Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 31, 30 July 1864 — Olelo ao i na Kumukula. E NA KUMUKULA O NA KULA APANA MAI HAWAII A KAUAI. [ARTICLE]

Olelo ao i na Kumukula. E NA KUMUKULA O NA KULA APANA MAI HAWAII A KAUAI.

Aloha oakou:—He wahi manao ko'u ia oukou e na hoa paaua o keia oihana, a e pono no hoi ia kakou ke nana pu mai i ka pono, a i ka pono ole paha o na mea a'u e olelo aku ai ma keia hope. No ka oihana kumuao, he oihana nui io maoli no ia, he oihana uuku nae o kahi uku, (wahi a ka nui o kakou a me ka poe e ae.) Aole no i like loa keia oihana o ke aupuni, me kona mau oihana e ae; eia no īloko o keia oihana, ka hoomaka ana o ka naauao o ke aupuni, ke ola o ka hanauna hou a me ko lakou make. O ko lakou naaupo, oke kumu nui no ia o ko lakou make, a o ko lakou naauao, o ko lakou ola no ia, (e nana i na olelo akamai a Solomona.) O ka mea a'u i makemake nui ai, o ka holo o ka naauao iloko o ka hanauna hou, a i ole e holo keia oihana ma ko kakou lima, heaha la ka pono a me ka hope ? O ka pono paha, o ka haawi i keia oihana ma ka lima o na haole me na uku koikoi, a e hoopau i ko kakou noho kumu ana ? j Maiia ua ana, ua luhi paha kakou ika hapai ana i keia oihana ea ? ina pela, ua pono io maoli paha ke waiho i keia oihana nui ma |ka lima o na haole wale no, a e noonoo pu | mai kakou. ina ua makemake maoli oukou, e akamai maoli na hanauna a kakou, a o ko kakou lahui paha, ua pono īa k«kou ke hoomanawanui i ka nalulu o ke poo i ke ao ana i na kamalii; ika maka poniuniu, ika iuhi oke kino, a pela aku.

O ka mea a'u ī makemake nui ai, oia no ke komo ana o ka makemake io īloko o ko kakou naau, e akamai maoli ka kakou poe haumana. Me he mea la, oka kakou hana nui no ia e hoola ai i keia moku liu e hooiloilo ia nei; no ka mea, ma ko'u lohe pono ana, oia kekahi kumu o ka make ana o keia lahui. ina pela, o kakou no kekahi poe nana eka ka liu oua moku liu nei; aole nae wau e olelo aku ana ano, no ka emi ana o keia lahui, no ka naaupo, o kakakii loa auanei ka'u olelo ana ia kakou,

Ua makemake wau e kamailio pu kakou i ke ano o ke ao ana, e hoomaka paha kakou ma ke ao ana i na kamalii, aole i loaa na hua, A E I O, a pela aku.

1. iYo na kamalii aole i loaa na hua. He nui ka poe Kumukula i hoowahawaha i na kamalii, aole i loaa na hua pa-kahi, pa-lua, a pa-kolu, a pa-ha hoi. Me ka olelo " nalulu ke poo i na kamalii liilii," i ko'u manao nalulu ke poo i na kamalii nunui, e aho na kamalii liilii, no ka mea, he hiki ke hoohuli ae 3 ka laau i ka wa opiopio, a ke aneane hiki ole ke hoohuli ae i ka wa e oo nna.

A i ko'kakou ao ana i na kamalii aole i loaa na hua pakahi A E f O U, a pela aku, e hoonoho papa i na kamalii aole i loaa na hua, imua o kekahi Papa Eleele, a Papa Pohaku paha, a palapala, a nunui paha. O ka pono loa nae i ko'u manao, o ka Papa Eleele, no ka mea. ua ike au, ua nui na Papa Eleele ma na Halekula.

lna pela, e kakau iho oe e ke kumu i kekahi hua o na hua nui īna ka Papa Eleele, 1 ka P paha, a i ka O paha, aia no i ka hua au e nmnao ai, alaila, e ninau pakahi aku ia lakou. Heaha keia hua ? A na ka mea i loaa e hai mua mai ; a ina aole i loaa i kekahi o lakou, nau no e hai aku. A e olelo aku ia lakou, e hoomaopopo loa lakou ; a ina he papa pohaku ka lakou a me ka peni, e olelo ia lakou, e kakau oukou i keia hua a paa. Aia a ike oe, ua maopopo kela hua, alaila, kakau hou ua hua hou, he W paha ; aole nae e pono ke kakau iho ia A E I, a hiki i ka W, no ka mea, ua paa naau e na inoa mamua o ko lakou helo ana mai i ke kula.

A ina i maopopo ia lakou na hua eha paha, a oi aku a emi mai pnha, ua lawa no ia no ka la ; aohe waiwai ke nui wale aku na hua me ka hoomaopopo ole i ke ano ona hua. Ina no ekolu hua no ka la hookahi, ua lawa no ia ; a ina pela, ua pau loa na hua nui i ka hebedoma kula hookahi, a e pau paha na hua liilii i ka lua o ka hebedoma kula. A pau na hua nui a me na hua liilii i ka loaa maopopo, alaila, ua kupono ia lakou ke noho imua o kekahi Palapala A nunui, a nau e ke kumu e ninau aku i kekahi haumana i kekahi hua, aia no i kau hua e makemake ai a loaa ia hua, e ninau hou 'aku. Aia mahea kekahi hua like, pela e ninaninau ai a maopopo na hua. 2. Ka hookui an.i ina hua. Ua pau ae nei na hua i ka maopopo ; aka, aole paha i holo like na haumana a pau. ua paakiki loa paha kekahi poe, aka, no ka hookui ana i na hua ka mea a kakou e olelo nei. Oka poe i maopopo na hua nui a me na hua liilii ke hookui i na hua ; a o ka poo i maopopo ole ia mau hua, e noho no lakou ma ka Papa o na hua pa-ka-hi.

I ka hookui ana i na hua, e hookui no ma ka mea ano maopopo; o hookui i kekahi hua nui a me kekahi hua uuku, a he hua uuku paha ine kekahi hua uuku, penei: Aa, Ae, &c M a pela hoi o Ka, Ke, &c., &c„ a i ole ia, aa, ae, &c., a ka. ke, &c. Aole kupono, Kk, Ll, Mm, &.. a pela hoi o mm, 11, kk, aohe ano maopopo oia mau mea, nolaila, makeliewa ka hookui ana ia mau hua ; e akahele no nae ka hookui ana, aole pono ke hana molowa a kapulu paha. A makaaIa loa. alaila pono keia hana. 1 ka hoomaka ana nae i ka hookui, ua pono no ke sepela pakahi i na hua, e like me keia, A, a, Aa, A, e, Ae, a pela aku, a pau la, alaila, e hoopau ī ke sepela pakahi ana i na hua ; e puana pololei mai no na haumana, Aa, Ae, &c. Ina e maopopo pono loa na hua pa-lua, pela e maopopo ai na hua pa-ha, pa-ono, a pela aku no, a penei: ha, na, hana, ha, no, hanohano, a pela aku no. Pela hoi na hua pa-kolu, ina e maopopo na hua pa-kolu, e pa-lima auanei, a pela'ku, penei: A-ka, A-ka-hi, a pela aku no; e pono ke makaala loa ke kumu i ka hookui ana i na hua pa-lua, a pa-kolu hoi. Pela io no e loaa hikiwawe ai na hua pa-ono, pa-hiku, pa-walu, a pela aku no. A maopopo ka hookui ana i na hua, e hoomaka no ma ka heluhelu ana, alaila, oia ka mea a kakou e kamailio ai. 3. No ka helukelu ana. I ka maopopo ana o na hua ma ka hookui ana, ua kupono na haumana ke heluhelu. E heluhelu akahele no, i maopopo pono ka puana ana i na hua, mai wikiwiki. Mai manao ka haumana, a 0 ke kumu paha o ka wikiwiki o ka heluhelu ana ka oi o ka maikai, aoie pela. 1 O ka heluhelu maikai, oia ka hoike pono aoa ma ka waha i ke ano o ka mea i kakau ia a i paiia paha e like me kona ano maoli. |A ua lohe oluoluia hoi ka mea heluhelu maikai e na kanaka, no ka mea, ua pono kaj *na leo, a ua maopopo ke ano o ka mea i j heluheluia. He nui loa ka hemahema o na kamalii ma ka heluhelu ana, a pela no hoi paha kekahi poe o kakou. I ka heluhelu ana, he holo

wikiwiki ka leo i kekahi lalani, a i ole ia, i { kekahi mau huaoielo paha, a ku, a ike he! hewn, a hoomaha iki, a hoi hope, a heluhelu hou me ka wikiwiki, a hewa hou, a hoi hou no a nana, olaila, hoi hou i hope, a hoomnha hou, a pela mau aku no, a e pau kauna a oi aku. A o kekahi poe, manao no lakou i ka heluhelu ana ma ka waha wale no, ina he hewa ke kapa ana'ku i kekahi huaolelo, aole | manao i ke nno e ana o ka olelo, a i ke ano | ole pnha, holo wale aku no a pau ka pauku, me he lio huhewa ia ; nohila, pono ke helu- j helu akahele, a maopopo ka puana o kela huaolelo keia huaolelo, alaila, e akahele i pololei, aole hina, aole hoi hope, hele mun no me ka maikai. O ka leo kekahi hemahema nui o kekahi poe ma ka heluhelu ana ; holo wale ka leo ma ka waha ma ke ano hookahi no, aole e pii iluna, aole iho ilalo; a like hoi ka ikaika 0 ka leo ma na huaolelo a pau, he pono ole ke lohe, a he maopopo ole ke ano. E pono no e pii ma kahi e pii ai, a e iho ma kahi e iho ai, a e ikaika ka leo ma kahi e ikaika ai, e like me ke kamailio maoli. O ka leo o kekahi poe, ua ikaika a kalakala ; o kekahi poe, ua nawaliwali, o ka maopopo ole ma ka puana ana, ua huikau, ua wikiwiki hoi a namnnamu. 1 Ma ke kiko kekahi hewa. Ua maopopo | ole i kekahi poe na ano o na kiko ma ka heluhelu ana, heluhelu wale aku no, e nke 0 ka pau mai o ka hopunaolelo, a hiki aku la i ke koma, a kiko koma paha, me ke ano paupauaho a me ka maopopo ole no ; no ka mea, ua hoololi ia ka leo e like me ke nno o na kiko; a oia ka mea e pololei ni ka hejuhelu ana, no ka mea, e nana pono i ke ao kiko. A nolaila, i ka heluhelu ana, mai wikiwiki, mai hoi hope, mai kuawili, mai heluhelu me ka leo hookahi wale no, a e malama hoi 1 na kiko me ka heomaopopo loa i ka puana ana, i akaka'i i ka poe i lohe. O oukou hoi e na kumu kekahi, e makaala loa oukou ma keia mea, 1 maopopo pono ai i ka oukou poe haumana ke ano o ka mea a lakou i heluhelu ai, a i akamai maoli ni hoi lakou ; aneane hiki ole i ka mea heluhelu hawawa ke noonoo pono ma ke ano o kana mea i heluhelu ai. A pela no hoi e hiki pono o!e ai ia lakou ke noonoo pono ma na Helu, Helunaau, Helukakau, a me ka Huinahelu paha, no ka hawawa m»oli i ka heluhelu, nolaila, pono ke hooikaika i ke ao nna 1 na haumana ma keia hana. 4. No ka Helu. He ano lehulehu no na buke Helu, Helukamaiii, Helunaau, Helukakau, Huinahelu. Hoailonahelu, Anahuinakolu, a Ananina paha. He nui no ka heinahema o kekahi poe ma ka helu, aole akamai a maopopo hoi kekahi mau kumu oia hemahema, o ka hoomaopopo pono ole o na haumana ; a o keknhi kumu, o ke kapulu o ke ao ana a na Kumukula. Aole no e hiki i na haumana ke hoomaopopo ma ka helu, ke ole e ao pono ia e kana kumu. O ke ao ana a kekahi poe kumu, he kikokikoi wale nku no, manao wale r.o kekahi mau Kumukula ma ko lakou uku, oia wale no ke kumu nui o ke ao kikokikoi ana a kekahi mau kumu, i ike aku ai paha ke Kahukula i ka hala loa imua o ka helu. a mahalo iho la no ka hala loa imua. Manao nui no hoi lakou ma ka la hoike wale no, nolaiia. haawi pakahi aku i na ninau helu i kela haumana keia haumana, no ka mea, na lakou iho no e hoike ka lakou poe haumana ; a pau ka la hoike, na pau ia P'likia, a ua hala ia luuluu (wahi a lakou.) Ua pau keia kamailio ana, mahope kamailiō hou kakou no keia mea. Owau no ine ka mahalo. Lihau Anulnue.