Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 12, 23 March 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 20. KA MOOLELO O KAHAHANA. I ka lohe ana o Keawehano i keia mau mapuna leo, o kona pane mai la no ia me ka i mai, "Eia ko lei hulikua, eia ko papale mahiole, o ka ahuula o olua, e mahele." Na ia la ka hua mahele o ka ahuula, o ko ia nei lalau aku la no ia i ka ahuula a Kaakakai e aahu ana, a huki mai la i kekahi kihi, a aahu iho la; e haalele mai ana hoi o Kaakakai i ua ahuula nei, e huki mai ana hoi keia, pau loa ka ahuula iluna o ia nei, (Kapohu) a nele loa iho la o Kaakakai i ka ahuula. Iloko iho la no o ia manawa pokole i hoaikane ai o Kapohu me Keawehano, a ia manawa no oia i pane aku ai ia Keawehano; "Elua o'u mau, o Kahekili a o Kahahana; ina e holo ae kou haku e kaua me ko'u mau haku, a i lanakila hoi ko'u mau haku maluna o kou haku, alaila, o oe ka'u ola nui ia la." A pela no hoi o Keawehano i hoohiki aku ai imua o Kapohu. Hooholo like iho la laua i ka laua mau olelo hoopaa. I ka manawa o Kalaniopuu i holo ai i ke kaua i Maui me Kahekili, oia hoi ke kaua i Kamokuilima a me Kakanilua. A o Kapohu nae ia wa, aia no oia me Kahahana ka Moi o Oahu, a e noho ana hoi o Kahahana ma Molokai ia manawa. Hoouna aku la o Kahekili i ka elele e hai aku ia Kahahana, ua hiki mai o Kalaniopuu i Honuaula i ke kaua, nolaila, hoouna mai la o Kahahana i na koa e kokua ia Kahekili; a o Kapohu nae kekahi i holo pu ma ia huakai, me kona manao e halawai pu me Keawehano, no na olelo hoohiki a laua. O ka la nae hoi a Kapohu i i hele aku ai mai Honolua aku ma Kaanapali, oia no ka la i hoouka ai ke kaua a ka poe Alapa, i kapa ia hoi o ka poe Piipii, a oia no hoi ke kaua ana i Kakanilua. I ka hiki ana nae o Kapohu i kahi i hoouka ai ke kaua, ua pau nae i ka luku ia ka poe Alapa, a ua pau na'lii a me na koa i ka make, a o Keawehano nae ke alii i koe e pepehi ia ana; a komo aku la o Kapohu iloko o na koa, a hoopau aku la i ka pepehi ana ia Keawehano. Olelo aku Ia nae o Kapohu ia Keawehano, i ka i ana aku, "Aole keia o na olelo hoohiki a kaua, no ka mea, o ka kaua i olelo ai, o ka la hoouka nui o ke kaua, e noho ana kou alii me kana poe kaua, a pela no hoi ko'u mau alii. I ka hoouka nui ana o na aoao elua, a i hee ko'u mau alii me ka luku ia, alaila, owau kau ola nui ia la; a pela hoi kou aoao, ina hoi e lanakila ko'u mau alii, a luku nui ia kou aoao, alaila, o oe ka'u ola nui ia la; a ilaila kaua e ike ia ai he mau punahele i ko kona mau Moi. O keia mainoino a maewaewa i loaa ia oe, he kaua powa, nolaila, loaa ole oe ia'u." O keia mau olelo a Kapohu me Keawehano, aia maloko o ke mele ka olelo ana, a he akamai loa hoi laua i na olelo ana maloko o ke mele, aka, no kuu manao aole oukou e ike ana i ke ano o na loina maloko o na mele, a no ka loihi no hoi kekahi, a no ke ano ike no hoi kekahi o ka poe opiopio. Ua lawe ola ia o Keawehano imua o Kahekili, a ua hai aku o Kapohu ia Kahekili no ka laua mau olelo hoohiki. Ua ae mai no o Kahekili, me kona malama pono no hoi ia Keawehano maloko o ka hale, aka, no ka nui loa o na eha i loaa ia ia, nolaila, aole no i ola o Keawehano. A lohe o Kamoeau ua make o Keawehano, pii mai la oia e ike. O Kamoeau, oia no kekahi kanaka akamai loa ma na mea o ka lani a me ka honua, a me na loina o kela ano a me keia ano e pili ana i ke kane a me ka wahine. Ua ao ia oia e Kapaahulani ma o Oahu, aka, ua noho nae ma Hawaii me Kalaniopuu. He aikane hoa aloha ia na Keawehano, a he kanaka laa loa ia i kela alii keia alii, aole e make—ua ike no hoi o Kahekili ia ia. O ka Iaua mau olelo me Keawehano, maloko wale no o ke mele—(No ka nui loa o ua mele nei, aole au i hui pu me ka moolelo; oia kekahi akamai o ka poe kahiko). I ka wa kahiko, i ka noho ana i ke kuaaina a ilihune, a pololi, aia no maloko o ke mele e noi ai i ke alii i kapa a me kela mea keia mea, a pau ae la ka pilikia; o na mele o ia ano, ua ku no i ke

akamai a me ka noiau, a ua kapa ia hoi lakou he poe "akeakamai," he poe "noii i na mea ike ole ia." l ka pau ana o ke kaua i Kamokuilima, a hoi o Kalaniopuu i Hawaii, alaila, holo aku la o Kahekili i Molokai e halawai pu me Kahahana kana keiki, ka Moi hoi o Molokai a me o Oahu. O ka Kahahana hana nae o ia mau la, e kapu ana oia ia Kapukapuakea ka heiau ma Wailau i Molokai. I ka pau ana nae o ke kapu heiau, ua hoi ae o Kahahana a noho i Kanalu, e hana ana na kanaka a pau o Molokai ia Paikahawai kekahi loi nui malaila. I ka halawai ana nae o Kahahana me Kahekili, he nui loa ko laua aloha kekahi i kekahi, aka, he aloha hookamani paha ko Kahekili ia Kahahana, no ka mea, ua kuko nui o Kahekili ia o Oahu a me Molokai no ka nui loa o na aina momona, a he nui hoi na loko i-a a me na kuapa, o na wai puna me na loi kalo; a ua piha loa ka mokupuni o Oahu i ka momona, a ua ane kokoke like pu ka mokupuni o Molokai, nolaila, ua kikoo ia hoi na maka o Kahekili e ka hia-a a me na kuko ino. Nonoi mai la no hoi o Kahekili ia Halawa, oia kona aina o Molokai, a haawi no o Kahahana ia Halawa. He ahupuaa nui o Halawa, aia ma ka Hikina Akau o Molokai, a hui pu me Wailau, ma ka aoao akau o ia mokupuni no. Ninau mai o Kahekili ia Kahahana, "Pehea la kuu kauoha ia oe no ko'u mau aina ma o Oahu?" Pane mai hoi o Kahahana. "Aohe e loaa, ua paa i ke kahuna nui ia Kaopulupulu, aole e loaa a Kualoa a me ka palaoa pae." Olelo aku o Kahekili, "Kupanaha! Kupanaha! maoli no o Kaopulupulu. Ua haawi mai no o Kaopulupulu i ke Aupuni o Oahu ia'u, aka, no kuu nana aku ia oe i ke keiki a ko'u kaikuahine, a o oe na'u no hoi i hanai, nolaila, aole au i iawe i ke aupuni no'u ma kana haawi ana mai—a oia no ke kipi o ke aupuni, a he kaili aupuni ia." O keia mau olelo a Kahekili, he mau olelo akamai na Kaleopuupuu, i ao aku ia Kahekili, he mau olelo wea, a he mau olelo kaakumuhaka he mau olelo imihala, i komo ka huhu ia Kahahana, a pepehi aku oia ia Kaopulupulu a make, no ka mea, ua koi o Kahekili e kaua ia Molokai a me o Oahu, a ua hoole ia e Kaleopuupuu, aohe e lilo o Oahu a me Molokai, ua paa ia Kaopulupulu, a oia no hoi ke kahuna i oi aku o ka mana; a ina kakou e kii aku e kaua, alaila, e lilo pu ana ke aupuni o Maui nei ia Kahahana, oiai e ola ana no o Kaopulupulu. A penei wale no ke kumu e lilo ai, o ka waiwai o Maui nei, e lawe i Oahu no Kahahana, a e olelo aku i na olelo huna e make ai o Kaopulupulu. Aia a make o Kaopulupulu, alaila, o ka lilo ka hoi ia o ke aupuni o Oahu. O Kaleopuupuu, oia ke kahuna nana i hoala ka heiau o Kaluli, a nana no hoi ka olelo kaulana e i ana, "E wahi ka ma-ka-ha i pii ka ia." O Kaleopuupuu nae, he kaikaina oia no Kaopulupulu, ke kahuna a Kahahana, aka, ua kuai ke kaikaina i ke ola o ke kaikuaana no kona hanohano, a me na waiwai opala e palaho wale ana, a e imi ana i ka hanohano no Kahekili ma ke koko o kona kaikuaana. I ka hoi ana o Kahahana i Oahu, a ua hala na makahiki eono o kona noho Moi ana no ke aupuni o Oahu a me Molokai, alaila, haalele iho la oia i na oleloao a Kaopulupulu, a hana iho la oia mamuli o kona makemake iho, me ka hookaumaha wale aku i na makaainana; a ua huai ia na iwi kupapau o na ilina, i mau iwi maka pua pana iole, a i mau iwi ka makau na ka poe lawaia; a o ka iwi hoi o na'lii, ua huai ia i mea kuai kapa a i mea pau no na'lii wahine, a i mea kumu kahili no hoi. A no keia mau hana ino a Kahahana, hele aku la o Kaopulupulu e ao ia Kahahana, a e hoike aku iaia no ka pono ole o kana mau hana, a o ia hana, aole no i pili i ka hana aloha i kona mau alii a me na makaainana. O na oleloao nae a Kaopulupulu, aole no ia he mea e loli ae ai o ko Kahahana manao, nolaila, kakau iho la o Kaopulupulu ma kona kuli, a pela kona poe kanaka a me kona ohana a me kona mau aialo a pau. O keia uhi eleele i kakau ia ma ke kuli, he hoailona no ia no ke alii hookuli. O Kahekili hoi, kakali iho la oia a hala kekahi mau makahiki, aohe nae he make o Kaopulupulu, alaila, hoouna mai la oia ia Kahui, oia hoi ke aikane puna-

hele a ua Kahekili nei, iaia hoi ke ola a me ka make, a nana no hoi e hai ka heana a Kahekili o kona noho Moi Aupuni ana. Pane aku la o Kahekili, "E Kahui, e lawe oe i ka waiwai i Oahu ia Kahahana a e hai aku oe i kuu mau olelo iaia ma kahi malu." Ae mai la no hoi o Kahui i na olelo a pau a Kahekili. Holo mai la no hoi o Kahui i Oahu me ka waiwai i o Kahahana la ka Moi o Oahu. A halawai o Kahui me Kahahana, a me na olelo aloha no hoi no ka hiki ana mai o ka malihini. Pane aku o Kahui ia Kahahana, "He wahi olelo huna na ko makuakane, o oe no nae owau, pela mai nei ko makuakane i kauoha mai nei ia'u." Ae aku la no hoi o Kahahana. Kamailio aku la hoi o Kahui, "I hoouna mai nei ko makuakane ia'u, no kona aloha ia oe,

no ka haawi ana ae nei o Kaopulupulu i ke aupuni o Oahu nei i ko makuakane, aka, aohe nae he makemake o ko makuakane ia hana a Kaopulupulu, no ka mea, nana mai no o Kahekili, a o oe no hoi ka i ala keiki, nolaila, hoouna mai nei kela ia'u e hai aku ia oe mamua i lohe oe, pela mai nei kana kauoha ia'u." O keia mau olelo huna a Kahekili, ua waiho no iloko o Kahahana, me kona hai oli aku i kekahi alii a me kekahi kahuna a kilo hoi, me kona imi ana i mea e make ai o Kaopulupulu, i kumu e lilo ai ke aupuni o Oahu ia Kahekili. A hala hoi kekahi mau makahiki, a i ka malama hoi o Feb. o ka A. D. 1782, olelo aku la o Kahahana ia Kaopulupulu, "Ke makemake nei au e kaapuni i ka aina, e hoala i na hale o ke akua." Olelo aku o Kaopulupulu, "He manao maikai ia o ke 'lii, o ka pouhana no ia o ke aupuni o ke akua—a o ke alii e malama i ke akua e like me Kualii kou kupuna, ua hooloihi mai no ke akua i ka noho aupuni ana, a me ke ola a kanikoo, a haumakaiole, a ka i koko, a palalauhala, a kau i ka puaaneane, a kau i ke ao malana; o ke ola ia o ka haipule ana i ke akua, aohe kipi o ke aupuni. Ina e ilihune ke aupuni, a pilikia paha, he wi, he papaa la, he ilihune i-a ole a kanaka ole paha. Eia no na kumu iloko o Hikimelemele ka opua. Elua nae alanui o ke alii e hele ai e kaapuni i ka aina. 1. O keia alanui la, he alanui aua aupuni keia, o makia hulihonua aupuni keia, paa ke aupuni aohe e naue. 2. O keia alanui la, he alanui la, he alanui haawi aupuni keia i waho." (Ua hewa paha ke kahuna i ka hai ana i ke ano o ke alanui, aka, he mea nae ia e maopopo ai i ko ke alii manao ke alanui pono a me ke alanui hewa e hele ai, a e aua ai i ke aupuni. O oe hoi e ka mea heluhelu, nau no e noonoo iho i keia mau alanui, anoai paha ua olelo kou mau kupuna ia oe, a ua maopopo ke ano ia oe.) Noonoo nui iho la o Kahahana i na olelo a Kaopulupulu, a manao huhewa iho la ia, "Ua haawi io no ka o Kaopulupulu i ke aupuni ia Kahekili." Koho iho la no hoi o Kahahana i ke alanui e hele ai, oia hoi ke alanui e haawi ana i ke aupuni i waho. Kaapuni iho la hoi o Kahahana ia o Oahu, oia a me na'Lii, na Kuhina, na puali, na aialo a me na kahuna, a ua hoala ia na luakini poo kanaka. O na aina hoi o Kaopulupulu, oia hoi o Waimea a me Pupukea, a e noho ana no oia malaila. O ka huakai kaapuni a ke 'Lii, ua hele no me ke kapu ana i na heiau, a me ko lakou ai pu ana no hoi i na momona o na aina. I ka hiki ana o ka huakai kaapuni a ke alii ma Waianae, hoala ae la o Kahahana i ka heiau o Kamohoalii, a kena aku la e kii ia Kaopulupulu i Waimea. I ka hele ana o ka elele a hiki i Waimea, pane aku la ia Kaopulupulu, "I kena mai nei ke alii ia'u e kii mai ia oe, a i keia la no e hele ai." E hoi oe a hai aku i ke alii, apopo maua hiki aku, wahi a Kaopulupulu. I kekahi la ae, hele aku la o Kaopulupulu a me Kahulupue kana keiki hanau kahi, a hiki ma Kaananiau i ka Lae o Kaena, olelo aku la o Kaopulupulu i kana keiki, "E pule ae au i ke akua o kaua, i hai ia mai ka pono a me ka hewa." Ae aku la no hoi ke keiki. O ka pule iho la no ia o Kaopulupulu a pau, alaiIa, pane aku la oia i kana keiki, "Ke olelo mai nei ke akua, e make ana kaua, a eia no nae i ke alanui o ke ola, a eia no hoi ke alanui o ka make Ia." Koho iho la no hoi ke keiki ma ke alanui o ke ola. Pane aku ka makuakane, "Ina kaua e hele ma kau alanui e manao nei, aole e ku kamakaia i

ke ao, a i make kaua, ku kamakaia i ke ao. E make ana ke alii, e lilo ana ke aupuni, aohe pua alii o Oahu e puka i ke ao; e aho no kaua ma ke alanui o ka make." Ae mai la no ke keiki. Ia hiki ana aku no o laua nei i Waianae, e kena koke ae ana no o Kahahana i kona Ilamuku e pepehi ia Kahulupue ke keiki a Kaopulupulu. I ka ike ana o Kaopulupulu i ka pepehi ia mai o kana keiki, kahea aku la oia. "I nui ke aho a moe i ke ka—i! No ke kai ka hoi ua aina." Holo aku la o Kahulupue a luu i ke kai o Malae, a malaila oia kahi i make ai. A lohe na'lii a me na makaainana ua make o Kahulupue, aohe oluolu iki o ko lakou manao. O Kahahana, aohe ona hoolohe i na oleloao a ka poe kakaolelo a me na'lii. A hiki ma Puuloa i Ewa, pepehi ia iho la o Kaopulupulu, a make iho la ke Kahuna Nui o ka Moo—A make o Kaopulupulu, pau ae la ka manao pono o na'lii a me na makaainana, ua olewa ka noho ana o ke Aupuni. (Aole i pau.)