Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 14, 6 April 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 22. NO KE KAUA ANA O KAHEKILI ME KAHAHANA, A ME KA LILO ANA HOI O KE AUPUNI O OAHU, I KA A. D. 1772 & 1773. O na pu-a iwi o Elani a me Konamanu a me Kalakionui, ma na nio o ka puka komo ko lakou mau iwi.—(Aia keia hale o Kauwalua ma ka iho ana aku o Lapakea i Moanalua, ma ke alanui kahiko mauka). Ua olelo mai no hoi ka poe i ike maka ia manawa; "He mea e ka weliweli a me ka manaonao o keia hale; ua holehole ia ka iwi, a ua pu-a ia hoi a paa, a kukulu ia iho ke poo maluna o ka pu-a iwi. I ka nana ana aku hoi mai kahi mamao aku, ua like loa no me ke anaina kanaka ole, aka, i ke kokoke ana aku, aole no hoi i kana mai ka mea o ka weliweli launa ole." O kekahi mau kanaka hoi no Waialua mai, o Puakea a me Pinao ko laua mau inoa; he mau wahi ahumakalii na wahi kihei, he mau wahi papale mahiole hoi ka i ke poo, a he mau laau pololu no ka i na lima. I ko laua hele ana mai a pii mai la i Lapakea, a kaalo ae la ma ka aoao makai o ua hale iwi kanaka nei o Kauwalua, kahea aku la Iaua i ka nonoho mai a ka iwi me he anaina kanaka ola la, "Aloha oukou; noho mai no ka Kalaikoa poe i lawe ai; ke hoi ae nei no hoi i Koolau ka Manono mea i lawe ai." Iloko o keia wa a laua nei e kamailio ana, o ka lohe mai la no ia o na koa kiai elua kanaha (80), o ka puka mai la no ia me na pololu, a ke hele nei no hoi laua nei i ke alanui, aole nae laua i iho mai i Kuhauiki, o ka loaa mai la no ia o laua i ke kaua mahope, e kahea ana, "He mau kanaka kimopo e! He mau kanaka kimopo e!!" la wa no nae e kahea ana, o ka hiolo koke iho la no ia o na pololu a me na ihe a me na kuia, a hoopunia ae la laua nei a puni e na pilikia e hakoko ana ia laua. A hiki o Puakea ma i Kapapaikawaluna, he pohaku no ia e ku la ma ke alanui mauka o Kahauiki, o ka huli ae la no ia o Pinao, ku no elua kanaka, huli no hoi o Puakea, ku no elua kanaka, a puehu aku la ka nui o na kanaka e alai mai ana mamua. I ko laua nei kaalo ana hoi ma keia aoao o Kahauiki, o ko laua nei loaa mai la no ia i na koa he lehulehu, a o ka iho makawalu mai la no ia o na mea make, a ua lilo ae la ia mau mea make i wai-auau no laua nei. Huli no o Pinao make elima kanaka, pela no hoi o Puakea. A hiki laua nei i ka pohaku o Palena, huli no kekahi a me kekahi, pau no kahi poe i ka make. I ko laua nei nana ana mai ia mua o Waikoae, ua hele a paapu i na kanaka, no Mokauea mai, no kai mai o Hononumi. O ko laua nei komo mai la no ia iloko o ka ako o ke aiwaiwa o ka make, aka, ua like me he ulu aaiole la ka palakio mau i ka la ua, ua puehu aku la a lele i ka wai o Waikaae, a o kekahi poe, puehu aku la i ke kula pili. I ka hiki ana mauka o Nuuanu, malaila kahi i hoopau ia ai keia kaua, no ka mea, e noho ana o Kamohomoho malaila, he alii oia no Maui, a oia no hoi ka mea nana i ninau pono i ke kumu o ia kaua ana, a ua hahai pono ia aku ke kumu mai ka mua a ka hope. A lohe o Kamohomoho i na mea a pau i hahai ia mai ia ia, alaila, hoopuka mai la oia i kona manao, "O na olelo a kela mau kanaka, ua maikai wale no, a ua ku no i ke aloha i ko lakou poe; a heaha hoi ko oukou mea i keeo ai i kela mau olelo maikai? Eia kekahi, ua hai mai laua Ia, ua lawe ia e Manono, e ke keiki a Kahekili, aole he pio, a ua pono iho la no ko oukou make ana. Ua pau, e hoi oukou, a e hookuu ia keia mau kanaka." O Makaioulu kekahi kanaka koa iloko o keia kaua i kapa ia, o Kapoluku. Ma Ewa kona wahi i hoouka hookahi ai i ke kaua. Ina paha e noho pu o Pupukea ke aikane, ina paha aohe e loaa i ka pilikia. I ka hoopuni ana i na koa a puni o Makaioulu, a hou ia mai ka pololu ma ko ianei kua, alaila, o ke koa ma ke alo ke ku i ka pololu, a ina hoi e hou ia mai ma ke alo o Makaioulu, o ke koa e ku mai ana ma ke kua, oia aku la ke ku, a

pela no hoi ma na aoao; aohe no he wahi mea a ku iho o Makaioulu. Aia ma Manana ma Ewa, ma kulana ma nae o Napohakuhelu, a ma kahi alu ma nae iho, malaila kahi i pea ai na koa i na pololu a puni, a puni, alaila, hou aku hou mai, aka, aohe no he wahi mea a ku aku; a maha ae ana he poe, hoopuni aku ana he poe, a pela wale aku—A no ka nui o ka poe i make o na koa, alaila, ua haalele. A no ka paupauaho a me ka luhi ma-kaua maoli o Makaioulu, nolaila, ua holo aku oia mauka o Waiawa, a komo aku la iloko o ke kahua uala, aka, ua ike ia mai nae oia e kekahi kanaka mahiai, a nana i hai aku i ka poe e imi ana e pepehi, a ua make oia pela, a ua kaulana kona inoa koa. O kana aikane hoi o Pupuka, ua hoopii aku la oia i ka ohua o Kona, o Ewa, Waianae, Waialua a me na Koolau i luna o Kawiwi, he puukaua ia mawaena o Waianae a me Makaha. No ka wi hoi o luna o ua puukaua nei, ua nui loa ka poe i make i ka pololi; a no ka nui loa o na kane, na wahine a me na kamalii, nolaila, ua kiola ia na keiki i ka pali, a ua nui no ka poe i make. O Kalaniulumoku, oia ke keiki a Kamehameha Nui, ke kaikuaana o Kahekili, oia kekahi i kipi, a ua kokua na makuakane, oia hoi o Kaiana, Namakeha a me Nahiolea, a ua make o Kalaniulumoku, i lele i ka pali o Olomana. Ua make no hoi o Kaneoneo ke alii kapu moe o Oahu, ke keiki hoi a Kamahana, ma Kalamakee, ma ke alanui pii o Maunakapu, e iho ai i Moanalua. Ua nui na'lii wahine kapu moe i pepehi ia a i hana hoomaewaewa ia hoi. I mea e ko ai hoi ka olelo a Kaopulupulu ke kahuna nui. A hookahi alii wahine i holo malu i Kauai, oia hoi o Kekelaokalani. Ua olelo ia no hoi, ua lawe malu oia i ke one o Apuakehau, Kahaloa, Waiaula a me Kupalaha ma Waikiki; aia ma Hulaia, Kaulana a me Kane i Kauai. Ua wahahee paha i ka manao o kekahi poe, aka, ua kaulana no nae i ka wa kahiko, a ke hooko ia nei na mea i olelo wanana ia i ka wa pouli o Hawaii nei, penei: "I nui ke aho a moe i ke kai, no ke kai ka hoi ua aina." He ano nui ko keia mau hua, aole nae i pili ia Kahekili a me Kamehameha ma wale no, i na'lii i hele mai, mai ke kai mai, a lilo ai ke aupuni o Oahu, aka, ua pili mai no a keia wa a kakou e ike nei, nolaila, he kumu nui no hoi keia na kakou e noonoo ai. 1. O ka imi ana i kumu kupono i lili ai ke Akua. 2. O ka mihi ana i ua mau hewa la i lili mai ai ke Akua. 3. O ka hookalahala ana i lilo o Kristo i mohai no ka hewa. 4. O ka hoali ana i ka kakou mohai no ko kakou mau hewa iho. 5. O ka uku panai ana i ka hewa o ko kakou mau kupuna, a me ko kakou mau hewa iho, ma ka mohai hoali ia Kristo. Ke ninau nei kakou, "Nawai Ia i kala mai na Karaima a me na hana pelapela a haumia a Peleioholani, a Kumahana, Kahahana, Kahekili a me Kamehameha, a pela aku?" E nana aku no hoi kakou i ka olelo o ka Palapala Hemolele, "He Akua lili, e hoopai au i ka hala a ka makua i ke keiki, a hiki aku i ke kuakahi a me ke kualua o ka poe e inaina mai ana ia'u." Ke mau nei no ka lili o ke Akua maluna o na Iudaio, no ka hewa o na kupuna o Iakou, a ua hoopuehu ia lakou iwaena o na lahuikanaka o ka honua. E nana ia Davida ke alii o na mamo o ka Iseraela i kona mihi ana i kona hewa, aka, na ua Davida nei i hana ka hewa, a maluna o ka lahui holookoa o ka Iserala ka uku hoopai i ka mai luku. Aole nae ke Akua i wae mai i ke kanaka hewa ole nana e kaumaha ka mohai hookalahala, aka, ua koho mai no ke Akua i ua kanaka nei nana i hana ka hewa, e pii aku ma Arauna, e kaumaha aku i ka mohai hookalahala, a ua maliu mai hoi ke Akua, a ua pau iho la ka mai ahulau. O Kamehameha, he alii i maopopo ole ia ia ke Akua oiaio ma ka lani, aka, ua pilikia loa o Hawaii i ke ahi ai-honua, ua iho ma Kiholo, Kaupulehu a me Mahaiula, e uhi paapu ana i na loko i-a i ka pohaku pele, a ua makau nae o Kamehameha. Olelo mai na kaula a me na kahuna, "O kela ahi, he ahi pio wale no, aole e pau na loko i-a au e minamina nei ia Kiholo a me na loko ma Kaupulehu, he pio wale no ia ahi." Pane aku hoi o Kamehameha. "E make paha auanei au?" Hoole mai la ka poe kaula, "Aole oe e make, aka, ina oe e makau, e pau

io no i ke ahi na loko i-a, a e ino no hoi ka aina. Aole e maliu mai ke Akua i ke kaula, i ke kahuna, i kekahi alii e ae, aka, o oe wale no o ke alii i ku i ke Aupuni; e lawe ponoi no oe i ka mohaikalahala, a kaumaha ma kou mau lima, alaila, e ike no oe, i kela la no e pio ai ke ahi." Ua oiaio no, a ua ko e like me ka ka poe kaula i olelo aku ai. O Kaahumanu, o Kaheiheimalia, o Ululani a me kekahi poe alii e ae no i ike maka. He hana nui no ia mai na kupuna mai, aia no a ui ia. KE KAUA KULOKO MA MAUI. Aole ma o Oahu wale no ke kaua kuloko, ma Maui no hoi kekahi kaua kuloko iwaena o na makaainana. O Kukeawe ke poo o keia kaua makaainana, he kanaka kaukaualii no oia, he aikane hoi na Kahekili. O Kahekili nae, ua haawi aku no oia i kana puaa e holo ana ma ka moku o Kula, oia ka puaa a Kukeawe e kalua ai nana e like me kona makemake, aka, ua hao pu ia ka puaa a na makaainana o Kula, Honuaula, Kahikinui a hiki i Kaupo. Ua hele o Kukeawe me na kanaka he lehulehu loa, e hao wale ana i ka waiwai o na makaainana, me ke kaua pu aku no hoi. A no keia mea, ua ala like mai na makaainana a kaua. Ua kapa ia ka inoa o keia kaua, o ke kaua Aipuaa a Kukeawe. I ka hiki ana o ke kaua Aipuaa a Kukeawe i Kaupo, me ka hao wale ana i ka waiwai a me ka puaa a na makaainana, nolaila, okalakala mai la kekahi poe puali koa, oia o Opu ma no Kahikinui, a no Honuaula, Wailuku a me Waiehu. O Kawehena ma, o Kahooluhina ma, o Ku- heana ma, a ua paa ke alanui o hope e hoi mai ai, nolaila, ua pii aku la ke kaua Aipuaa a me Kukeawe ma ke kuahiwi o Haleakala, a iho ma Kamaole ma Kula, a noho iho la o Kukeawe me ke kaua Aipuaa ma Kapuoa. Ua hana hulili ia o Kapuoa, a ua lilo i puukaua paa loa, aka, ina e noho mau loa oia i ka hulili ana i hana ai i puukaua, aka, ua iho oia i kai o Kamaole, a ua puni i ke kaua ia Kawehena ma, a ua make o Kukeawe, a ua ku-kii i kai o Palauea. I ka lohe ana o Kahekili a me na'lii e noho ana ma o Oahu, no ka haunaele o Maui a me na kaua kuloko iwaena o na makaainana, nolaila, hu ae la ke aloha o Kahekili a me na'lii, no na makaainana o Maui, alaila, hoakoakoa ae la o Kahekili i na alii kaikaina a me na alii keiki a pau ana. A koho iho la no hoi me ka hoonoho ana ia Kalanikupule ke alii, e hoi oia a e noho alii no Muui, a e hui pu kekahi poe alii me ia. O ka nui o na'lii i hoi pu me Kalanikupule i Maui, oia no o Kalapupuka, o Honokawailani a me kana kane o Kaopuiki, a me ka moopuna o Kalanikauikaalaneo Keopuolani me kona makuahine o Kekuaipoiwa, me kona kaikaina o Kalaniakua Kalanikauiokikilo, o Kalanikupule no hoi me Koalaukani kona kaikaina. O Kamohomoho ka pukaua, a o Kapakahili kekahi alihikaua, a me kekahi poe alii a me na puali koa, o lakou ka poe i holo pu i Maui. O Kalanikupule, he alii oia i mahalo nui ia no kona haahaa loa o ka noho ana, he alii aloha i na makaainana, he launa pu me ka poe haahaa loa ilalo, a he alii hookano ole, a ua kapa ia kona inoa, o "Ku moku paupau, Ko Kanekope—pau—e— Pa—u kahu akua o mua—hilu—e Ko noho ana i ka haumanumanu, —Ko—ki—e." Hookahi no ona wahi hewa, o ke pale ana i ka oleloao a Kamohomoho; "No No," wahi a Kalanikupule. I ka noho alii ana o Kalanikupule no Maui, ua holo mai kekahi poe alii o Hawaii e lawe i kekahi mau apana o Maui, oia hoi o Hana a me Kipahulu. O kekahi o ia poe alii, oia no o Kalanimalokuloku i Kepoookalani, oia no hoi ko Kamehameha kaikaina ponoi. I ko lakou noho ana ma Kipahulu a me Hana, aole nae i hina ka pu-ko, aole hoi i eli ia ka pue-uala, aole i ai ia ka maia palaku, aole no hoi i kalua ia ka puaa, aka, ua malu like no na waiwai a pau o na makaainana, nolaila, ua kapa ia kona inoa o Kealiimaikai, no kona mahalo ia no ke alii hana maikai. A no ka nui o kana mau hana maikai, ua komo ke aloha iloko o na makaainana, a oia no hoi ke kumu o kona ola ana iloko o ke pio ana i ke kaua. I ka lohe ana o Kalanikupule, ua lilo

o Kipahulu a me Hana i na'lii o Hawaii, nolaila, hoouna mai la o Kalanikupule ia Kamehameha ka pukaua, i na alii a me na koa, e hele i ke kaua ma Kipahulu a me Hana. E noho ana no hoi ua alii maikai nei ma Kipahulu me kona mau koa, a ma Hana hoi ka nui o na'lii mai Hawaii mai. Ua kauoha no hoi o Keliimaikai i kona poe aialo a me na koa, aole e lalau wale i na waiwai a me na mea kanu o na makaainana—O ka waiwai o ke aupuni, ka ai a me ka puaa i haawi ia mai e na makaainana, oia no ka ai a oia no hoi ka waiwai. I kekahi la, iho mai ana ke kaua i Keahuala, ma kela aoao o Lelekea no Kaapahu; i nana aku auanei ka hana, ula mai na pali i ka ahuula o Kamohomoho ka pukaua. O ka hoomakaukau koke iho la no ia o Keliimaikai i kona waa kaua, o ka halawai koke no ia o ka mamakakaua i na Kukuiula, o ka loaa no ia o na huna o ke kaua, a o ku hoouka iho la no ia o na aoao elua. Emi hope mai la o Keliimaikai a Waipalua. Ua make like no na aoao elua, aka, ua ikaika loa nae ko Kamohomoho aoao; a ilaila no hoi i ike ia aku ai ke koa launa ole o Kahanaumaikai, no ka mea, ua nui loa na koa o Kamohomoho. A hiki ma Kapukaolena, ma Maulili, ilaila hoouka hou ke kaua me ka ikaika loa, a ua makau o Keliimaikai. I ka ikea na o ke kahu ua pilikia o Keliimaikai, e komo aku ana o Mulihele, oia ka inoa o ua kahu la iloko o ka puoko o ke kaua, a hee aku la ke kaua a Kamohomoho, a mamao aku Ia o Keliimaikai; mai make oia ia Ia, o ke koa launa ole o ke kahu kona mea i pakele ai. (Aole i pau.)