiki. Ua nele keia makuahine i kona koolua he kane, a pela hoi ke keiki no ka makua ; oiai, he mau la lehulehu wale kai hala'e nei mahape o ke aka au o ka manawa, ua kaheaia mai la oia e ka Makua maluna, a haalele iho la ia laua mahope nei.
Ua noho koolua laua me ka mehameha ; ua malama ka makuahine i ka hua o kona puhaka me ka makee i na pono a pau nona, a ua ulu ae no hoi ke keiki me ke kanuia o ke aloha iloko ona no kona makua hookahi. O laua wale no kai ike i na ano a me na hiona o ko laua wahi home mehameha oiai, me he la, ua paniia ka maka, a ua nele hoi ke aloha o na makamaka. Me ka maalahi laua i noho ai a hiki i keia mau la aku nei, aia hoi, ua kau mai la ka ulia omaimai maluna o ka opuu kaikamahine, a mahope iho o ke kaa ana i ka mai no kekahi mau la pokole, ua haalele mai la ia i kona makuahine, pili iho la kona mau maka, a hele kohana aku la ma kela aoao. Ua hooikaika ia e like me ka hiki e kaohi mai i kona aho, aka, ua hala ka manawa, a paa ole ke kaohi mai.
Nui ke aloha o ka makua no kana keiki, e uwe haalipo ana oia me ka paiauma, e hookuu ana i kona mau waimaka o ke aloha, e kulu makawalu ma kona mau papalina, a e hoike mai ana ma kona mau ano a pau, ua eha kona puuwai, a ua nui hoi ke kaumaha. Ae! he oiaio, he mea aloha io no ia, he mea i kanuia iloko o ka puuwai o kela a me keia makua no ke keiki ; aka, e ka makua e u ana no kana keiki, nou keia leo hoolana manao o makou. No ka mea, aole oia i haalele mai ia oe ma kona manao iho, aka, ua hai aku la e noho ma ka home lani i hoomakaukauia, no ka mea, "I mai la o Iesu, e kuu mai oukou i na kamalii, me ka papa ole ia lakou i ka hele mai i o'u nei ; no ka mea, no ka poe e like me lakou nei ke aupuni o ka lani." E lana ka manao, a "mai u nona," aka, e hauoli nona, no ka loaa ana o ka pomaikai ma o ke aloha o Iehova.
Ahea pau?
MAWAENA o na mea he nui a makou e waiho aku ai imua o ko makou mau tausani heluhelu, ua loaa ia makou he mea e kamailio aku ai no na mea e pili ana i ka lawe hooakamai ana mai o kekahi mau kahuna Hawaii o kakou i ka lawelawe nui ana i ka lapaau me na laau haole. I ka wa e haawi ai kekahi o keia mau kahuna i olelo ia i kekahi laau haole i kahi mai, a ola ma ke ano ulia wale, o ke kaena koke ae la no ia o ua kahuna la i kona akamai. Aole makou e poina i kekahi kahuna ma ka inoa o Kauhiahiwa, (k) no kona haawi ana i kekahi laau haole i hui ia me ka opiuma i kekahi mai ulia a make koke no, ua hopu ia a hoopaa ia ma Kawa ua kahuna la. A pela paha auanei no e hooko ia ai ke kanawai maluna o kekahi kahuna nana i lapaau a make kekahi mai ma Puahia, Manoa i kela pule aku nei, no ka hohainu ia ana i ka laau haole; a penei ka moolelo a me ka hana a ua kahuna la: Ua hiki mai kekahi kanaka malihini no Puna, i Hawaii, ma Puahia, a loaa iho la i ka mai fiva, a ua kii ia ke kahuna ma Kamoiliili, he kahuna kane keia, i ka hiki ana i kahi o ka mai, ua haha iho la ma ka opu, a hoike ae la i na mea i make ai, he make aumakua, he hoohiki, he hala ai, hala kapa, hala kauapaio &c. A ua huli ia na mea e kanaenae ai me ke kulou aku imua o na mea i "hana ole i ka lani a me ka honua," (hoomana kii) me ke kapa aku he mau "anela no ka malamalama." I ka pau ana o keia kulou hoomanakii ana, ua hoainu koke ia ua mai la me kekahi laau haole i kapaia e kakou "Lupepa," a he ekolu mau luai ikaika ana maluna, a puana ae la, "aole au e ola." A me ke kunewa oia laau a keia kahuna Hawaii i hoainu ai me ka hooakamai, ua make aku la. O keia laau haole i kapa ia ka Lupepa, he wahi laau no ia i kupono ole ke hooinu i kahi ano mai, oiai, ua anoni pu ia oia me kekahi mau huna opiuma, a i ole, me kekahi laau make hoomiko e ae, aole nae he laau e make koke ai, aka, no kekahi manawa paha e waiho ai iloko o ke kanaka me ka loaa ole o kekahi laau e ae e hoomaemae ai ia loko o ka opu. Aole makou i hoike wale aku i keia ano laau haole i mea e hoomaka'uka'u aku ai i kekahi poe inu laau haole e ae, aka, ua hoikeike ae makou i keia ma ko makou makaikai ana i kekahi buke lapaau i kapa ia "Ko Kenede Buke Anoni Laau," a me kekahi mau Buke a na kauka akamai e ae. A mailoko ae no hoi o kela buke maluna, ua loaa i kekahi poe na lawelawe ana e ola hikiwawe ai na mai i kapa ia ke "Syphilis" "Kokoino" a i hapuku ia i keia wa ma ke ano helu nui ka "Mai Pake." Aole nae no keia mea e hapuku wale mai ai kakou i na lapaau ana a kekahi poe kahuna Hawaii hoopunipuni, a manao ae he akamai. Ke noi aku nei makou i ko makou poe heluhelu mai hookuli i ka leo uwalo ia oukou ma ke ano makua; a ina i makemake i ka laau haole, e kii no i ka haole, aole i ke kahuna Hawaii lalau, o like auanei ka hopena me kela mau makamaka o kakou, a e "na Punahele mai hoomahui."
Ka Mokumahu Hou.
Ma ke ku ana mai nei o ka Mokuahi Zealandia, ua huli hoi mai ka Hon. S. G. Wilder, ka Agena mikiala o ka laina Mokuahi holopiliaina o Hawaii nei. Ma kona lokomaikai, ua ae ia mai makou e hele aku e makaikai i ke kii o ka mokuahi hou i manaoia, a ua piha ko makou manao i ka mahalo. O ka nui o ua moku nei, he 600 tona, he 174 kapuai ka loa, he 27 kapuai ka laula, a he 17 kapuai ka hohonu. Mai mua a hope, e paa ana i ka oneki e like la me kona moku nui, a e malu ai hoi na ohua oneki mai ka wela a ka la, a me ke anu o ka ua me ka makani. E loaa ana na wahi kupono no ka hookuonoono ana iho, aole hoi e luaiele ia e like me ko keia manawa ; a pau ka auau ana i na huna kai o Alenuihaha ma.
O ka olelo aelike, ua hoomakaukau ia me ke akamai. Ua ae ka poe nana e kapili, e paa iloko o keia mau malama aku, a e makaukau ma ke awa o Kapalakiko i ka malama o Iulai. Ua ae ia e hana ia noloko mai o na laau paa a nani o ka aina ; na enegini a me na mea hao o na ano hou loa, a o ka ikaika mahu e hiki ana ke holo he 8½ mile i ka hora, e like ana me ka ikaika o 224 lio; a no 9½ mile i ka hora, e like ana me 300 lio. Ua ae ia o ka nui o na tona nanahu e pau i ke puhiia no ka holo ana aole e emi iho malalo o 8 mile no ka hora, aole e oi aku mamua o 6½ tona lanahu no 24 hora; a no ka holo aole e emi malalo iho o 9½ mile no ka hora, aole e oi aku mamua o 8½ tona no 24 hora. Ua ae ia e ka poe o kela aoao, ina e haule iho ka holo o ka moku malalo o hapalua mile no 8½ mile, e uku no lakou i keia aoao i $2,500, a ina hoi e haule he mile okoa o 9½ mile no ka hora, e uku lakou i $5,000. O ka uku no ke kapili ana i keia moku, he $84,130. Ua ae ia no hoi, ina e makaukau ole ka moku ma ke awa o Kapalakiko ma ka la mua o Iulai ae nei, alaila e uku mai kela aoao he $30 no kela a me keia la i oi aku mamua o ka manawa i aelikeia.
I ka malama o Iune, e holo aku ana o Mr. Wilder me na kela Hawaii wale no, me na pono e ae, no ka lawe ana mai i ka papahele moana hou o Hawaii nei, a e manaoia, e ku ana i Honolulu nei i na la hope o Iulai. O kona inoa, aole i puana ia, no ka mea, ua manao ka Agena, e malama a hiki i ka hiki ana ia nei, i ka wa hoi e kaalo mai ana ia Leahi a kau pono mai ka ihu no ka nuku o Mamala, o ka wa ia e huki ia ae ai ka hae me kona inoa, a haawi aku na ka makani kaalo o na pali hulilua e hoopulelo aku maluna o ka ilikai o ke awa lulu kai nehe o Kou nei. He oiaio, ua hooikaika hala ole ka Agena Waila, a e loaa ana na pomaikai ia kakou mamuli o keia hale aumoana hou. Ke ake e ae nei no makou o ka manawa keia, a ke ike ia aku nei e au kilakila mai ana mawaho ae o Waikiki, me ka pulelo o kona inoa i ka welelau makani me ka hanohano.
Hoike a E. Bailey, ka EleLE O KA PAPA HAWAII, NO KA PAEMOKU O MAIKONISIA.
[Kakauia no ka LAHUI HAWAII.]
He palapala hoike keia n na mea a ka Elele o ka Papa Hawaii i ike ai i ka holo ana maluna o ka Hoku Ao mai Honolulu a i Maikonisia, a hoi hou mai i Honolulu, i na malama o Iulai a hiki i Dek. 1876, a me ka hapa o Ian. 1877.
E hai mua ana au i kekahi mau mea no ke ano o na aina a me na kanaka ma na wahi i ike ia i ko makou holo ana.
Aia ma ka palapala aina na Paemoku o Gilipati, Makala a me Karolaina, e moe ana mawaenakonu o ka moana Pakifika. Ua haule iki iho ka mea hema loa o lakou malalo o ka poaiwaena a malaila moe aku ma ke komohana akau a hiki i ke degere 7 ma ka akau, a mawaena o 153° a me 175° loniku hikina. He nui ka ua ma kekahi o keia mau apana o ka honua, a he wahi pohu i kekahi manawa, a makani i kekahi manawa, lauwili wale no ka makani i kekahi hapa o ka makahiki. Ma kekahi wahi, he makani ino i kekahi manawa.
He wela no. No ka nui o ka ua a me ka wela, hikiwawe ka ulu o na laau, a uliuli loa na aina. Aole nae e like ka uliuli o na wahi a pau, no ka mea, ma na aina o Gilipati, aole nui ka ua i kekahi manawa. Ma keia mau makahiki, uuku ka ua, a nolaila uuku ka hua o ka niu—he-hapa wale no, me he la e mae wale ana na lau o ka niu ke nana'ku. Aka, e hoomaka ana ka ua ma ka moku o Butaritari—oia ka mokupuni akau loa o Gilipati, a malaila aku a hiki loa i ke komohana o na mokupuni o Mortolok, he ua nui no.
Paapu na kino o na kumalaau i ka limu a me na mea pili wale.
Eia hoi kekahi ano o keia mau Paeaina, he paapu i ka ululaau mai o a o. He laau kiekie ka nui, he niu, he ulu, a pela aku. A ma ka Paeaina o Gilipati a me Makala, he maikai ka ulu o ka hala, a nui kona hua. He 30 paona ke kaumaha o kekahi hua. He ulu no kekahi laau, a me ka ulu ai wale, he mau laau nui a kiekie ma na aina ua. Ua kalai ia ke kumu ulu i waa, a o ka laau nui o ka hale, he ulu no ia. He mea ole no ka ulu o Hawaii nei, he liilii, popopo wale, a he liilii ka hua, aole momona. Aole nae he ulu ma na moku o Gilipati, ma Butaritari, Makala a me Karolaina wale no.
Eia kekahi, elua wale no mokupuni kiekie ma Maikonisia, kahi e noho ai na Misionari, o Kusaie me Popape. O keia mau mokupuni elua, ua like me Kawaii nei ka oi iluna o ka moana; eia nae, he 2,861 kap. wale no ke kiekie o kahi oi loa iluna o Ponape, a kokoke 2,000 kap. ko Kusaie. Aole wahi kaawale o keia mau mokupuni elua i ka mea ulu, mai kahi oi loa iluna a hiki ilalo i ke kai, a iloko hoi o ke kai, ma na wahi papau e pili ana i ka aina, ke ulu nei kekahi laau he paapu wale, ka manakorowe. He pama kekahi laau ma Ponape, he oolea kona hua, a pono ke kalaiia i mea paa e like me ko ka niho elepani. He vanika kekahi laau malaila. Pena na kanaka i ka waa i ka alaea, alaila hamo i ka io o ka hua vanika a paa loa ke pena.
He nui no ka laau o kela me keia ano ma ia mau moku elua, aka, aole e hiki
ia'u ke hai aku i ka nui.
Koe keia mau mokupuni elua, o na mokupuni e ae a pau loa he haahaa wale no, e like me na wahi ulu niu ma Lahaina a me Waikiki. He mau kapuai elua a hiki i ka aono ke kiekie o ka nui o lakou maluna o ka ili o ke kai. He mau ahua nae ma ke kau wahi i hiki i ka umi kap. paha. A ma Mokil, ua hiki paha i ka 14 kap. kekahi.
He lepo a me ka pohaku maoli ma Ponape me Kusaie, aka, ma na mokupuni haahaa aohe lepo, he one wale no i huiia me na apana pupu, akoakoa a me na mea e ae o ke kai.
O ke ano nui o na moku haahaa, he kohola e poai ana a puni ke kai lanamalie. A ma ke kau wahi e oi ana ke kohola maluna o ke kai, a ili ke one, a pela aku maluna, a haule ka ua kupu na mea ulu o kela me keia ano. He mokupuni oia kahi e noho ai na kanaka, he loihi a ololi. O ka loa oia mokupuni, mai ke kaulahao hookahi a hiki i na mile he 20; a o ka laula, mai ka hapawalu a i ka hapalua mile, kakaikahi na mea oi mawaho o ka hapalua mile o ka laula, o ka nui o lakou, ua emi malalo o ka hapalua mile.
O na wahi i puni i keia kohola, ua kapa ia ma ka olelo Beritania, he lakuna, a ma ka olelo Hawaii he loko, loihi kekahi lakuna, poepoe kekahi. He 20 mile ka loa o kekahi, elima wale no o kekahi. Pela ka laula, he 10 mile ko kekahi, 1½ ko kekahi. O kekahi, ua ane paa a puni i na mokupuni liilii i paa i ka ululaau, niu, a pela aku. Ma kekahi wahi ua kawalawala no. Ma kekahi lakuna he wahi i komo ai ka moku ma ka puka o ke kohola; a o kekahi ua paa a puni, aole wahi e komo ai ka moku, e kalewa wale no ia mawaho.
He wai ko na mokupuni, o Maikonisia, aka, ma na mokupuni la, he wai kai, aole maikai ke inu. Aia ma na wahi ua, ua ono ka wai. He kalo ma ia mau aina. Ma Martolok, he kalo maikai e like me ko Hawaii nei. A he ape no ma kekahi mokupuni.
(Aole i pau.)
Haiolelo a ke Kiaaina Bush imua o na makaainana o Lihue, Kauai.
E NA MAKAAINANA O KA MOI; Aloha oukou:—O keia kahi mua o ko'u hookipa oluolu ia ana e na makaainana o Kauai nei, i ko'u hiki ana mai me Mr. P. Kanoa, ke keiki kamaaina o keia apana nana au i hoolauna mai me koukou i ko'u pae mua ana ma keia Mokupuni. Ua poai aku nei au i ka aina o ka Moi, e ike aku i ka maka o na kanaka o keia aina maikai, e kamakamailio hoi a e launa pu. E like me ka'u i hoolaha ai ma ka'u olelo mua ma ka Apana o Koloa, e ike i ka mea nui a me ka mea iki, i ka ui a me ka elemakule, pela no hoi au e ike ai ma keia apana. Iloko o ka'u huakai palala i ka aina, ua oluolu ko'u naau i ka loaa ana o na heahea ma na wahi a pau a ko'u mau kapuai i hehi ai. Ua ike mai na makaainana o ka Moi a ua haawi mai lakou i ke aloha pumehana i ko oukou Kiaaina. Aole he mea a na kamaaina i hiki ke hana no'u i hana ole ia, ua piha a ua oi wale aku ka lokomaikai o na makaainana o ka Mokupuni o Kauai.
Eia hou au ma Nawiliwili nei, a ke launa nei me oukou i keia la ma ke akea no ka hoike aku i ke ano nui o ko'u manao e pili ana i ke kalaiaina ana. Aole no hoi ia he mea uuku. Mamuli o na lono i hiki mua mai i o oukou nei, ke ike aku nei au ma ko oukou mau helehelena, e manao ana oukou e lohe aku i kekahi mau olelo ano nui, mai o'u aku, aka, ke noi e aku nei au ia oukou e ohiohi mai aole o ke kaukai mai e lohe i na olelo pookela o ka manao, oiai, he kanaka no au e like me oukou. O ke ano nui o na mea a'u e hai aku ai ia oukou, ua hoike ia no ia ma ka'u olelo imua o na makaainana o ka Moi ma Koloa, a ma na apana e ae, a oia mau olelo e laha ana ma na nupepa. Nolaila, e wehewehe iki wale aku no au ia oukou i kekahi mau mea a'u i ike ai, a me na mea e pili ana.
O ke kumu nui o na waiwai a me na pomaikai o ke kanaka ma keia ao, oia no kona "Hoopono." Nolaila, e kukulu ana au i ka hapa nui o ka'u mau olelo ma ia ano. Ua maopopo o keia mea ka ilina o ka pomaikaia me ka holomua e laupai ai keia aina i na pomaikai o kela a me keia ano. * * *
Ua hoomaopopo au i ke ano o ka'u mea i ike ai ma ka'u huakai, a ua ike au i kekahi mau mea nui e pilihua nei ka lehulehu—oia hoi, ka noho'na haku a kanaka. Ma na apana elike me Haena a me Wainiha ua kuokoa kolaila noho ana; no lakou no ko lakou aina, a mamuli oia noho kuokoa ana, ua lilo ia poe a pau he mau haku, aohe leo nana e hookikina mai; ua lokahi a ua laukanaka ia mau apana. Ma Waimea a hiki i Mana, aole peia ke ano. Ua pilihua ka noho ana: a elike me ka pilihua o ka noho ana o na kanaka, pela no i pio ai na manaolana. Aole he nui o na opio e pani ai i ka hakahaka o ka poe oo ma ia mau wahi. Nani wale ke loaa ke kuokoa o ka noho ana ia kakou.
Mai manao nae oukou, e ao aku ana au e haalele wale oukou i na haku hana o oukou, a e noho wale iho. Aole. Ma ka hou o ka lae, a me ka ikaika e pono ai. E imi i ka naauao, malama i na pono i loaa mai, aohe o ka uhauha. Mai hoohala i ka manawa; e hoopiha mau i na hana i pono ai ka ohana. O ka piha o ka manawa o ke kanaka i ka hana, oia no ka pale nui nana e alai aku i na hoowalewale e ume aku ai iaia i ke ala o ka poino, a oia no hoi ka mea e malu ai ka aina, e loaa ai na pono a me na pomaikai, e ola ai kakou a pau, e mau ai ka aina i ke kupa Hawaii ponoi.
He nui aku no na manao o ke Kiaaina, aka, ua hoopokole mai makou no ka piha loa o ko kakou pepa, a ua ae mai oia e haku mai i kekahi mau manao no ko kakou pepa, e pili ana i ka pono o ka lehulehu, ma keia hope aku.
Olelo Pane a na makaainana o ka Apana o Lihue ma o na Komite la, i ka Haiolelo a ka Makua Kiaaina John E. Bush.
I ko makou MAKUA KIAAINA JOHN E. BUSH; Aloha oe:—
O makou a ma ka inoa o na makaainana o ka Moi Kalakaua, e noho ana ma ka apana o Lihue nei, ke makana aku nei makou i ko makou aloha piha ia oe me ka pumehana o ko makou puuwai.
He oiaio mamuli o ka hoonoho ana mai a ka Moi ia oe i makua no kona mau makaainana ma keia mokupuni, alaila, ua loaa ia makou he hauoli alua ana, no kou noho ana mai e pani i ka hakahaka a kou mua i waiho mai. Nolaila, ke hui pu aku nei makou me ka manao lokahi, e kokua piha loa ia olelo hooholo alii.
He oiaio no, o ka haawina hana i ili mai maluna ou mai ka noho ana kalaunu mai he haawina hana nui a koikoi au e auamo ai, no ka mea, ua kau pono mai iluna o kou noonoo noeau ana na ukana au e lawelawe ai e pili ana i ka pono a me ka pomaikai o ko ka Moi aupuni.
He oiaio no hoi, he malihini oe iwaena o makou, aka, ke lana nei ko makou manao, na kou kulana, a na kau mau hana maikai a me kou aloha lahui e hookamaaina ia oe iho me makou, alaila, e lilo ana kakou he mau hoa aloha maikai, a he mau kamaaina hoi no ua aina nei a ka nani i noho ai e imi pu ana i ka pono a me ka maluhia o ko ka Moi aupuni.
He oiaio loa, o kou lawelawe ana i kau oihana hanohano ma keia mokupuni ma keia mua aku mawaena o kou mau hoa kanaka, alaila, e lilo ana ia he kia hoomanao ma ko makou mau puuwai e hauoli mau loa ai nou, a no ka mea nana oe i hoonoho mai, oia hoi ka Makua o ka lehulehu mai Hawaii a Niihau.
No keia mau mea la e ka makua, ke lokahi nei makou me ka manao lana maikai me ka olioli oiaio e kokua ia oe ma na hana a pau e pili ana i ko ka Moi leo aloha lahui no ke kahua paa o kona aupuni, oia hoi ka Hooulu Lahui.
S. R. HAPUKU
P. P. PUHIULA
W. LOVELL
H. KAHELE.
Ua malama pono ia.
M R. LUNAHOOPONOPONO; Aloha oe:—
Ua loaa ia'u ka mea e ekemu aku ai imua o ka lehulehu a pau, no ka mea, he mea ehaeha o ka naau ke kaili ia ana aku o ke keiki mai ka poli aku o ka makua a me ka lehulehu ina e kau mai ana na hoailona o ka mai i olelo ia he mai lepera; a hookaawale e like me ka makemake o ke kanawai o ke Aupuni, e noho ma Kalawao i Molokai.
O ka hookaawale ia ana mai o na keiki liilii hiki ole ke malama ia lakou iho, he mea maopopo loa ia e kau pinepine mai ana na hoailona o ka pilikia koe wale no ka mea nana e malama pono, e like me ka malama ana a ka makua.
O ke ano mau o ka noho ana o na keiki mai lepera ma Kalawao, he mea aumeume ia e ka poe i noho mua ana maanei i mea hoounauna a hiki mai ka wa e nawaliwali ai aole hiki ke hana, alaila, hoihoi koke aku no ia i ka halemai e waiho ai a pela no ka hana a na luna mua nana e malama na mai lepera.
O na keiki he mea weliweli a ehaeha ka naau i na hoailona o ka palapu me he paa paa umeke 'la ke nana aku, a ehaeha ka naku ae ike maka aku i ka haawina o keia ano.
Mamuli o keia mainoino ua noonoo ka Luna Nui (W. P. R.) e lawe ina keiki makua ole e malama ma kona lima, a noho pu me lakou (na keiki) a hooponopono i ko lakou aahu e like me ka hana a ka makua i ke keiki, a oi aku no keia malama ana, no ka mea ka ka makua malama ana he malama ana iloko o ka wa i loaa ole i kekeia pilikia (mai lepera).
Nolaila, ke hoike pololei aku nei ka mea nana i kakau, a me ka lehulehu kanaka a pau ma keia mea: Ua malama pono ia. Owau no me ka oiaio,
JNO. KALEILIKOOKAHINANO.
Kalawao, Feb. 2, 1877.
No ko na Aina e.
I ke kakahiaka Sabati iho nei, ua ku mai la ka mokumahu Zealandia mai Kapalakiko, he 7 la me 6 hora ka manawa ma ka moana. Ma ka moana, i ka la 8 o keia mahina, ua make iho la o Kapena Ferries o ua moku nei, no ka mai ma ka puuwai. Ua lawe ia mai kona kino lepo a waiho ma Nuuanu.
O na lono mai Amerika mai, e pili ana i ke koho Peresidena, ua hooia ia mai ka maluhia, a me he la, e kohoia ana no ka Peresidena me ke ala ole o na uluaoa, a me ka malama pono ia o na kanawai. Ua hooholo mai nei ka Ahaolelo Congress he kanawai, e hookohu ana i elima hoa Seneta, elima Lunamakaainana, a elima o na lala o ka Ahahookolokolo Kiekie, i Aha Mana Nui, na lakou e hooholo na mea a pau e pili ana i ka pono a me ka pono ole o na koho Peresidena ana, a e hooponopono hoi ke ala mai na hoopaapaa. Na ka Aha Congress e helu na balota, a ina e ikeia ka pono ole a me ka hewa paha o ke koho ana ma kekahi o na mokuaina i uluaoa mai nei, alaila, e waiho ia'ku ana imua o keia Aha Mana Nui, a na lakou e hooholo e like me ko lakou ike he pono. O keia poe, ua wae ia mailoko mai o na tausani o ka lahui Amerika, a ua oleloia, o lakou kekahi o na heluna naauao o ka aina. Ma ko lakou ano iho, ua hiki ke manaoia, he ehiku o lakou he poe no ka aoao Repubalika, ehiku no ka Demokarata, a hookahi, oia kekahi o na Lunakanawai, he kuokoa loa, me ka hilinai ole ma kekahi aoao, a me he la, e lilo ana oia i Peresidena no ka Aha. O na inoa elua e holo Peresidena nei, oia hoi ke Kiaaina o ka mokuaina o Nu Ioka, o Tilden, o ka aoao Demokarata, a me ka Hon. R. B. Hayes, o ka aoao Repubalika, ua apono like laua i keia hana, a ua hooholo e hooko e like me ka mea a ia Aha e hooholo ai. O keia kanawai, he makia ia no ka hohola ana i ka maluhia maluna o ka aina, a pale ae hoi i na ulia weliweli o ke kaua kuloko. He mea i apono laulahaia e ka lahui holookoa.
O na mea e pili ana i na lono ulia kaua mawaena o Rusia a me Tureke, ka mea hoi i manaoia ina io e ko, e komo poo ana o Europa iloko o ka hahana o ka pauda a me ke kila, ua hauoli nui makou i ka hai aku i na makamaka, ua nalo aku na hiona kaua, a ua hoomaka ka omaka ana mai o na helehelena maluhia. O na poo aupuni, ua hoike ae la kou i ka manaopaa e hookahua i ka maluhia, a ua like na manao o na Luna malalo iho; koe wale no ke Kuhina Rusia Gortschakoff, ua olelo ae ia, aia wale no a hooholo o Rusia e kaua aku me Tureke, e paa'i a me ka pakele o kona inoa a kulana hanohano. Aka, ua like ole ka manao o ka Emepera o Rusia me ka manao o kona Kuhina puni kaua, a ua kauoha aku la ia Servia e hooholo i ka noho'na maluhia me kona hoa paio, ke aupuni Tureke. Ua kue iho nei o Tureke i ka noonoo ana i ka ninau maluhia, oiai, ua paa ko lakou manao e kaua no, aka, i keia mau la mai nei, ua hoololi hou ia'e la kona manao, a ua hooholo e malama ia ka maluhia mawaena o na aupuni elua. Ua kauoha aku la ka mana aupuni i na palena aina o Roumaina, Monetenegro a me Servia, e koho i mau elele a e hoouna aku i Conasatinopela, ke kapitala o ke aupuni, no ka noonoo ana a hooholo i na aelike no ka malama ana i ka maluhia. Ma keia, he mea maopopo, e loaa io ana no ka maluhia, no ka mea, ua hoike mai na mana aupuni i ko lakou kokua ana e pale ae i ka make o ke kahua kaua. Ua like keia hana ana me na manawa i hala aku nei; i ka aneane ana o kekahi mau aupuni e komo poo iloko o ka inaina o ka hookahe koko, i ka wa hoi a na aupuni o Europa e ku ana me ka makaukau, oia ka manawa o ka Liona Beritania e ka ana i kona huelo me ka ikaika nui a me ka wela hahana o kona mau aakoko; o ka Bea Rusia hoi e anapa ana kona mau maka uwila me ka uwo leo nui e ake ana e ulele, a o ke Tiga o Tureke me ka manu waha nui o Farani e hamama ana na waha me ka makaukau e alapoho; o ka manawa ia e ku naka ana na mana aupuni o ke ao nei; aia hoi, ua koho ia iho la i mau Komisina e like me keia, mai na aupuni mai a pau, a i ko lakou hui ana, ua lokahi ka hooholo ana e malama ia ka maluhia, ua kokua na makaainana, a nalo aku la na hiona wela o ka inaina, a he mino aka kai kau ia maluna o na helehelena o kela a me keia aupuni. O ka lilo hou ana ia i ohana hookahi, a pela no auanei keia.
KA OHI AUHAU.—Ke ike nui ia'ku nei ma keia mau la ka hele nui ana mai a na makai me na bila kikoo auhau i ka poe i hookaa ole i ko lakou mau auhau. A i ka wa e halawai aku ai me na poe i nele a kaa ole e kau auanei ka lia o ka io. Aole nae no ke kolohe maoli o na hoa'loha, aka, no ka nele maoli no o ka aina i ke dala ole.