Ka Naʻi Aupuni, Volume III, Number 50, 11 March 1907 — Ka Moolelo Walohia o Hainakolo [ARTICLE]

Auwe na Poe i Kau i na Kanawai Kekee!

Ka Moolelo Walohia –o– Hainakolo KA UI PUA KA-MAKA-HALA O KA WAILELE O HIILAWE MOKUNA II KA NOHO ANA O KUAIKAUAKAMA ME HINA–KA HANAU ANA O HAINAKOLO AME KA LAUA MAU KEIKI E AE. "E! O ka uli hoi o ka waa o olua ia oe ia. O—ia, paa ia ka hoe a paa; he keiki ikaika ka Owakailunaikeaouli me Nanailaniakama." Ia pau ana no o nei mau olelo a na keiki ikaika nei a Owakailunaikeaouli, o kona pahu aku la no ia i ka waa o ke kaikuahine. He lele ia o ua waa nei, oia no oe o ka malolo e lele ana maluna o ka ohuku ale. Aole i kana mai na mea he pakika, he pahee o ka holona o ua wa nei iluna i ka ili o ke kai. A uwa ae la ka pihe a na kanaka no ka holo launa ole mai o ua waa nei; a no ka ikaika nohoi o ko lakou alii (kane) opio, o Loheloa. Iloko o ka wa pokole loa, ua nalowale aku la ua waa nei mai ka ike ana'ku o na kanaka, koe wale no ka punohu ula e ku ana i ka moana. Mai ka nui ka ikeia ana'ku a hiki i ka nalowale loa ana. I keia holo ana a ua waa nei o Keaukanai, e lawe la i ka ui opio o Waipio, he elua ao a he elua po o ka holo ana a ku aku la i Kuaihelani. A e hoomanao iho oe, e ka makamaka heluhelu, i ke kamahao ame ke kupaianaha o nei holo ana o ua waa la; oia hoi, o kela pahuia ana no e Loheloa i ke one o Kanukuwai ma Waipio, ua mau ka ikaika oia holo ana, a pae ana i Kuaihelani. A pae ka waa i ka aina, ua hoihoi loa aku la o Keaukanai i kana hanai alii a kona hale; a i ka maamaama loa ana ae, ua hele aku la oia e hui me na 'lii o ka aina ame ke alii opio o Kaulawena. I ka ike ana o na'lii ua hiki aku o Hiilei ka ui o Waipio, ua hoomakaukau koke ae la lakou no ka ike ana i ke Kama-aliiwahine o Hawaii-Kuauli. E kuu hoa haihai olelo o ka moolelo kupaianaha nui wale o Hainakolo, ka moolelo e nee aku ana i kahi e ku ai oe ame kou mea kakau i ke kaha o Ka- unalewa, a hoohanini ka wai opua a ke aloha, e ae mai oe e hookaulua iki kaua ma keia wahi, alia kana e hoi hou i ka wai lele o Hiilawe. I ka puka pono ana ae o na kukuna o ka la ma luna o ka ilikai, a pahola ae la kona malamalama opio opio i ka loa ame ka laula o ka aina kamahao o Kuaihelani, a o ka wa hoi ia a na 'lii o ua aina pohihihi nei oia au kahiko e hooliuliu ana e hele mai e ike i

ka malihini puuwai olu o ka nanahe i hoea aku i ko lakou mau kaiaulu nani ohaoha, aia hoi, puiwa ae la lakou i ka ikuwa o na leo o na kanaka e hea ana me ke pihoihoi nui. Pau ka halealii o Keaukanai i ke ahi—e! Aia la ke puka ae la ke okooko o ke ahi mawaho o ka hale! Pau ka hale i ke ahi—e! I ka puka io ana mai o ua poe alii nei iwaho o ka hale, he mea oiaio, ua ike mai la lakou me ka piha hoopahaohao loa ia o ko lakou mau noonoo i ka ike ana mai i ka puai o ke okooko ula wena o kekahi mea i like kona ula weweo me ko ke ahi ma na wahi apau o ka hale o Keaukanai; a ia wa i huli ae ai kekahi alii a olelo mai la i ka mea nona ka hale. E! Pau io paha ko hale e ke alii i ke ahi? A ia ka ula o ke ahi la, ke lalapa mai la ma o a maanei o ko hale? Ia wa kani iho la ke uhu a Keaukanai, a pane aku la oia: He keu paha hoi keia a ka mea kupaianaha nui wale. Aohe hoi he ahi a'u i lawe mai nei mai Ha-waii-Kuauli mai, eia nae hoi ka ula wena weweo o ke ahi ke huai mai nei i kuu hale. Aole kela he ahi. O ka ui kela o ke alii wahine opio o Hawaii Kuauli e hele la a lapalapa me he weoweo la na ke ahi papala. I ka lohe ana o na'lii i keia olelo a Keaukanai, ua hoopuohoia ae la ko lakou noonoo, oiai, akahi lakou a hoomaopopo iho, o ka nani lamalama ia o ke kamaliiwahine opio i laweia aku ai e ia mai Hawaii aku nei, i lei hulu palama na ko lakou alii opio, oia o Kaulawena. "Aole no kela he Ui, he kukuna malamalama maoli no kela no ka La. Auwe ka hoi ka nani––e! He nani mai hoi kela a maliu mai i ka uwalu aku! Aole lua o kela ui e loaa ma Kuaihelani nei!" He oiaio, e kuu makamaka heluhelu, akahi no o Hiilei a huai pau i kona ui ame kona nani, elike me ka kaua e ike ae la. He nani he maikai a he ui e hiki ole ai i ko Kuaihelani keiki ke kamawae iho. O ka mea nana e hoopuapuai nei i keia nani o ua aliiwahine nei o Waipio, oia no o Mooinanea, ke kupueu nana i pani i ka onohi o ka La, elike me ia a kaua i ike ai, e ka makamaka, mamua ae nei; oiai ma ka wa a Hiilei i haalele aku ai i na aekai o Waipio a au mai oia i ke kai loa, ua hele mai no o Mooinanea ma ke alahele moana, no ke kiai ana i ka maluhia ame ka palekana o nei hanai alii ana. A i ka pae ana o Hiilei i ka aina a noho iloko o ka halau hale o ke alii o Keaukanai, o ua Mooinanea nei no kekahi i hoi aku a noho iloko o ua hale la me ka ike ole nae o Hiilei ame Keaukanai. A nana e hoaahu nei i ka nani kamahao maluna o kana hiwahiwa alii opio.