Ka Nupepa Elele, Volume IX, Number 2, 30 July 1887 — KUMUKANAWAI. [ARTICLE]

KUMUKANAWAI.

No ka aia iloko o l<e Kumukanawai o keva Ampuni e ku oei i keia wa, he mau mea l!ehtelehn e kue ana ina Pono Kivili, «i/kulii<e ole ho» nie ka hoopono- " pono Aupuni Kumukunawai malnmalamn; " ' A no kā '!£A hoi, i mea e hoihoi hou ia mai iii t;& maluhia a we ka hilinni'īa e hiki āi ke hoom; u J ke Aupuni e ku nei, he mei» pono e knKa!» koke ia he Ktunukana*ai fiou: . pw'AU o KaLakaua, k« Moi o, ko Paeaina, ma ko'u kulani Moi no ke 'Aupum, a he waha olelo hoi no ka ehulehu, a i hoomanaīa ro la mea, ke hoo&i a hoopau ioa aku nd 111 i ke Kumukanawai i kukaLa ia e Kamehameha .Ellima ma .ka la 20 o Aug»te —dtt. 11. j1864, a" kēlīooīāha ā~kukalu akn i nei eu ( i*eia KumukanawaH*!" I Paukbi 1 haaw! mai ke Aku» i ual kanaka & puv, pono e pili paa loa iaj lakou; o£a boi, 0 ke ola, ka Doho hoopilikial ole ia m'aj? a me na pono e loaa niai ai a e m#luh : a wai k.a waiwai, a e imi aku i naj mea e r>ia«!u ai ka noho ana j l'au; v2. E hoomau ia na k-inaka a. paui ka ,'..kou ana ia lehova e likem-3 kf) lakou manao, aole nae e h»naīa malale iho o keīa haawina maikai kekahi hana kofche, a uio ke kue i ka maluhia a me ke Aiipuni. Pauku 3, E hiki no ina kanaka a pau ke olelo t i a ke palapala, a ke hoolaha wa!e ftku pab« i ko lakou manao no na mea a pau, a miiluna o lakou ka hihia; aole hol e kau'ia kanawai e hoohniki ana i ka I oielo a 5 k« paipalapala. j Pauku 4. E hiki no i tia kHuaka a pau ke akoakoa malie, rne ka hooiako ole ina mea kau», e kukakuKa pu no ko lakou mau pono a noi ike AUi, a ika Ahaolelo e wehe i.KO lakou mnu oilikia. Pnuii!» 5. N° na kanaka a pau ka pono oka palipala knu kino, aole hoi e knpae ia • kf>e J«le no ka wa aka Moi e iawe ai no ka nia;luhia o ka lehaleha i n* manawa kipi a kiaa ia mai p&ha. - P»ul« t. Ao'e e hoopni ia kekahi kanaka nl> fep hewa ofcni ke hookolokolo ole ia ioko o ka eha hooko'okolo kupo no ia i**Wa. P»ukn 7. Aole o hookolokoio la kekahi en kt!kahi k»raima » ofeni paha ke ole ka »>a|apala hoopii kupono e hoomaopopo jina i kona karaima a i kona ofeni paha, (kcj& nae ka hoopii luna noi ana a me na.ofrni knponn ! ka hookolokolo ia iloko bulanakaut)i*le a me t;a aha a na lunakanawai mo ka hoopai kokē i»o ka hoowahawa'na *ha hlSoKoiokoio,) a ma ka hooanJk i kukahi kanaka no kona « ino «» imua o na hoike no kona hewa !o no be alo. e hiki no ia a e k»i Ina hōi kokua i kona aoao ame na mea e maop'. p'? ai kona pono; a e hiki hoi inia a i koqa kokua pah», ma nela kona manao, e . na hoike am i 'a\ve mai ai, a e ninau \\. hoi i na hoike o kela aoao ame ka hai aki: i t»a mea e maopopo ai ka pono »o, M.a na hih'a a pau, Hialaila ka pono o i..u|kolokolo la imua oke jure mamua, e luomau loa ia no ia pono ma keia hope #i.i, koe nae na hoopii no ka aie a me ka i oo limalima uo ria dala i emi iho malaio kanalieaa, Pauki IJ. Ina un hookplokolo ia kekahi UaiWKa :o kekahi ofeni a ua hoopai ia a hookuu a paha, aole e hiki e hookolokolo heu ia n op ia hewa. Pauk Ma ka hookolokolo ana no kek»hi uaima, aole e koi ia kekahi kanak4 «he . a kue iaia iho, aole hoi ia e hoonele ia . eoU « ika malu a i ka waiwai oaha, J.i wale tio mamuli o ke Kanawai. Pauk ID, Aole 6 noho kekahi i lnnakaliaWa ■ \ jnre'|)aha e hookolokolo nw kekahi ' * * i pifi mīa ma ke »no mare a pinkiiie maloko o'ke ekola ina oia ka « hoopii a hoopii ia paha, *olf hoi it»n kulean* ko ik lunakanawai a jure pn' s ona ponoi iho am« o kona piii ana pnb 'ia mea la nona ka hihia iloko o Ka o)el« 1 holo. | Pau», Aole lc4 e aoho kaow* kaapaa k r'»Hi kanaka n'ialoko o kei* -iapuni, ka hoopai ana no Karaitna. Ina hai - nki mai ana Ukahi kanwa kuwpaa ma >:' « ke'a Aupui\t o kooa hnakila nd iu. •i Pau k.ii i. K ma.)u a) keh ka naka mo keia kuln . »a kem kmb a nne kona h*!e «nau * kona wai«W» «oK i e hopa »a kole hoi e hwli U mejs i ole; aol« hoj e hi>opuka uka na ke maoj»opo ōle ke knmu ■ k« hoohuoi a|me ka hoohiki eka nira m i hoopi» a e hoakaka in ilok« oi » p pala nei kah> e huli i* ame HA ksr <k>- > «aea e a«? pajha*e hopu ia, PhuM i, U» hoop<fnopono ia ke A«p*ai |H)no « na kf n*k,\ * pMi; hw e i»t|i ix-ka jK>no a me ka hauohano ;> ait ± * f\*\ © ka enen hookahi ao ka oHa,>i .piiha. 4 o k* ano k»n*kj hoa** t j>a. | i A* "U. Ue kuleana ko kela kanaka ket« i, fi ia e noho ana maioko ©ka bhui e % ',pooo i& w*|ua ntea« maikai e k«na > ■ o kon* a o kona ket kea k i v le ia p«ha, ej like me n* kana wai * 1 la. e ko< nj aku oia e hasw

mai } kekahi mabeie kupono o kona wai,» mea e iūhu ai ia maluhia, a i ole iu, me keiahi mea like paha ke [»bb. He hīki no l<e lavve iā ka waiwai o k»' naka no na hina o ke aka, ma o ke kanawai la wale no e lawe ia ai me ka utu kupono. Pauka 15. Aole e kau ia a e ohi ia kekah! dsla kokOa a o kekahi dute paha a o Kekahi anhau paha o keta 'anm keia ano me ae o!e o ka Ahaolelo, aole hoi e uouhi ia ae kekahi dala oloko o ka waihon*» dala 0.-fce Aopani me ka ae ole o ia Ahaotefo, koe nae ka hiki aua mai o na pilikia, oia ke K&ua, ke kaua ia mai e ka aina e ke, kip , ka mai ahulau a me na pomo e 8e o ka leliulfhu i ka wa i akoakoa oie ai ka Ah»olelcv aoie hni ma ia wa me ka a& ele ona Kuhina a pau a me ka hapanui o na hoa oka Aha Kukam»ly. A na ke Kuhina Waiwai & holkfi-pakaiii aku i kri Ahaolelo no ia mau dala i hoolilo iā. PaaKu 16. A-ote e kau ia kekohl Kanawai i pill i kekahi hana i haln e mami>a. Pauku 17. E noho" no nW koa n . pau mairtlo o na Kanawai o ka aina, aole loa e hoonoho ia kekahi koa ma ka hale o ke!<ahl kanaka i ka v>-a haunaeīe o!e me ka ie o!e> o ka mea hale; aole hoi i ka ivā kaua koe rtisle no ma ke ano 1 hoakakn ia c ka Aha* o!e!o. Pauku 18. Aole e hopu i i ke*alu kanaka koho ma ka la koho oiai k'' ,n -° noho ana ma ia hana; a pela hoi i kona hele ana mai a me kona hoi ana aku mai koh< kohn aku; koe nae na hihia kipt, ka feloni a me ka hoohaunaele. Tuuku 19. Ajle aua ia kekahi kanak;» koho ras ka oihana ko« i ka la koho * n o!e inia ke koho ke ofe ii he wa knua "i he wa pilikia o ka lehu'ehu. Pauku 20. E mahele ia ka mana nui o ke i ekolu apana okoa, oia ho', ka Man Hooko/ka Mana Kau Kanawni a me «a Mnna īīookolokolo. Eku kaawale ia m»u m n« ekolu. Aole hoi e noho kekahi hina hooko ā lunakaaawai a mea hoopaa han > me ke Aupuni a kauwa hana o ke Anpuni, a i ole la o kekahi mea e loaa ana iaia ka uku bana a loaa e ae moi ke Aupuni mai, aole e hiki ia mea ke koho ia no ka Ahaolelo oke Aupuni Hawaii., hoi e hiki iam ke noho ma<£ke ano he lala kohonoiaAha. Aole no hoi e hoonoho >a kekahi bia o ka Ahaolelo, oiai kona manawa i koho ia ai ma kekahi o hana Ks*ila malalo o ke Aupuui, k<ie tiae kona noho ana i lala no ka Aha Kuhnia» PauKu 21. Oke anō o keia 4upuni he Aununi Alii i hooponopono ia malalo o ke K.um«kanawal, malalohoi:.o ka Moi KaUkaua kona enau hooiUna a me kon* man 22. E hoomau loa i* ka l.eia r ti no ka Moi Kalakaua a me na hooiiina aku 0 kona kino i hapai ia nulalo o ke Kan»wm.'a ! ka lakou mau niamo aku ma ke Kanawai ma ka lalani pi loleij a i nele ia e ili.aku ka Leialii i 'ee Kama Alii Wahine Liliuokalanī, a me na hoe ilina aku o kona kino ī hapai ia maMo' o ke Kanawai « i kalakou maa uiinio aku ma ke Kaoawai ma kn laiani pololei. E li aku i ke keiki kaue hflnau .in.ua a tne na hoo-lina aku o kona kino, a 1 nele i ke keiki kane o!e, alaila, ike kaikamahine hanau mua ame na hooilina aku o kona kino, a i nele loa i ka hooihna ole e hke me ka olelo inaluiho, ala.Lla, e ili aku ka Leiahi.i ka. mea 1 koho ia e Ua Moi me ka ae ana o na a i Loolaha ia hoi oiai e ola ana ka Moi: aka. ina aole i kohoia a i hoolaha ia pele a ua haknhaka ka noho Alif, alaila, na ka Aha Knh na mahopo koke iho o ka ike iB ana o ia hakahaka, e kauoha koke aku e halawai ka Ah«ole!o, a na ia Ahaolelo e koho ma ka b«!ota i kek*hi AIH hanau o ka iina i Alii e noho ma ka noho Alii, a mamuli o ia hnonoho ia .*>ua e hoomaka ai he ohana Moi hoa a e pili iaia a me kona raa« m»raoaku ke Kanawai e kau nei oo ka ili aku o ka Lei>lii o ka ohaaa Moi o Hawi-ii nei. Pauka 23. Aoie no ekui ke Kanawei ka m«re ana 0 kekahi oka ohsna Moi 0 Hawnii nei ina hoi he hooilina ia np ka Leialii maialo 0 ke kanawai me ka ae ole mamna oka Moi e noho ana U mana«a; o n6 t»ea a pau oka ohana Moi i hana i mare ma ia ano e tUo ko laHu. mare an* i mea ok\ a 0 k* mea e hann ana ia kui*i»hi mare a hiki no ke k«{?ae ia kona kuk&na 1 ka n.»ho Alu mamuli o ka hooUha ia ana pela eka Moi. Mahope iho oia hoolaha aoa e hooMo i* kuleana Mo» e ka mea v haa* i& hewj 1 ka hooiUna mahop« iho e..U.ks me he mea U«a make ka mea n»ua » h«n* ia hews. F«uku j4. E hoohiki ka Moi Ka'akana a 0 koo» im» hope »1« pene»: Kehoohiki oe» nei imoa © k« Akua M*na ioa e maUma mau i ke Kumukao«wa' f te; Aupun'. a e hooi>onopono no wa« i ke Anpuni e Uke oae ke Ku«*ukanawai. | ad. Aole loa * ooho ka nohd alii kekah» kanaka i hoahewi i- m»nu* no k«kahi kawima mn, aele hoi kekahi pupnle a paha. , ; ,lYuku 20. OVe Alii ka AHh;k*u* mai ona koa a wae ne omiuwa ame n* mea kaua e *e ma k« raoana a ms ka aina, aka aok e pouo »*ia ke » ke kau* roe k« ae o'e oka AhaoM», Aole e hc»l* ia ; kekahi poaU k%ea m» ka atna a ma kk mo»na ke hana o*e na ka m*n* b ka AhaoWo j ; l\uku N* ka Mei e kukakuka pu ana me kon* Ah* Knkam«la » me ka ae

pu etla o ka A'.ia Eahina e hoopanee. t ka heopai a e kala aVu i ba hala niahope oka hoahewa ia ana o na hewa & pau bo« n3e na hoopii iuna niil imua o na 'Lii. Pauku 28. Nf» Moi e hoakoakoa ' i ka Ahaolelo mā kabi e nōlio ai Ke Auponi, ama kahi e paha ke pilikia ia wahi no tekahi enemi ano kekahi m»i ino palia; oana no'e hookun i ka Alwoloio, a ma hoi tie piiikia nui e hiki no iaia rae ka ae afla o lta Ahakokamahi ke hoakoaKoa ka Ahaolelo no ia wa pilikia, Pauku 29. Na ka Moi i<a mānā eliana i na kuikaM c hoololi ana i na dof& ma!una oka walwai o_na aina e mai, a e hoololi ana paha i kekahi kanawai e hoike ia imua o ka Ahaolelo no kona ae ana. ~Na ka Moi e koho i na eiele Aupuni e hoonna ia ana'ku. a e hāawi ia k-i lakou palapaia hookohu a me na kauoha e like ine na k]SĪjāwāi iwaēnā _ ō"na» Aupuni. Pauku 36. Na ka Moi no e ae, a e i na Elele Aupuni i hooana ia mai; hoi e hai iniua o ka Ahaolelo i ke a,tio o ka noho ana oke Aapuni i kel» . manawa keia mP.nawa ma kana Oielo Alii, 6i €) hai aku hoi ia lakou i na mea ana i aianao ai he pono na lakoa e iaii. N Paoku.3l. He k»pu loa ke kmo o ka Moi a tae ka maluhw, maluna o na Kuh'na ka hiLia ona oiliana. Na ka Moi ame Aha Kuhina kfi Mani Hooko. Aole noepaa nā kanawai i hooholo ia e ka Ahaolelo aia kakau ka Moi i kona inoa. koe nae na mfca t hoomaopopo ia tnn k'» Pauku 48 ' • Pauku 32. Ina ma kekahi m«nawa ika make ana o ka Moi, ua emī na makahiki o ka hooilina malalo o ka makahiki alaila e hooko ia ka Mana Moi e kekahi Kaha Maiama Anpuni;"a ī ol£ ia e ka Aha Kaha Aupuni, e'like me ia f hnaHaka ia mahope ae nei. Pauku 33. Ina he mnrt'o koka. IVIoi ī kekahi m*nawa ehele «ku mawaho o keia Anpuni, «laila, e hiki no iaia e kohal kekahi Kahu Malania Aup'uni, a i Aha Kahu Aupuni nana e hooponopono ike Aupuni ma ka inon o ka 3īm; a pela no e hiki ai i ka'Moi ma k«Da palapa'la kauoha hope, e koho i kekahi i Kahu Malama Aupuni, a i Aha Kahu Aupuni paha hana e hooponopono i We Aupuni nokai manawa i lawa ole ai na makahiki oka Hooilina Moij a ika make ana o kekahi Moi/fl e o'a ana kona Hooihna mnlalo nae o na makahiki he umikumamawilu, me kaha'na 010 o ka Moi i kona pa!ap*la hope, aiaila, e hooliloia'*Va Aha Knhina e noho ia wa i Aha Kahu Aupuni, oiai ka e akoakoa nm ka Ahaotelo; n f» kaunha lakou e halowai koke ka im a«a r> ka Ahao V k>ike ma k-.> b«lota i kekahi i Kahu Aupuni a i Alia Kahū Malama Aupuui pah«, nana e hooponopono, iVe Aupuni ma .ka inoa o ka Moi a e hōoko i na hana i haawiia na ka Moi e hana malalo o ke Kumukanawai, a liiki aku ia i ka pau ana o na makahiki he nmikumamawalu, oia hoi na m; kahiki e oo ai fca Moi. Pauku 34. Oka Moi, oia ke Al>i nui £> na 'Lii a me na kanaka a pan. Pauku 35. On* inoa hanphano a p*u a me ka nani a me ka honhi ana, mal 1t& Moi mai no lakoa. Pauku 36. Ka ka Mni e hana īke da!a, a e hooponopono ike ms k? wai. | ' Paaku 37. E hiki no īka Moi ika w« ;e kaua ia mai, a hannaele paha no ke kip> ke hoolilo i kona Aupuni a pau k a i kokahi tap« paha, malalo o ke Kanawai Koa, Pauku 39. Aioie elioano ela ka hae o kc Aupuhi, mc ka ae ole o ka Ahao!e!o, Paukn 39. Aole no e hiki ke hoopīi »• * h'ookolokolo ia ka Moi iloko o kekahi ahih«)ko!okolo o ke Aupuni. Pauku 40. E mau no ka Aha KnkaImka oke Aupnni, no ka imi pu me ka Moi m» na mea a pau e pi]i ī ka pomaikai o ke Aupuni ) n» manawa a [wua ka Moi e oaakemake.ai, a p kapa ia »ku ia Aha, o ka Aha Kuka. Maiu o Tta Moi. Na ka Moi e koho ina INm oia aha a e noho lakou oiai ko ke Ahi makemake; k na ia aha e lawe!swe a hooko ms Tia msna w*Se oo i !oa* akn maialo © ke kanawai, P*aku 41, Kt« t\a hoa o fea Aha Kuama. o k« ««n»na oso na stna e, o w Kuhin» K«lataina, o ke Kuhma Waiwai a me ka Loio Kuhina o ke Aomiai, a e nohn lakou i mauhoa «n& ka Aha o fea N. Alii e koho i*e hookoho i* i»kou » nana no © hoopau i* iakou mamuli waie no o ka hooholo i« ana o ka ol*lo hoohoio hiKeai ol« «■ ka hapa nui o tt* hoa * pau i koho mi ok» Ahaoielo, I mamnli o ka hoahewa ia ana »o kekahi h« hiid oo ke hoopii iuna nui ia. Aole e p»a k<ekahi han» a k* Moi ke o<e e katw« inoaia • k«hi ho* « ka Ah» Kuhin*, a ma 5* ka» tst m Hī k» h»hv* v»»Uina on*. P»ttkvt 4t N's kel» Hoa keia hoa ok* Ah* Kwhinn e s kona Vrcf>a oīha%, na kahi e noho ai ke a o lakou jvak*hi ka hewā o ka han* 6ko lakea m*u hopē a o»e na kaka«e»Vlo 1? ka Aha K\ibi»a e ko lskou oihana ka m? \s vr>* na kfe nae fce krho ma e* hooho'o hiiin»' o>e »* lakon Pautw 4S. K f ho«ke *k\s Iw Kahina Wiwi imua o ks AhaoleH. wia ka iwa e ke Aopuai. ias k» ia o W ana » kela *me ke» kav. •n* makah?k: o ka AhaoWo ; ka p* *•:*!* o

(ik lo(*® nio na hlo o ko AV>»ihbna ,D a ma kft o!oJo Hawai! a me ka olelo Enelanī. ( "f*uKu 4*. O k» m«na kau kiinawai o Aupuni aia no i» i k* Moi n me ka Ahaolelo, ain no iloko o ia Ah*olelo na 'Lii a aip na Lunamnkbain»na> noho p« ana. Fi«uka 45. E kapa ia ka Aha Khii K - iMiwai oia ka Ahaolelo o ke Aupuni Hawaii, a e akpakoa ka Ahaolelo i kela a me keia eiua inaknhiki tna ka mnluma o Mei. E malama ia ke Kau mua ma k# makahiki 0 ko kakou Haku umikumumawalu haneri mek«aawalukumamawalu. Pailku 4ff. £ hoohiki pakahi kela hoa kela hoa o ka Ahaolelo, penei: Ke boohiki nei au i»nua o ke Akua Mana Loa, e kokaa au mamuli o ke Kumukanawai o ke Aupani Hawaii, a e hana pololei me ka ewaewa ole 1 ka'u han» iloko o ka Aha«leio. Pauku 47. Na ka Ahaoielo ka mana e hoololi i ke Kumukanawai e like me ka oielo mahope ae nei, a e kau i ke!a manawa keia manawa i aa Kanawai kupono a pau, ke kue o!e tiae i k^'KŪmnkanāwai. Pauku 48. Q na Bila Kanawai a pau i hooholo ia e ka Ahaolelo mamua o ka lilo ■na ī Kanawai e waiho ia imua o ka Moi. lna • apono oin, e kakau inoa oia, a ma ia mea e lilo ai i Kanawai, aka ina aole 6ia i kakau inoa, e hoihoi hou ae oia me na kumu pu o kona hoole ana i ka_ Ahaolelo, a na ka Ahaolefo e Vakau i na kumii o k#na hoele ana maloko o ko lakou buke moolelo, « e hapai hou lakou i ka noonoo ana o ia mea. t«a mahope o ia noonoo hou eiia e hoapeno ja ua Bila Kanawai nei e ka eiua hapa-kolu o na hoa a pau i koho ia 0 ka alaila, e hlo no ia i Kanawai, Ma ia mau hana ana a pau e hoomaopopo ia ke koho ana ma ke kahea ana i na ae » me na hoole, a e kakau ia m« ka buke moolele o ka Ahaolelo na inoa o ka poe a pau i koho ma ka ae a me ka hoole i ka Bila Kanawai. Ina e hoihoi ole ia mai kekuhi Bila Kanawai e ka Moi iloko o ns 1* he umi (koe pa la Sabati) mahope o ka waiho ia ana aku īmua pna, alaila, e lito no ia i Kanawai me he mea la he kanawai i kakau inoa ia e ia, ke ole nae e hik.i ole ka hoihoi ana mai mamuli o ka hookuu p ia ana o ka Ahaolelo, a ina pela aole i.a e lilo i Kanawai. Pauku 49. Na ka Ahaolelo e hoopopopono i ka noho ana o kona poe ponoi. koe nae m* na mea o hoomaopopo ia ana ma k« Kanawai ma keia hope aku; a e'hiki ne 1 k« hapa nui Jte hapai i na hana. aka, e hiki no i ka h-«pa uuku ke i ka halawai i kela la i keia la, a e kouoha aku i na hoa i hiki ole mai e akoakoa pu me iaknu, mamuli o ka hana a me ka huopai : hooholo m eka Ahao/elo. Pauku 50. N« Wa Ahaolelo e koho ī kooa m«u I"na, a e kau i na Kan*w« e holo ai ka hana . Pauku 61. Na ka Ahaolelo e hoopa ma ka h»le panhao no na la ».p'e e oi aki. m»mua o ke kanikolu, i kela k«n»i<a i keia kanakn, ao!e oia no ke ewa oi« i ka Ahaolelo o»a kq tian • naele, a hoowahawaha p*ti« īloko ona, « k€ hoolaha oi* i kek' hi moolelo wahahee ne ka hana o ka Ahaolelo, a he plelo hoinoine paha, a ke hooweliweli pana oia ī kekah ; hoa o ka Ahaolelo ma ka hana ino i kona kino, a i kona w.iwai paha no kekahi mea ■na i hana ai, a i olelo ai paha iloko o"ka Ahaolelo; a ke lele ino paha oia i kek#h: 9 ua poe !a no ua mau mea nei, a ke lele lfio a hopa paha oia i kekahi hoike, a i kekahl kanaka e ae paha i kauohaia e ka AhaolelO i kona hele ana Uaila. a hoi «na paha, a ke hoopakele paha oia i kekahi kanaka i hopuia mamuli o ke kauoha o ka Ahaolelo. Pauku 52. Na ka Ahaolelo e hoopai 3 kona poe ponoi no na hana hoohauu»ele. Pauku 53. E malama ka Ahaolelo i buke tno*lelo no kana'mau Uana; a 'ua e makemake ka hapa lima hookahi o ka poe e noho ana i ka Ahaolelo, alaila e Lakiīu ia iloko o ua buke nei na iaea o ka poe ae a me ka poe o ka Ahaoielo i keia ham keia hana. Pauku 54. Aole loa e hopu ia kekahi 0 ka poe o ka Ahaolelo oiai e noho ana oia oamuli o ia Aha, e hele ena ilaila a € hoi ana paha aole n»e e oi aku ia uialu i na la JJe iwaKaiua mamua mo a ka hoonaka ana o k» a *.ne koaa hookuu ia «oa, koe nae ke kipi, ka feloni a me k* hoohaunaale; *ole e hookolokoloia kekahi o lakou imua o kekahi Aha hookolokolo e a i kau wahi e ae paha no kekahi olelo paio paha ma ka Ahaolelo. Pauku 55. E uku i a na Lunamakaainana no ka lakou hana e like me ka mea 1 oi€l ° »»a ke kanawai noloko ae o ka Waihooa dala o ke Aupuni, aole no nae e hoonui ia keia uku i ke au o ua makahiki elua i hooholo ia ai ka oielo e hoonui i ka uko, aole hoie kau U kekahi kHnaw*i e hoomahuahua ana i ka uku o ua poe la «amua o na dala elua hanen me kan-lwa no kela a me keia au o na makahiki elua Pauku 6«. O k« 'Lii o k a Ahnolelo he kopa i* oo Aupuni i hiki aku om i na «akahiki he iwakalua.kur/, #ffJ Hiaja a i noho ma ke Aupuni no na inakehiki ekolu a ho waiwai kona iloko o keia Aupuui i «upono i ka auhau i h»ki aku i ka ekoiu ta U saoi dala mawaho ae o na hihia a p u, a i ole ia he loaa makahik» kona aole i etuī " maUlo o eooo hauen d l#. P»uku 57. nohu na Alii i AhaheoMokolo, no lakou w&le i)o m mana a jp*u

ē hoolohe ae hooholo i na hoopii Luni Nuj a pna i hoopi'ia'i e na Lunamakaflih"»ua m 1 » ko lakou ano Aha N'naninau Nui o ke Aupuni, i keUahi Luna Nui, a mau Lnna Nui paha no ka !»kou oihan»; m«mufl aku.o Un hookoloko o nna i ke'a Hnopii Lunh Nui ke'« Hoop'i Luna Nui e hoohiki pakahi na Alii e hookolokolo pono me fea ewaewā o'e i ka mea i hoopiiia'i, mamuli o h» hoike ā tne ke Kamwai. Aole nne e oi aWu ka lakou olelo hoahewa i ka hoopau ana i kona noho lana ana, a me ka hoole loa i kona noho hou ana ma' kekahi oihana e hanohano al a e waiwai ai paha, malalo o keia Aupuni. Aka, e hiki no i ka mea i hoahewaia pela ke hoopii hou ia, a e hookolokolo hou la, a e hoahewa hou i«, ;a e hoopai hou ia mahope, mamuli o ke Kanawai o ka aina. Pauku 58. E koho ia na'Lii he iwaka-lua-kumamaha o\a Ahaoielo penei: eoho' no ka Mokupuni o Hawaii, eono no oa Mokupuni o Mao.i. Molokai a me L*nal, eiwa no ka Mokupuni-p Oahn, ekolu p~ na Mokupuni o K.'uiai a me Niihau. f j' ke koho mua ana mala)o o keia Kumuk > nawai e koho ia na 'Lii e noho lakou a hiki i ka wa ko ho o ka Ahaolelo o ka makahiki o ko kakou Haku 1890, a ma ia koho ana a ma ia, hope aku e koho ia na %ii i ka wa a me kahi e koho ia at na Lunamakaainana. A ma ke kpho ana i ka p:nkahiki o ko kakou Haku 1890, e koho ka hapakolu o na 'Lii o.na mahele i olelo mua ia no elua makahiki, a hs hapa-kolu no eha makuhiki, a he hapakolu no eono makahiki: a e koho balota ka poe koho no l«kou no ia mau mahele manawa pakahi, a ma na koho mau ana a pau mahope mai o ia manawa e koho ia lakou no aa makahiki eono. £ noho na 'Lii o ka Ahaoleio roe ka uku ale ia. Pauku 69. O kela a me keia kaoe e noho ana ma Ko H«wnit Pae Aina ina he Hawmi, Amerika a he Europa paha ma ka hanau ana, a ina ua hiki aku kona m»u makahiki he iwakalua; n aa hoPkaa oia i kona mau aubau, a īna ua, hpokomo oia i kona inoa mi ka papft inoa o"ka poe koho o kon» apana oo ke koho ana i na 'Lii o k» Ahaolelo, alaila ua kupono oi« ke koho i na'Lii a ua loaa iaia ke kuleana e koho i na ! Ln o ka Ahaolelo i kela a me keia koho ana, ina nae: Akaki: Ua noho oia ma ka aina aole i emi mal*lo o ekolu Liakahiki, a ma ka apana ana i makemake ai e koho «ole i emi milalo o ekolu mahina ratroua ponoi īho 0 ke koho ana i makemake ai e koho; , Ālua: He waiw»i ponoi kona ma ke»M paeaina i kupono i ka auhau ix i emi ole īho ka w»iiwai io malaio o ekolu ta<>stini dala m»waho ae o na hihi« a pau 4 * » ole peia u% ioaa maoli i«ia kekahi loaa mak»hiki i emi ole oiaMo. o eouo haneri 4'la iloko o ka makahiki mamua ponoi iho p kona hookomo Mna i kona inwa i oko o ka pof kupono i ke koho. Akolu: He h'k' iaia ke he'u elu n hon, i ke «no o kekahi n«'pepa i p-'i īa : nia k» ole'o Hawnii » Euel ui a i o'e >a «na 1 kekahi olelo Eur pa. Aha: Ua hoafiiki oia e malam* i l<c Kumuk«nawai a n e na Kanawai i hoohiki ia imua o kekahi mea i loaa isia ka mana e hoohiki a i ole imua o kekahi luna o ks | Papa nana koho; aka nae, o na olelo no ka . noho ana no na makahiki ekolu a me k« i makaukau heluhelu a me ka hoomaopope ana i kekahi nupepa i pai ia ma £a olele Hawaii, Enelani a Europa paha, aole ia e ; pili i ka poe e noho ana ma keia Aupuni i ka manawa i kukaln ia'ai keia Kumuk&naWiF, ina e hoopaa l-.kou i ko lakou inoa s koho ba]ota lakou ma ke koho tpua ana malalo o keia Kumukanawai. Paaku 60. E koho la na Lunamakaainana he iwakalua-kumamaha i kela a me keia elaa makahiki, koe nae ka poe i kohe mua ia malalo o keia Kumukanawai a e noho no loko« a hiki i ke koho ana i ka makahiki o ko Kakou Haku 1890. E mahele like ia na Lonamakaainana a e hooponopono ia e Ka Ahaolelo mamuli e ka nni o na kanaku i hoakaka la i kela manāwa keia manawa ma ko ke Aupunl helu *na. Aka, mamua o keia mahele ia »na e ka Ahaolelo e mau ka mahele ana e ku nei i kei* wa malalo o ko Kanawai; koe oae keā, i elua luhamakaainana no na Apana o Hilo a me Puna ma ka Mokupuni o Ha- • i hookahi no na Apana o Lahaina a «e Kaanapali ma ka Mokupuni o Maui, » i hookahi no na Apana o Koolauloa a me Waialua m« ka Mokupuni o O^hu. Pauku 61. Aole no e koho ia kekahi i Lunamakaainana ke ole oia be kane kupa no ke Aupuni, a i hiki ole aku o» i aa makahiki he iwakaluakumamakahi, a i ike i ka heluhelu a me k e kakau lima ma ka olelo Hawaii, a Enelani, « Europa paha, a u& hoomaopo[>o i ka helu waiwai, a i noho ma keia Aupuni no ha makahiki he ekolu, a o ka makahiki hope, oi* no ka makshiki niamua ponoi iho o kona koho ia «na, a he waiwai paa hihia ole koua iloko o keia Aupuni nona ka waīwai io e emi ole laalalo o n« d*la elima haneri, a i «k U o lom i kela m*kahikī keu makahiki, aole i emi maMo o o* dali elua b#n*ri mt kanahma i loaa ao loko 6 kekahi waiwai a o kekahi hann kupoao m* ke Ean.iwai. Pauku t?2. O kela a mo keia k»ne e noho ana n« Ko Hawaii Pae Ama, he Hawai», Amerika a he Europ<* pah» ma ka hanau ana, a ina ua hoohik. *ia e malama, » ke Kumukanaw.iame na Kaiuwai e i»ke me fca ©ea i hoakaka ia qo ka '

nana e kouo na *Lit, 3 i hoo3iaj'' i kona mau auhau, a ua hiki aku oia i makahiki he iwakalua.'a i noho ma k{en Aupuni no ka imnkahiki hookahi mamua'poiīoi iho «1 ke koho an«, a i ike.l ka * me ne kakMU limn m« ka olelo a Ene!»ni a Eur>'nfi p«h», {ina i in mahope mai o ka m«kahiki a ina ua hookoeno i kon» īnoa ma ka.pupn inoa o ka poe koho o kona apnna e like n>e ka men i hoakaka ift ma ko K»oawai, [alaila ua foaa iaia ke kulenna e hookomo ! hookahi balota no ka Lunamakaainan? a' mau Lunamakaain«nfl paha o ia ap&nk; aka nae o olelt no ka noho aiia mi kei» Aupmii no ka makahiki hooknhi maaua jponoī iho 0 ke koho ana a me ka ike Heluhlelu' a kaka« lima ma ka olelo Knēlaoi a Eoropa phha. aole ia e.pih i ka pjoe e noho a!ia ma I ka maoawa i tu£ala ia ai keia Ku'mukanawai, ina e hoopaa lakou i ko lakou inoa a koho balUa lakop ma ke koho mua ana o L&ia Kumu- " anawai. "" *"• Pauku 63. Aole e 1 Alii, a i Lunamakaainana paha m« ka 'Ahaolelo, t->a aole i koho ia maU'o a kulik<\ me na hoakaka aoa o keia Kumukanawai. E biki no ke hoonui ia ma ke kaoawai ke ana waiwai a loaa makahiki o na Luoamakaainaaa, na 'Lii, a me ka poe koho i na 'Lii. A 9 hiki no ekau ia ma ke i an a waiw&i a loia makahiki pah« 1 0 ka poe koho i na Lunamafcaain«na, a e hiki aa hoi ke hoololi iā. ' Panku 64. E pili ka mana 0 ka Oihana Hookolakolo iloko o ka Ahahoōkolokolo Kiekie hookahi, a nn na Ahahookolokolo malalo iho, 1 hoonoho 'ia i. kel&manawa keia manawa e ka Ahaolelo. Pauku 65. Ma ka Ahahookolokolo Kiekie, e hoonohoia kekahi Lunakanawai Kiekīe, a me na Lunnkenawni Hoa, aole emi malalo o eba. a e hiki i kekah'i o lakoo e noho a e hooponopono i'kekihi h»lawa. o ua Aha net. E paa na Lunakiinawni 0 ka Ahahookolokolo Kiekie i ka likou Oihaoa, oiai e piono ka lakou ht na aaa, e pih nae la lakou ka hoopiilun«auiia; *> loaa ia lakou ka wa maopopo, ke knuwnhi uku no k» lakou S»na ana; a oiai lakou i paa i keia Oihana, aole e hopmna ua uku nei; aka hoi, e hiki ke hoomauia kekahi wai o ka Aha Kiekie, a 0 keki hi Ahakak»u paha. ma ka olelo ■ e ljke i ho<jholoi t e n» hapakolu elua iloko o ka Ahaole 0, no ke kumiu kupono i ka mamo o ka Moi. E lohe mua nō nae ka Lunakanawai 1 ka hoopii i nua o ka Ahnolelo, a e hio i*i« ke »ope 0 na kuhiu hoopii, lie umi 1« mamua o hana «na imua o ka Ahaolelo. E hooloheia ka Lunakaūwwai 1 hoopnia,, impa o «€H AliaoW PHuku 66. E maheleia k« <, k» Oih n» Hookolokolo iwae®» o k$ kolokolo Kie<f>e, a me n* <,kn f c e ue 0 ke A»pu..i o»al»Io iho, e me k. fciitiikohi »na o ka Ahaolel" 1 kela (pnniw t>ia manawa. A o ka loini o k» iiqho V 1 " niH kā Oih»n'< o na i 0 n» Aha mal lo ho « ka Aha Kiekie, e ho« kakaia ma na knnawai e pilj «na l-.koy Pn uku 67. E pil' k.H m -na p : l&i Oihan» Hookolokolo i n« hpna a paa iqu kt kanawai » me ke kaulike, malalo iho 0 ke Kumukanawai, a 0 kekalu kanawalo keia Aupunij a me na kuikahi i har| ia, a e hana ift ana paha oialalo iho 0 kp lakou ® 8l ia; a i na haua e pau 6 pili i aa Elele Aupuni a me na J£aaii«li. a i aa hana hol e pili ana 1 ka Oihana tk>okoloko!o Moku, a me ka Woouialu lloa^a. Pauku 08. E noho no ka wa! Kīekie i Luoakanawai 0 ke Aupnni, a e noho Pe'rea;<ieoa oia 'L», o?ai 6 hookolokolo ia aua kek*li. tjoopu Innanui, ke ole oia ka mea. i honpi !unanu; ia; a iaia ka mana e hana ke a ma na mea e ae, e iike nie ka h(utt'i ana o ke kan*wai iaia; # ka, e nana hiu ia na roea 1 hooholō ii e ia e Kiekie, ke hoopii hou ia |laila % i hoopii lunanui la ka Kiekie, alaila. e noho kekahi kauakn j bctkohu ia e ka Moi, i Pf residena mn ana, ' Pauku 69. E paa loa malunao nA *o> ao a pau ni o!e!o i hooholo ia ma|ka Abahookolokolo Kiekie, e ka nui 0 |a Lunakan? wai o ia Aha; aole hoopii Pauku 70. E biki no i ka >!|i, 1 kona Aha Kuhina, a me ka Akiplelo, ke kauoha 1 na Lunakaoawai o ka llopkolokolo Kiekie e hoike i ko Uk<.u munao no na hana nui ma ke a 110 oa wa hoanoano f Pauku 71. Na ka Moi e hook|>hu i na Lun«k«nawai 0 ka a me «a*Lonakanawai e oe 0 na A%kHkfU, E hoo}K>no]>ono ia ko lakou uku' nia ke Kanawai. ' Pauku T2. Aole 110 e noho « Wkolokolo kekahi Lunakanawui oia ao, i kekahi hihia i hoopii hou ]a, a : "hihia e hookolekolo hou ia ao&, »n:i i hoohoi*» ai mamua. ■ j Pauku 73. Aole loa e ae ia !j;ek«hi 0 | ka ror > o'fio i« 111 -I«īa iho »ei t >oop*a i ko lakou ino* me ke koho ana, hoi f koho, aele no hoi e noho aialaki 0 kekahi oihana o ke Aupunl, aole hoi e no?»o ma k« Ahaolelo oia ktia: o keKahi «*& pupu'e a hupo p«ha, a 0 kekahi uea I hothewa u no kekahi o keia mau pencv; Puhi Hale, A«h*e Moku, Kipe, \V*walu Uale, (i-u« D'la Aihue 1 ka waiwai i aaawiia e malama, Kuui ke'n ho i n* heloholooa, Af>viiiAi Imi lo«a mi ka heo

punipuni, Moepio a Moe naha, Lawe wale i o kekahi. Aihue, Puhi Ahi, Lawe ola ma ka degere akahi, Pepelii kanaka, Hoohiki wahahee, Pue wnhine. Powa, Moe aikane n hploholona, Kipi, H<»oUonokono e hoohiki wnhahoiyLawelawe hewa ia& ka oi mna, ke o!e e ka a e ia kona hewa .e ka Moi, a,i hoihoi hou ia kona m m pono k.lvila a m H cnull o ka OMO ,o la kala i-t ana u.a hoaknka k ua k«pono iaia kn lawelawe ana i kekahi oihana e waiwaī a e hanobaoo ai. Paaku 74. Aole loa e noho kekah i Luoa o keia Aupuūi ma kek*tu Oihana oke Awpuni|; ( aole hoi e lawe 1 ka uku ruakar hiki o kekahi Aupuai e mai. Pauku 7s. N* ka Ahanlelo e hoohoio i ka Bil» Haawiaa oo na makahiki elu», mahope o ka u'oonoo pono ana i ka palapaia a ke Kuhina waiwai e hoike aku ai imua o lakou. e hoakaka ana i loa>« mai ame ka lilo aku ūu oa makahiki elua i h la, a rae na aiakahiki elua e hiki mai ana. Eila a me n« Kanawai a pau, "E hooholō ia eka Moi a «ne k« Ahaolelo^B*o8 *o Ko Hawaii Pae Aina." Pauku 77. I mea e hihia ole ai, no ka hui a na mea ano okoa ilo'ko 0 ke kanawai honkahi, e hooknawale ta ke kumu hookahi ma ke Kanawai hookahi, a e hoakoka ia ke kumu ma ke poo. Pauku 78. Ma na wahi a pmi i kauoha ia malalo o kela Kuniukanawui e hana ia kekahi hāna e lia Moi e niunao īa e hana ia ia hana e ka Moi mamuli 0 ke ao aoa a n>® ka ae ano oka Aha Kuh|n», ke ole i hoakaka ia ooa kekahi ano okon.j Pauku 79. £ aiau no na Kanawai e kau nei me ka mana mau a hiki i ko lakou hoololi hou ia ana, a hoopiiu ia «na paha e ka Ahaoluio, koe nae na K-inswai kue i keia Kumuk"nawai. E ole Soa na K*n--wai ku« i keia Kumuk»na wai. na Kanawai e kau nei ame na mea e h»ioh<iloia mahope ae nei. Pauku 80. He m*na ko ki Aha Kulli,na e hana a hooluha aku i.na rula a m» na hooponopouo ana e pono ai ke koho bi'lota aaa malnip o ke'a Kumukanawai mnm'ia *e o ka h<J!>holo #na o ka Ahnolelo i na Kanāwai kupono no ia niea, a e hoomakaukau nn kahoohiki an?> i na Luna Auj»ioi, ua kppa a me k* poe e noho nna roa ka aina e malama i kein Kumuk^nawai. oke koho b lota mua ana mnlnio e Ku' : f>uk»naw*i e maiaaia ia iloko ona he kanaiwa mahope 0 k. kukala ia ana o ke»a a 0 k* Ahanielo j koho i»» ma la wa, u.« hik' ke 'uiakoakoa ia ma Hpnolulu mamnli o ke kihei ana o ka Aha Kuhina 1 halawa' ku i ka wa ma ka m niMi k« Ahn I*ufiint e oaihe puoo, me ka hoolaha umu ;n> no'na la he kau»ko:u. P«uku 81. E paa keii Kumu«anawai mai ka la e iku o lalai, M. H. 1887, aka, 1 t>lr e heuMhema na hana hooponopono, h bihi.t p»h« ke Aupuni no ka hooloii «na; oeia'la, ona Luna o keia Aupuni i ka w.. e paa pono ai keiH KumukHn«wai e maU«a lakou a e hana hoi me na mani a pau ih-uwi.M la iakou. A 0 ia p«»e Luna e hoohiki likou ,a malaeua i keia Kumuk nawa» il< ko o na 1* he kanaono miii kont ia «nn. Pauku 82. £ hiki no ke hoak<ka aku i kekahi mea hoololi hou, a i mau men hoolol» hou paba, i keia Kumukanawai jlo.ko o ka Ahaolelo, a ina e ae iu iiiea, a mau mea hou nei p«ha e k>» hapanm iioko o ka ala»hi, e kakaun ua mea la iloko oka buke moolelo 0 k* Ahaolelo, me na ino 1 » o ka poe ae me ka pqc boc>le; a e hoopauee ia uiea, no ka akoakoa hou ana ae oka Abaoicio. E hookaulanaia ua mea hou nei i ekolu ru lama mamua re 0 ka ia « kpho la ai na Lunx makaainaua a me m 'Lii; a in» ma ia Ahnolelo hou «ua, e aeai ua mau hooloU hou nei paha. e oa hapa kolu eiua 0 oa hoa a pau o k& Ahaoleio, alaila e lilo nela mea hoololi hou iloko 0 ke Kumukauawai o keia Aupuni. KALAKAUA REX. Na ka Moi: W. L. Grkkn, ; Kuhina Warwai, 'Honoi.ulu, \ Oahu. /BS- , Owau 0 Kalakala, Moi o ko Haw*ū ra« Aiua, ke hoohiki uei Au uuua oke Akua Maua Loa e aialaoia iumu 1 keia Kuaiukausiwai o ke?~Au puai, a e hoopoaopopo uo Au 1 ke Aupuni e like we lee. Kumukauawai. (Kakauhioaia) KALAK AUA HEX. " Hoohiki ia imua o'u { kei» Ih Kono o IuIh», M. H. 188T. . | A. Jrw>, | Lunahanau ai Ki<\U £ ht ] !. . A'iein-. |