Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 49, 9 December 1865 — He Moolelo no Waipio i Hawaii a me kekahi mau Alii i Noho Aupuni, a make no lakou malaila. [ARTICLE]

He Moolelo no Waipio i Hawaii a me kekahi mau Alii i Noho Aupuni, a make no lakou malaila.

S. M. Kamakau. Kalakaiamanu. M. Waialua, ) Novemaba 28, A. D. 1865. He aina awawa poopoo o Waipio, e' huli ana ika Akau; ma kona waha, eha paha tegadia ke akea, a mnuka iho, ekolu paha, a holo pololei iuka, e moe ana i na mile ekolu, e huli ana ke ku o ka pali o ka aoao Kt>mo< hana i ka hikina Hema me he huamoku la. „ Ina eku ke kahaka ike poo o Pueohuiunui e nana i na wahi a pau o ka aina.alnilu, e ike oia ika waiho aja oka aina, me ka hanohano ona pali, a me na waiiele. Ua like me he kaelewaa la na aoao elua, ua huki nae kekahi niao iluna, a ma kekahi aooo, he puaa, e iho ana kona nuku e inu i ka wai, a ma kona aoao Hikina oka puaa, he wailele hanohano o Hiilawe, e pupuku ana kona mau hunahuna wai i ke ahe a ka makani. Ama koha kumu e hauie ai iialo, he a-na-huna, maiaila i waiho ai na auhau o na'Lii Kaulana ; ua hanaia i ke kaai, a ku ka piko, o Kauhola, o Kiha, o Liioa, o Lonoikamakahiki, a me Lole. Ua maikai no hoi o lalo, aole wahi hoohalahala a ka maka i ka ike aku, ma ke kumu o ke alanui o Koaekea, he loko ia o Lalakea; e moe ana ka muliwai mai kai a uka »i hale no ka oopu me ka opae a me ka amaama, he inai na ko laila kini, Ma ka aoao Komohana, he loko nui o Muliwai. Ma ka aoao hikina Akau oka loko o Muliwai, he mau loi nunui loa, o Kaniiniho me Umi na inoa, o na moamahi noia o Waipin.

Ma kai o Kanuniho me lra aioa kalo ke Kahuahale Kaulana o he kapw» ahe raake ika wa kahlleo! īūiila ke «koaona o Kahikimaiaea me ka Paepae kapu o Liloa, me ka wai auau o Mokapu, me ka niho i Leleahana. Ona Nioi a Kahookapu, aiua kapu ilaila, aka, i k& A. O. 1791; wa wawahiia ke kuauna, ua hoohioioia ka poba* ku Paepae o Liloa, ua laweia ka Nioi o Pa« kaalana ; e ke alii o Kauai e Kaeo, he «u maoli kela ahi i na mea Kaulana o ka wa kahiko. Ma uka iho o Muliwai loko he wahi loi i hookelekele ai o Hainakolo ia Lonokaiolohia, ua alo ae paha, a mauka aku oia noao he elua paha tegadia ; malaila he loko oopa kapu na Kaahumanu. Ua nui na mea Kanlana mai kai a hiki i ke kuahiwi, aole e pau i ka hai aku. Eha no alanui e iho ai ilalo o Waipio, o Koaekea, o Pueohulunui, o Poolakike a me Puaahulunui; a o kekahi mau alanui mauka aku, no ke kamaaina wale no. Ma ka aoao Komohana, he alanui no no ke kamaaina.aia mauka o Kaauana a iho i Wahnanu. a ma ka paaia ke malie ka nalu. I ka wa ia Laameha, o ke ahupuaa nui keia ona knnaka, eha lau a keu. Ua paa - pu mai kai a hiki i ke kumu o ka pali; aol<* e iilo keia aina ina Kuhina ame na'Lii; no ka Moi wale no keia aina; a ma na Ku wale no o loko e ai ai na'Lii. Hb aina Kaulana o Waipio no na'ui KAHIKO. Ua oleloia o Milu ke aiii i noho kahiko i Waipio a hiki i ka manawa i hele mai ai o Kamakanuiahailono, o kana hana o ka lapaau, ao ka hoola ina kanaka. Ua huhu iee Akun ia Milu i ka hanaino, i ka bao, i ka aihue i ka waiwai, i ka puaa a na kamaaim. nolaiia, hahau mai ke Akua i ka mai make ia īa. Lohe o i na knnaka, aia ke kahuna ola i na pali o Honokane, nohiila, hoouna mai o Milu e kii ia Kamakanuiahailooo, a loaa i na pali o Honokane, a noho o Looopuha ilaila ke aikane. Hele mai o Kamaka* nuiahailono ilalo o Waipio e lapaau ai i ke alii o Waipio ia Milu. ika lapaau ana a ola o Milu, he popolo wale no kana laau ia mnnawa. E noho ana na kaikuaana o Kamakanuinhailono iluna aku o Waipio i Kuikuihaele, mai a lakou mai ka mak« o MilUw A lohe ia'ku la ua oia o Milu he kaoaka innna aia ilalo o Waipio, a ua ola o Milu, hoouna mai ana o Kamakukoae ia Kai-o. he manu, e Inwe i ke ake o Milu, me lra olt?lo iho o Kamakukoae 14 i ola hoi paha i&ia i ka lilo ole o ke ake," oia ka ai lua o ke ake o Milu. Hele o Kaioakauuiahailono i k& auau, a i kahi e hua ai © ka popolo ; e lele mai an« keia manu nui uwa na kanaka, oia leie uo o ua manu nei a komo i ka hale o Milu, e pat aku ana ua inanu la ma ka aoao hem#, iti« ke ake; hina aku la o Milu a make loa. Hiki o Kaiuakanuiahailono, lalau aku ia i ke kapa keokeo pahoola, e hahao aku ana ma ka aoao hema ma ka poaeae, ola hou o Milu, ua kapaia ke la ake, "he akepahoola." K nana i ka mooolelo o Lonopuha. () Olopana kekahi alii kahikn i noho ma Wuipio, ke kaikaina o Kumuhonu», ka makuak:ine o Luukia me Moikeha, o Olopana. oia o Mulielealii. O Kumuhonua oīa~X» Icaltunana ma Hilo kahi i noho ai. Ota ke alii nana i mahele ka aina o Haw*ji,« catt» i haawi ka maheie a me ka haawina ao kei:i mea no keia mea. Mai ke kauaka a na holoholona, mai rta mea kolo a na mea lele, mai aa mea ulu a na mea ulu ole, mai na mea hanu a na mea hanu ole. Mai na mea unffti a me na mea unahi ole, mai na mea holo a na me balo ole, mai na mea iwi a na mea iwi ole, wai ka La a na kika malamalama. E nana ma Umauma i Hilo, a me Molea ma Hamakua i Ha%raii. malaila i haawi ai. Aka, no ke kaua ana o Kumuhonua me ke kaikaina vne Olopana, a ua hee o Oiopaia Kumuhooua, a holo i Kahiki o Oiopana. Ua kuhihewako Bolaboia no Kahiki mai o Moikeha, a mai Kahiki mai na'ii o Hawan nei, he kuhihewaia. O Kuaiwa kekahi aiii i hanau i Waipio. " Kaina e Kamulei, Kahoukapu, Kuaiwa. Ke'lii noho i kaulu.pali, Nono ka pali haki holua, Kiai wai o Kapouhiwa, Kini hoolono i ka ua be-o, 0 ka leo o ke koi aianeo, E kani ke uho mai ana, Ka ieo o ka hano e, Mai kani ka iono i ka uka Unai Kauna mai eia ka poli, 01 koeka ke koena alohn, Hoomea aoa ke aloha, Hiki mai ana hej mea hou waie t Ei«a«aa ka mannwa me he ahi ta, Me he mea i konia weia loko, O ka hauapao a ka liii i Puka kaena iwaho, Kii e ulu ka manawaino» £ enaena nui i ka ieaina, O ka hoaa a ka plun-ki,

Lapalapa ke ake i ke aloha, Aloha ka hala punkaao, I wahia e ka ua naha, Koo ka pili a-ka hinanalo, Alokoli ka pua fka laau—e, Laau o Hamakua ke pii, Ke poi ia ke ina pali, Lawe afeu ia ke kni i ka noi o ka pua, Koe iki ka pua i ke kaula, Alanui haka ka waikapu, Pri ma ka paJi kahik'o ala, Aa umauma kekahi ala, O ka waa kn kolu o ke ala, Ook\y\u Ue a\a mauka, O ka ha ia o ke alanui—e, Pau—pau ke ala o kuu aina, He aina lehulehu o Kohala, E helu a kini a lehu a mano, Nona hoi ka i ana nei, , Ua hala kela i ka mole, O Kohala na he ala lau, He ala pii ma kowaloko, He ala iho ma Kahoana—e, Ku-ha-kaha-kahana koke wa(e no.'' L ka noho ana o Kuaiwa i Waipio, he alii noho ma na aina pali, he alii lelepali, a ua kapaia o ha pali o Kuaiwa a hiki i keia la. O Kalaunuiohua ka miikuakane o KnheUa ka makuwahine. .He atti noho malie o Kuaiwa, aole e like me kona makuakane me Kalaunuiohua, he alii pepehi i na kahuna me na kaula, he aiii kaua o Kalaunuiohua mai Hawaii a Kauai, o ke kaua i Kawelewele. " 0 Kalaunuiohua ke alii nana ke kaua i Kawelewele i hana i Kauai, kupa ka niuhiwa i ka moana, he ohune ka pahu, he kahului ka aha, kani ia pahu ke pai." Mai pau lakou i ka lukuia e Kukona ke alii o Kanai. Aole pela o Kuaiwa, he alii maikai oia, he alii hooponopono i kona Aupuni, a he alii mahiai, a nana no i kukulu i kekahi mau hale no ke Akua. O kana wahine o Kamuleilani; ana laua mai na keiki, o KahoukapO, o Hukulani me Manauea. A inoe hou ia Kamanawa, nana mai o Ehu, maloko o keia mau keiki, loaa hou mai na kupuna alii. Maloko o Hukulam, loaa mai ka lahui i kapaia he Mahi, 'ine kekahi poo alii e ae. Ma o Ehu, he nui na mana alii, me ka Oihaua Kahuna, ma ka aoao o Mahulu, oia hoi o lvjvnehe\he\ ma, ka poe pua a Lonoanahulu. He nawaliwali au, aole e pau ka moolelo.