Ka Makaainana, Volume I, Number 3, 15 January 1894 — "HUAI KA ULU O LELE." [ARTICLE]

"HUAI KA ULU O LELE."

E kulaia nui io una no ka na poe Pi G'\ ī ka Peakolu iho, oia hoi ka piha ana o ka inakahiki holookoa o ko lukou lawe aihue ana ae i ka maua a me l?eia aina maiuuli o ko Ainerika Hqipurā mau koa. Ae } e hauoli ana lakou, nc ka mea, ua Uooholo ko iakou Ahaolelo i ka Poaha iho )a e' h.oomanaoia ua la nei. Heaha la hoi ka hewa» nie lakou no ia> eia nae hoi ka makou, o ka naua ia a me ka hope loa o ko lakou hauoli aoa ma i» la.

Hilahila ole nae hoi ua poe la i ka oleio ae, e like uie ua nupepa o ko lakou aoao e wahakou nei, o ko lakou "la kuokoa" ka ia, Mai hea mai la i loaa ai ko lakou kuokoa, a na ke Aupan* hea ia i ike mai ia iakou ma Ke ano he Aupuui kuokoa ? Piha haakei no hoi ua aihne inana a pakaha aina. Ke uwalo aku nei makou i na hoa makaainana aloha aiua a pai; e hookni. aku i ui a-lu-ka niailuihi l;i e 010 ka pihe, a n;ai launa waie aku no ma ka Tak6u mau hana. E ku kaokoa ioa 'V ' ' mai no kakou. Ina lie mau hoohiwaiiiwa kai kukui a ano e ae paha kokahi, mai hui a launa wale aku, aka, e waiho aku no ia lakou me lakou iiui ilio no e hauoli ai. Ke hui a launa aku na oiwi, aohe e nele ana ka olelo a kuhiia mai ua ae. a ua kokua na kupa ponoi o ka aina ia lakoa oehaa. Ua loheloheia - ae uo hoi iloko ka o • na hauoli ana a ua poe ia no ko lakou "la kuokoa" o ka aihue a aihemu an , e kukala uui mai ana ka i Aupuni kuokoa no lakou. Aia iio ia ia lakou noai; heaha auanei hoi ka ka lahui e hana aku ai no ia mea, oiai, ua omoleipoie, a e hala ole ana no ka makou i olelo mua ai no iu hana, ke hooko uiai lakou, e kau ana no īnaluua ;h<« o na kipoohiwi o lakou -■? na hopena awahia no ia hana. No Lahama mai uei ka lono no ka lawe hele ia o kekalii pepa n\a ke ano malu no ke kakauinoaia mai e na kanuka, a he hoohiki maoli no ke ano jae he hui maiu maopopo ioa laIwaena ka o na Hawuii i kakaui•!«»«. ua ikeia na iuoa o ka Lunakanawai kua hanu me na

I keiki t lua a me ke kaikoeke» a pela uo ka hoi me ka Hope Makai * pekui» m£mua koke akil nei , kahi ieeiki a' Pall> ke kahunja* | pule, a oie kahi poe kukaillahi e } iho, Hoikē okoa nōnahua | a ake oihana maopopo o keia I pōe »ae la. .

Mai laila mai no ka louo no ka hopuia ana o Awai, Pake, no ke puhi a kue kauawai i ka opiuma. Mamuli o ka himahema o Nui hou i ka lawelawe ana, iarVabo hihia imua o ka Aha, oa kauoha aku oia ia H. Loug e kokua iaia, a ua kauoka aku hoi ka Pake ia J. W. Kalua i mea paie uona, a ua boea ae laua mai Wailuku mai. Ua oleloia .ua uku ka 1 Pake he $200 nu kona loio, a ua maheleheleia keia puu dala mawaena o ka loio, ke kokua oka Hope Makai Nui a me ka Luuakauawai Apana, ka punahele a Alapaki Kauka. Ina he oiaio keia lono, alaiia, he -keu aku ktia a ka hana ekaeka loa, a o ia iho la ke ano io maoli o ke Aupuni o Koiekaaka laua me Kuuiahumahukole.

I Keia halawai ana iho *ei o ka Ahaolelo Pi Gi i ka Poaha nei, ua hoike hou no ke Kiihina Waiwai no ka lilo hou ana o ua bona Aupuni o $5,000 ka waiwai io, » ua liio aku he 1100 do, ia miiu boiia S Ea, eia iio ka haawe ke pii niahuahua nei, aohe wa e akakuu iho ai.

Ua hoopalaimaka w*le no kela kue ana o Kuhina Wa iwa i D ara ©h a i k a h o opā aia on* Hawaii mai na oihaua aku. Iwaena o ua kauna Kuhiua, oia ka mea hookahi e noke.nei i ka

hoopau i na Hawaii mai na keena aku inalalo o kana oihana. Ua akaka loa kona alolua a ine kona alelopeln maopopo loa ma kaiva īnau hana, oiai, 'ma ka hana no la hoi e ikeia ai.i.e ano o ke kanaka.

MO6 iolii iho nei ka naanae o ka nupepa iiauiu pahemo kakahiaka o ka poai hoohuiaina a 1 ka Poakahi i hala, owaka ae la e hoololiia ka na olelo o ke mele lahui "Hawaii Ponoi." O ke kuinu ka, ua kupouo ole na olelo no keia au, a he mea pono ke kapae ae ina olelo pili alii. E mau no ka ka leo, o na olelo no ke hooioli ae, me ko lakou manao e apoia aku aiia e ka lahui no lakou ke one oiwi a hikou i pakaha iho la.

Ke pena nei ka wahaolelo naiiiu pahemo "ahiuhi o ua Pi

Vii t!vah,« lu ka uui o ua |)HaJaU> o lakou ma Wasinatoua no ko lakou pōno, oiai, ei& ka

k* ao&o o ka laiiei ke pao nai ia lakouauaaaeaiiea pilipaika *|u .£*»£** iaa4ii|M»»i y*a mea mkopopo loa aōK» ' ko ka iahui oiwi āoao ma i« w«tbi tnawahē.ae oka hiiinai paīena ō\& i ka makee o kaPei:esi4ena a iiie ka Ahaolelo ika hookoia o ka pono. He okoa loa oa hana a S. Paka, Pete&ofta a me £. 0 Makapoleoa i holo aku uei ma ka Auaeteralia, a o C. W. Akepoka mn. _ka Monowai. Eia nae ke ka> ena o ka manao o ua nup&pa la, ua nunuha ka iunaheopouopono no ka iilo .oie ana i hoa no \a Ahakuka. a ua makemake e lil\ 02a ka Elele i Wasinetona. Ēa, piha haakei ka malihini hanaiahuhu a Emaluka laua me Kauka Makalu. U hoi t Eia ua poe Pi Gi nei ke hoao nui nei e Uwe ae i ka hanohano o ka weheia ana o na Aina Leialii a.hooliloia aku malalo o ka h©olimalyi3a oluolu a na lakou ka ia kumukana. E kala loa aku mamuaaeo ke kiko anu oka lakou huaelo o ke Mpi i hoolala uiua ia «ai ia hana e ka noeau kalaiaina o ke Aliiaimoku a lakou 'i hanaino ai, a e noke nui nei no, mamul» o ko ke Alii makee i kona lahui ponoi, oiai. o hkou kaokoa wale no ka i manaoia e loaa ia pono, .meka loaa pu no hoi o na aina i na 'Hawaii a pau e mnkemake ana me ka auhau oluolu loa. Ke paikano f»ai nei nae hoi ua poe la, ma ona nupepa namu la u lakou, «o na pomaikai e loaa ana i na Hawaii piwi mamuii o ka lawe ku ia ae oua mau aina la; Hele pela ! No ka hiki ole paha ia lakou ke loaa ona mau aina nunui h ou mai na kanaka aku uo ka moraki, nolaila, kaunui aenei lakou i na Aiua Leialii. O kekalii nae ia ona kuinu ake Aiiiaimoku i hoihoi ole ai, a hoolalaia ai ka haawiia aku malaio o ka hoolimalima loihi ine ka hoOhoihoi pu ia o ka oihanU mahiai, e laa ua kumulaau hua-ai, na laau kope. a pela wale aku, a ma Olaa, i Hilo, kani i hookumu mua loa ia ai o ia keeliiua tnakēe lahui oke Aliiaimoku. He laiau loa ia pai wale ae 110. Pehea iho hoi uapoe aina nuuui iwaena o lakou e paa nei, heaha ka mea ekioki nui ole ae a haawi laula ae i ka lehulehu me na uku hoolimalima oluolu loa? No ka anunu maopopo mai no ke kumu.

Mai Hilo mui nei no Uoi ia ma« hana oeh«a a ur kinre haole, puni nae hoi ko lakou

nei walaau wale ae so i na kiure Hawaii. Imua o ke kau kiuri# oka Alia Kpapum .i maiaiuaia inai nei ilaila, na hoopli ia he luna paahana mahikono ka hoeha anai kekahi limahaoa lapana ine ka pu panapana. Ua ae ka inea hoopiiia i kona hewa, a oiai hoi ua-eha a ua poino loa ua lapana la no keia miaa aku o koaa ola anaj ua hookuuia kela luna haole e ua kiure haole. A pela iho uo ka rae ka hihia o kekahi Pukiki, o Akoni Berao, no ka aihue ana he $l,sX)ojaaikona hoahanau ponoi, a oiai hoi ua ikaika na olelo ike.ua hookuuia no oia e ua poe kiure haole la. He hoahanau Kalavina oia a he Katolika Roma aku hoi ka mea naua k*> dala i aihueia ai, ua pakāle nae keia pik-j pau iole i ko Hikikoki pelo ana aku n<> kona kulana hoahanau Pehea keia ?

lla oili hou ae nei no kahi m.a uana i hoopula mua i na maka o liamuku Hikikoki, no kela mau hana imihala wale i na peka pahu ma kahi kokoke i kahi noho o ke Aliiaimoku iloko o Mei i hala, ma kekahi palapala pane hamama uaaloko o ka« Holomua nair.u o ka Poalia iho la. Ua kuhi ia aku no ka īlamuku i ka hoopunipuni, a ua hahana iio manao ma ua palapala la. Ma ka makou hoomaopopo ihō nae iioi. ua leaa pono aku la no ia welo mikakele i walea no i ka lakou hana mau o ka olelo wale ae no a hooko ole, aku a hoopunipuni maoli. Na ka lakou mau paalal© no lakou e huai ae, a aohe ao he koiolie, he aihue a he wahahee e nalo. Ahuwale a nakeke.. na iwi i ka la la! Weliweli !! A eia io no ua poe Pi Gi nei ke nehuehu nui« nei no iwaena o lak-ou iho. Eia hoi na poe ona mahiko ke makemakē nei i Aupuui itepubalika, a ke kue aku nei hoi kahi wahaoleio ohua palemo liula ia manao ma ka aoao o na ahahui malu a lakou. O ka iini oia mau ahahui, oia ka hoohuiaina, a oiai hoi uole e loaa ana, ua makaukau mau ka lakou e kakoo i keia Aupuni a ka wa e ko ai o ia iini. A eia hoi kahi ohua palema alaula ke walaau ae nei no ona mau tausani Pake no na mahiko o lakou a me ke ake hoi e hooholoia ae kela kai.awai hoopaa inoa o 1892 aku nei. Ua hiki, na oukou nui no ia e noke; o ko oukou helelei ae no hoi koe, r heaha la ananei ka waiwai o keia mau iini ana.

Ua hooia ae ka Loio Kuhina pookoi kanawai īmua o ka Ahaolelo o ka Poaha iho la eia no

ka keia kunauhaua **v b®op«!i i i H8 poe» lcoJ<&6 if>si M pihaoa; >« ««Pi.iwi b*nu au». • fJēi «P»)> •'mī»haßii'J WRie 110 Koi kn bopkoU ann * o ua laanao ]&, hoj peja « hoololoiahili ai, pololi loa ; auaijiē} »a poe ake oihana iwaeua ; oko lakōu poqi p>ow&. Ua iohs nfai nae hoi makoti ma ka' nioa- j ninauia ana o na kakauolelo o ke Keeua Kalaiaīna, ua pane ! aku ka lakou oiai ua lawo lakou i 1 ka hoohiki oihana malalo o i keia Aupuoi, ua lawa ka ia no | a pau. No ia naea, ua kahi ohua paleino liula aia ka k*o lakou kupaa ina uku malama o\lakou. He hewa ka' ia ! Pipi!r\iiui nae i oa oihana no ka olelo\hewa o na alelo, i walii paha uui ai. E hookanaka !