Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 38, 21 September 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau. HELU 42. Ke ac o Ka.xehamf.ha mai fc*A A. D. ISII, a HIKI I k'A A. 1). 1819. No KA HOl ANA o Kahehameha ika A. D. 1511, i Hawau. Kana mau hana a HlKl I KA WAKK ANA. 0 ka po i mnke ai o Kamehaoieha ma Kamakahono, Kailua, Hawaii, o ka Ia 14 ia o Kaeio, o Hoku ia po ma ka helu a kp Oahu, a ua knpaia kekahi keiki alii a kekahi kaikamahine a Kamehameha, o Leleiahoku. 1 ka make ana nae o Kamehaineha, uluaoa ae la na'lii me ka meha. Komo hou aku la o Kalanimoku i ka hale inun, o lohe la mai na olelo a na'lii, no ka mea, ua pili pu no ka hnle-mua tne ka hale-nioe. Kipaku aku lu o Kalanimoku i na kanaka a me na kamalii maloko o ka hale-mua, a elua no hoi mau elemakule, ua hele kek«hi īwaho a hookahi no j koe iloko, no ka maikai no o kana mau olelo me ke aloha, no ko lakou hanai la no e Kamehamehn. Komo hou aku la o Kalanimoku i ka ha. leimoe, a ahaolelo iho la na'lii. Olelo ae la kela a me keia aiii no ke kupapau o Kamehameha, Owau ka mea nana e malama, a o kekahi boi, owau ka inea nana e maUina, a pela ka olelo a kela ame keia alii. Olelo ae la hoi kekahi alii, "Aole keia e nalo ke hunuia, e ai-maka ae no kakou ia ianei i nnlo ai." Pane mai hoi o Kaahumonu me ka leo nawaiiwali, "Aole pnha na kakou keia kino, ua lele ae la no ka kakou o ka hanu, a na ke alii iho la keia wahine." Olelo mai la hoi o Ulumaheihei Hoapili, "Aole o oukou kulenna i ke kino o ia nei, no ka mea, 0 ka'u nlii a mea'u, o maua wale no ka mea kuleana i ke kiuo oia nei, pela i kauohaia." A pau ka olelo ana no keia inea, hapaiia aku lu ke kino h'jpnpau i ka hale-mua no ka oihana aka poe kahuna. A moa mai la ka puaa u-ko. Oka puaa u-ko, he mohai keia 1 ke akua, e hoola mai i ka uhane, a e hookipa aku i ka uhane e noho pu me na aumnkua. Knumnha ae la ke kahuna ika mohai i ke akua, e hoola mai i ka uhane o ka mea i make, a e hookipa aku hoi e pu me na aumakua. A Amama (Amene) ae la ke alii. Olelo ae la hoi ke kahuna i ke alii nui a me na'lii, "Ke olelo aku nei au ia oukou, o ka moepuu o ia nei, penei la inoe iho, hookahi no ia, i puka aku mawnho nei a i moe ka moe puu ilaila, eha kanakn, aka, i lawe aku kakou a hiki i ka halelua, a i hiki ae ilaila ka inoepuu, he umi kanaka e inake, aka, i komo i ka halelua, a hiki īlaila ka moepuu, he umikuinamalima kanaka e make|; ai ao keia po, kapu nku ln. A ina e make ke kanaka, nlaiia, hookahi knnaka e make. Pau ae Ia ka oihana aia kahuna.

Ku mai la hoi ke kahuna nui me len puaa ma kona lima, he puaa hookala hala keia no ka Hooilina Moi o ke Aupum, no ka haumia i ke ehu o ke kino kupapau o ka mea make, a e huikalaia oia a maemae, alaila, e hoo* kaawule ia la mai knhi haumia aku. A pau ka haumia i ka huikalaia, alaila hoi mai ma« laila. Oia iho la # no ke ano mau o keia lahuika* naka i ka wa kahiko, mai na'iii a na inakaainana. Penei hoi ka pule huikala no haumia i ke kupapau : " E ina ka ai ku, e ma ka aialo, E n»a ka aia,e ma ka hele huna, E ma ka hele paani— E ma ka uive makena— U kupapau a ka hooilina, I Papaee—a kaluakoi, J I hemu—o—ia—i heu, j I hemu—o—ia —i hemu." 1 A p»u ka huik*ta a ke kahuna nui He*va- ! hewa, alaila, olelo ae la oia i na'lii, u l hea ! ke Alii Nui (Uholiho) e noho ai ?" Pane ! mai no hoi na'iii me ka i mai, "1 hea ka hoi ! e noho ai, ka i no hoi o oe no kai ike i kahi ! kupono e noho ai ke Alii V Pane ae la hoi ; ua kahuna nei, "Elua no wahi kupono loa i e noho ai ke Alii Nui, oia hoi o Kau, ai ole i ia o Kohaln no hoi." A lohe na'lii, ae koke ae la lokou, a koho no hoi o Kohala knhi | kupono e noho ai ke Alii, i kahi noi no hoi | o kono kanaka. I hou ae la ke kahuna nui, | o na wahi kupono no ia i ke alii ke noho, aole e pooo ke noho i Kona nei, no ka mea, j ua haumia loa o Kona nei. | A hooholo koke ae la na'lii ia mau olelo. I A wehe mai la ke alaula o ke ao, hapaiia'ku 1« ke kino kupapau o Kamehameha i kona halelua. Akahi no na kanaka a ike oa make ko lakou alii, o ko lakou uluaoa ae la no ia me ka uwe a me ka naauaowa e paiaoma ana me ka helu i ka hele aoa o ka niahiai, ka lavraia, ke kukukapa, ka makuakane i tae ka makuauine. O kekahi kaoaka hoi o Keamohulihia kona inoa, oa kupouli loa oia » ke aloha. A v ike oia e hapei mai ana na'lii ī ke kioo ku» ! papau o Kamehaineha, iele aku la oia iluna o na alii \me ke kupapau, e hoomake pu aku, a e ake ana no hoi oia i huhu mai na alii a make pu iho. Ua lohe mua nae na

alii i te Lauoha a Knmehameha, aohe kaaaka make, ua kapu ke kaaaka oa fee aiii. Kipaku ae li no aa alii, aka. ua iehuieha loa no kana bana ana peU e make pu, aoie nae e htki. Ua nui no hoi na kanaka e maoao atia e hoomake tna na wawae o ke kupapau. aoie nae e hiki. O Kalaoimoko oo kekahi i manao e moepuu no Kamehameha. a na Hookio oia i kipaku moi. Pela iho la ke ano ona a!H i aloha nana,a na aoi ka poe i oaunuwa no ke aioha, aole nae he manao nui Iko iakou ola iho. Oia iho la ka hoike aoa no ke alii lokomaikai. i ke ao ana ae o ka po i make ai o Kan.ehameha, holo aku la o Lihoiiho i Koh»!a, oia a me kekalii poe alii pu ia,e like hoi me ke kauoha a ke kahuna, ua haumia o Kona no ka make ana o ke kupapao aiii. Peia no ke kapu ana ika wa kahiko. lna e make ke kupapau o ke aiii aimoku. ua haumia ia aina, a he pono i kona hooilina ke hookaawaie ma ka aina e, a haia kekahi mau ia, a pau no hoi ke kupapau i ka hoomaemaeia, a paa i ke kaaiia, a ku lioko o ka anuu, alaiia u»» pau ka haumia ana. Peia na kupnpau aiii i hanaia i ka nianuiva kahiko. I ke kakahiaka a Liholiho ma i ho!o mai ai a pae ma Kawaihae, ioh? aku ia na alii a me na kanaka o keia*wahi keia wahi o Ko> na, a me na wahi e kokoke mai ana, ua make o Kamehameha, kupinai ae ia na ieo ualo me ka uiuaoa o na ieo kumakena e pain> uma ana, e hai ana hoi i ko lakou uwe aioha aiii. He mei hiki ole ke hai aku ika nui iauna oie o ko iakou aioha me ka weiiweii, e hoike holookoa ana ia iakou iho e make pu kakou iioko o kou make ana. Ua nui Ina ka ininamina o na ieo e kahea ana i ka lani a me ka honua, no ka minamina alii. Aole he aupuni ma ka honua i hai ce i ko lakou uwe me ke aloha io e iike me ke Aupuni Hawaii nei. Ahe nui no hoi na la e hoike ai lakou i ko lakou aloha. ona kahuna annana.. He poe kakaikahi ioa keia i ka wa kahiko, aoie o iakou nui. He oihana eiiaholo keia, a he oihana kapu no hoi. Aoie kupono ia hana ika poe makahio, mahaoi, hele kauhale, kuliaiahala, ka makaha. meo a me ka hiai wale aku i ka hai. He nui ka poe e make i keia poe. aole nne e laaa na lauoho elua i kekahi poe ke ivma pela. 0 ke kanaka kupono i keia oihana, oia ke kanaka noho malie, akahai, akahele, haahaa ka naau, aole hele kauhale, aoie imi i mau hoa hele, mau hoa ieaiea, mau hoa haihai olelo ; aole hoohie i ka hai wahine a me ka hui kane, e hookauluwaha ana i na kuko o kona naau a ine na ono a kona puu, oia ke kanaka kupono i ke kahuna anaana. Oka mea lele mua, oia ka lehua oka hikiwawe oka make. 0 keia ka ! poe ike diaboio, ua ike lakou i ke kuni a me jka o, a ua ai lakou i na mea haumia a me na mea peiapela. 1 ka wa e ulupuni ana ke kaakumakena, ua ho-a ia ae la nn kapuahi kuni a na kahuna anaana a na'lii no Kaiuehameha, i make ai ka j|>oe i anaana ia ia. Ua manno no kekahi poeaiii a me na kanaka, na make no o Kamehameha no ka maia me ka eiemakule. A o ka kekahi poe hoi, aoie ku i hiki aku i ka huina o na makahiki, a o ka make aihainu e ia no ia, nolaiia, kukuni iho la iakou ia Knmehameha. Ua maa no hoi na kahuna anaana ka hoakaka e i keanaina e kupo* ai mai anai i ke ano o ke kahoaka a me ka

poe lawe mannu, a kaamehai lilo. Ua kukulkin na lepn knpu a na kahuna kuni ma na kapuuhi kuni, a e hona ana i ka lakou oihana. Hele mai la kekahi ahi o Kahekili ! Keeaumoku ka inoa, ua ona i ka rama, hai- 1 hai iho la i ka lepa o na kapunhi kuni, hoo- | haunaele iho la i ka hana a na kahuna ana-| ana. Nolaila, kuhi aku la na kanaka, ua' nuike no o Kamehnuieha ia Kaahumanu ma, j a hoino wale aku la kanaka ia lakou. Aole paha o lakou manao, ua pupule o Keeaumo* ku 1 ka rama, nole oia i ike i ka pono a me ka hewn o kana mau hana. | A haia na la he umi a keu, ua pau o Kainehameha ika hoomaemaeia. Ua paa ike kaaiia, a ua ku i ka anuu o kona hulelua, | alaila, hoi mai la ka Hooiiina Aupuni Liholiho mai Kawaihae mai me kona poe alii. A no ka loohiaia ana hoi o Kekuaokalani i ka mai, aole oia i hoi pu inai me Liholiho ma i Kailua* Ua pau ae ia na la kumakena. No KA NOHO AIU ANA O LIHOUHO I >ULC.\A 0 KE AI'PUM, A UA KA- | PAIA o KAHEHAMEHA 11. { Ika lua oko Lihoiiho la i hoi mai ai i ; Kailua mai Kawaihae mai, i ka 21 o kona hnau makahiki a me na malama keu o koaa : hanau ana. Ua noho alii oia maiuoa oke {Aopuni ma ka la 21 o Mei 1619. Oka la 21 no hoi ia o Kaelo. He eha makahiki a me na malama keu kooa noho alii ana. Ka HOALII AHA 1A LIHOUHO. I ka la i hoaliiia ai o Liholiho, i kapaia hoi o Kamehameha 11., ua akoakoa nui mai : naMii, na Kuhina a roe na Pukaua, na kauknu ahi a me na puali alii a me ua koa i nraVaukau ina tnea kaua. Ua kahikoia na alii in« aahu alii ahuula. O Kaahuinanu, oia no ke kahu alii nui, a Kuhina Nui no hoi nb ke Aupuni. O Kalanimoku no hoi kc Kuhina Kaaa.

Ui «koakoa oui raai na'i:i i ka Ahaoieio mt Kinukihoou ao ka hoalii ana ia L:hoiiho ma k'3 ooho tiii o ke Aupuni. I na la mamua ae o ka noho alii ana o Lihoiiho maluna o ke Aupaoi, ua nui io® ke kuka. ana o na'iii oo oa aiaa rcai Hawaii a Oahu. Oka manao o kekahi poe aiii e hui { ka aioa, i kaawale ai ko ka Mot a kaawaie . hii ko oa'iii, aka, ua hoole kekahi poe alii, a oa aua oo i ka aioa oo lakou, a o ka moa waie oo ko ka Moi„ a o oa aioa hoi kekahi; e pili aoa i ko Kamehameha kanaka. a me . na aioa poaoi ia Kamehameha» oia wale oo r na aina o ka Hooilina Aupani. | Ua om oo hoi raai ka wa kahiko mai ma oa mooielo, o ka noho Aupuoi wale no ko j ka Moi, a o ka mea i moa i na'lii, oia kana j. e i*i ai. Oka hapa nui oka nina. no ua'lii , no ia a mem\ makaaioana. Ua ioaa aloUio mai i kekahi poe alii kekahi poe ama mai. na kupuna mai. O Kiolakaa ma Kau, no | Mahioloii m aina, oo ke au ia Keakeaiani., O Keoneulaula ia kana i Pohakuomaneo. A \ ua lii inai no ia i kana poe mamo me k« h«j lo ole, a hiki wale i ka \va i maheieia iho nei | no ke Aupuoi. Pela no hoi kekahi poe alii, > he mau aina kauoha ao ko lakou mai na ku-1 puna mai. Peln no hoi kekahi mau aina i ina Maui a me Oahu, aole e iilo iioko o na j kaua ke pio, o ke alii nui no ke pio a make ! hoi. Akn, ike auhulihia nui oke Aupuni j ia Kamehomeha, ua okioki hou ia ka aioa e | kona mau alii a me kona mau koa. j 1 ka wa o ka Ahaolelo e akoakoa ana, ua . hooholo like ka mnnao o na'lii, ain ka mana ; o ka lakou ma olelo a pau ma ka waha o ke ; Kahu Alii Nui Kaahumanu, a nnna no hoi i e hooili aku i ka mann o nn olelo kauoha I hooilina o ke aupuni maluna o Kiholiho Kn-1 mehameha 11., e like me ke kauoha a Ka-1 mehameha I. | A pau ka pule a ke knhunu nui no ka ! hoomaikai ana i ka Hooilina Aupuni, e noho nna hoi in ika Noho Alii. I'uka mai la hoi ka Moi Liholiho Knmehamelin II me ka hanohano nui. Ua aahu oia ike knpa olii inai Beritania mai, he aahu ulauli, un hoonaniia me na mea gula, a he mau hoku gu- j la hoi maluna, a he papale mnliiole ma ko- ] na poo, i uhiia hoi e ka noe o ka aahu hulu ■ mamo i hana noiauia e ka poe ioea uo haku | ahuula ; a he mau alii hanau no ka nina ma kona mau aoao, ua hoonaniia laua n elua. 0 ka laua hana hoi ka hookamalani me kn hookiekie aku i ka Noho Moi o ke Alii. Ua ihiihi hanohano loa ka Moi Liholiho ia la, ua iiui hoi ka oiioii a me ka hauoli c ke anaina, a ua eehia maoli kekahi poe me he ioaa la ike akua lapu. Oiai no hoi. aohe i luia na kapu akun kahiko. A komo ka Moi Liholiho iloko o ke annina kanaka a me ka Aha Alii. a halawai mai la oia me Kaahumanu, a pane mai la oia ī na huaolelo Hooilina Aupuni, "E Kalani —e, ke hai aku nei au ia oe i na kauoha a ko Kupunakane : Eia na'lii—e, aia j no hoi na kanaka o ko kupunakane—n, Aia j ko pu—a—-Eia ko aina—a. Aka, e ni pu ! no kaua ika aina." Ae mai la no hoi o j Liholiho a noho alii iho la oia no lee nupuni. j [No ka hoohalahnla o kekahi pr.e i na | olelo a Kaahumanu i kukala ni ma Knma-1 kahonu, aole oia i olelo he mnkuakane, he J huaolelo hoa keia i ka wa palapala ; "0 ke! kupunakane" ka Kaahumanu i olelo ai. Aole alii e hiki ke olelo aku imua o Kainehameha, he keiki o Liholiho nana. Eia hoi na hua e olelo aku ai imua ona, "ko kahu, ko nlil, ko moopuna, ko niilimili. ko akua." Nani no ua kapu i ka mea nana ke alii, nolaiia, ua hoopoloiei no ko oukou kakaolelo i na olelo i kukalaia ma Kamakahouu.] i ka hanau ana o Liholiho i !:a maiama o Hanaiueleeie, (Novemaba) i ka makahiki 1797 ma Hilo. 0 Kaianikauikaalaneo Keopuolani ka makuahine. i ka makahiki umikumahiku me na malama keu ona, hanau iho la oia i kana keikikane makahiapo, a ua kapaia kona inoa o Kalani Kua Liholiho. Ua hoikeia na aouii oka lani i kona hanau ana, a ua hoike mai ke kuakoko hoiloli o ka honua, a ua iaweia iioko o kahi laa loa ma Kaipaiaoa no k& moku ana o ka piko a me ka oihana a ke kahuna. Ua lilo o Kaahuinanu i Kahu Alii Hanai, a o Papa Ii ke kahu, a o Kaiaiheana, Hoomakaukau, Mahuia a me na hoahanau hoi a pau o Papa li, a me kekahi poe kahu alii eae e palama ana ika hanai nlii ana. O ka inoa "ii," he heaolelo ia i puka ae ma ko Lihoiiho waha i ka wa uukue hoopuka mau ana ika hua >4 li, M aua lilo ia i inoa maluoa 0 kooa kabu o Papa, oia hoi o Papa li. AoU i pau. Ua loheia roa Nu loko, o ke kino kupapau o Makimiliana i ialoaia ai. ua haawi ia aku e ke aupuoi o Mekiko i ka Elele » Perusia, a nana e haawi aku i oa lii koa Auseturit a hoihoi loa aku i kona home. O ka waea olelo o ka 1866 i hoomoeia ai ma ka moana Aieiaoika, na moku rna kahi hohonu ika moana. Ua maoao waleia, he 30 aa mile mai HeartV Cooteot mai. Ua holo aku la ke Kuhina kaua Stanton 1 hoopaeia mai nei, i B«setoDa, a e luana ana paha ia malaila, no kekahi mau pule.