Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 39, 28 September 1867 — Page 1

Page PDF (1.69 MB)

This text was transcribed by:  Katin Barnes
This work is dedicated to:  My kupunakāne, Burt Barnes

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE VI. HELU 39.                        HONOLULU. SEPTEMABA 28.1867.        NE HELU A PAU 304.

KA NUPEPA KUOKOA,

KOOPUKA MAU IA HONOLULU

I kela Poaona keia Poaono.

$2.00

No na mahina he Umikumalua !

$1.00 no na mahina eono.

ME KA HOOKAA MUA MAI.

------------

NA OLELO HOOLAKA--aole i @ mamua o 10 laina oe ka hoo--

            puka hookahi ana. $1.00 ; alua komo ana. He $1.00 ; hoo--

            kahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo

            hoolaha a pau e hooanala ana mai e pa.

@--he hapalua dala ka uku no ka @ hookahi a ka

            pepa @, ola hoi 4 keneta no ka lalani hookahi---pepei : he

            lalani $1.00 ; 50 lalani, $2.00 ; a pela ka.

KA @ NO NO OLELO HOOLAKA-- ka uku pepa, a ma ka uku

            o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke

            Kuokoa, a i okia, e hooona mai ia Kauka Kulika.

O NA @ PAPA A PAO E HOOKAA MEA MAI KO--aole a kaula

            ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o

            ka pua lawe pepa ka ole e @ mai amua. @ pono

            ke @ keia mau @, ao ka mea, he emi no ka auhau

            no keia nupepa.

AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA--ma ke kihi hema o ka

            Hale Hookipa @ (Sailors Home.) O na @ kana,

            mai ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.

                                    L. H. KULIKA. (Lula Hoopaka)

--------------------------------------

"KA NUPEPA KUOKOA."

Is published in Honolulu

EVERY SATURDAY.

$2.00 per annum, or $1.0 per six

months, in advance.

-----

ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, internal once for $1.00

            twice or $1.50 : and $2.00 for one month ; all advertise

            ments must be paid for in advance.

            A will be charged $1.00 per page, or 4 cts. a line.

PAYMENTS FOR ADVERTISEMENT, Subscriptions or Kanikana,

            may be paid to any of the Avents of the Kuokoa, or may

            @ enclosed in a letter to the Publisher.

ALL @ must be PREPAID. No names, either o

            foreigners or natives will be @ on the subscription

            @ until paid for. This rule must be strictly adhered to,

            on account of the low subscription  price.

TH OFFICE OF THE KUOKOA Is in the South corner of the Sailors'

            home. Office hours from 9 A. M. to 4 P. M.

                                                                      L. H. QUILK.

                                                                   For the Publishers.

            Volume I, II and III of the KUOKOA, bound, for sale,

$3.00 each.

            Persons having complete sets of the above, can have

them bound by paying $2.00 each.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

E HAALELE ANA KA

Moku Ahi

 

 

"KILAUEA"

Ia Honolulu i kela Poakahi keia

Poakahi.

Ma ka ha hora 41 ponoi.         A e holo ana i

KONA,HAWAII,

A me na Awa ku mou malalo iho nei:

            LAHAINA,

                        KALWPOLEPO,

                                    KAWAIHAE,

                                                KAILUA,

                                                            KEALAKEAKUA.

A o ku ana no hoi i MAHUKONA, KOHALA.

Ma ka hoi ana mai, e hualele anu ia

KEALAKEKU & KAILUA, ma ka Poakolu

KAWAIHAE,                                    "    " po Poaha.

KALEPOLEPO,                     ma kakahiaka Poalima.

LAHAINA,                            " ka po Poalima.

 

            N.B.-- Ma keia wa aku, e ku ana o KILAUEA I MAHUKO

NA. KOHALA, ma ka huli hoi ana mai i Honolulu, ma kela

a me kela auina ia Poaha, me ka lawe ana aoa uo hoi i na ukana

a me na ohua iiaiia, a mai laiia mai pai a.

                                    JANION, GREEN & CO.,

            @88-tf                                                NA EGINI.

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

No Hilo.

--

KA MOKU KUNA

"MELE HILO,"

O Sebastian ke Kapena.

E HOLO MAU ANA KELA MOKU I KE

Awa maluna, no na ukana a me na ohua e ninau ia

                                    HULIPAHU, (L. L. Tossar.)

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

HE MOKU HOLO MAU

No Lahaina, a me Makena.

            O KE KUNA KALEPA PAA

maikai.

"Kate Lee."

            O Crane ke Kapena,

E HOLO MAU LOA ANA, A HIKI MAI

no hoi @ na Awa i olelo la maluna. Nona ukana a @

na ohua. E nina i ke Kapena, a iole ia, ia.

            228 tf                          C. BREWER & co. (BURUAMA)

           

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

No HONOIPU me NAOHAKU.

---

Ka Moku Kuna

"KOhaLA"

O Howard ke Kapena.

E holo mau ana kela moku ma @ Awa i olelola maluna, no na

kana a we na ohiia. E iunau i ke Kapena, a i ole ia, ia.

6m                               KAKELA me KUKE.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

HE MOKU HOLO MAU NO KONA

--A ME--

KAU, HAWAII.

---

E HOLO MAU ANA KE KUNA

"Kona Packet,"

KAPENA BALAAMA, mawaena o Honolulu a me Kona, Kau,

Hawaii. No na ukana a me na ohua, e ninau i ke Kapena ma

ka moku, a i ole, ia.

                                                            G. A.   WILLIAMS.

            Honolulu, Aper.23.1867.                                231-6m

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

No Hana, Kaupo, a me Kahului.

KA MOKU KUNA

"MANUOKAWAI"

O Akoni ke Kapena

E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I NA

Awa i haiia maluna. No na ukana a me na ohua, e ni-

nau ia.                          C. BREWER &co. (BURUAMA)

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KAUKA LAPAAU.

--O--

Dr. Kennedy (Kanede) kona inoa.

AIA NO KONA HALE KAUKA MA

ke Alanui Papa, makai iho o ke Alanui Hokele.

Honolulu                                                         215.ly

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

MAU LAAU LAPAAU LA A

UPAMA (UPHAM,)

E OLA KOKE AI O KA MAI HANO A ME

ka NAENAE iloko o na minuke elima, a e ola loa ao hoi ka

mai mahope iho o na hana maikai ana.

     HE LAAU ou hoi no ka hoola ana i na OHUNE a me na

PUUPUU o ke kioo.

     HE LAAU MALAKELA, (Marachella) no ka hooulu ana i

ka umiumi olohelohe Hoko o na pule eono. E kuai la o

                                                                        C. F. PULUKA,

296 tf              Ma ka Halekuai Honolulu, Alanui Papa.

 

Ka Nupepa Kuokoa.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

-----

Na S. M. Kamakau.

-----

      Helu 43.

No ka noho Alii ana o Liholiho

maluna o ke Aupuni, a ua ka-

paia o Kamehameha II.

            Aole no i hanai ia o Liholiho ma kahi e ae e like la me ka hanai ia ana o kekapi poe alii e ae, ka laweia i kahi e e hanai @ ai a nui, alaila, hoihoiia mai imua o Kamehameha. Ua hanai ia no o Liholiho imua o Kamehameha, a imua no hoi o kona mau kaikuahine kapu, oia hoi o Kekuaipoiwa a me Kalanikalakaua.   I ka manawa o Kamehameha o Kamehameha ma Hilo, ua hanai ia no oia maluila? a i ka manawa e hoi ai o Kamehameha ma Kawaihae, Kailua a me Kaawaloa, ua lawe pu ia no. Ua hanaiia no o Liholiho me ke kapu, a ua hina hoi kahili a pau o na alii imua ona.    Ka Liholiho manawa kamalii, elima paha on a makahiki, ua hooliloia i Hoolina no ke aupuni. O kana mau hana, oia no ka hoolilo ana i alii haipule i ke akua. O ke kapu heiau a waihau, o ka hoala i na unu a me na Kuula a me na koa ; o na kapu loulu a me ka hai palaoa, a ka pule luka me ka pule kahui, o ke auhau maule me ke ku malohia. O keia iho la ka Liholiho ma hana kaumaha i lawelawe ai i kona wa kamalii. I ko Liholiho wa kamalii hoi, he keiki noho malie loa oia, a he hoolohe no hoi i ka leo o kona mau kahu, a he keiki lealea loa no hoi i ka paani i kona wa kamalii, aka, aole nae he loaa o kona mau hoa paani, no ka makau o na hoa paani, o pau lakou i ka make a pupuhiia hoi na hale i ke ahi. I ka eono paha o na makahiki o Liholiho,ua holo mua oia ma Oahu i ke kapu i kana mau oihana me na kahuna. I kekahi la, e hele ana oia me ke aino ia e na kahu e kapu ia Kupalaha, ma ka aoao hema o Waikiki  .           I ka hiki ana o ke keiki alii i ke one o Waiaulu, e paani ana kekahi poe kamalii, a ike ua poe kamalii nei i ke one. A ike hoi ua keiki alii nei i kekahi keiki ehu a nelunelu hoi, ua hele hoi a pala ka lauoho ; uwe ae la ke keiki alii e hookuu ia ia ilalo. La hookuu ana iho no, e holo aku ana ua o liholiho a kau maluna o ua keiki ehu nei. A no keia mea, manao iho la na kahu o ke keiki alii, ua laa kela keiki ehu i ke alii, a kii aku la na kahu e pepehi no ka heiau, aka ua puliki paa loa o Liholiho i ua keiki nei, me ka uwe a mo ka hoole loa i na kahu, aole e hoopa aku ka lima i ke keiki ehu, me ka olelo ae ma kona waha, "li! li! li!!" Ua hoopakeleia ae la ua keiki ehu nei, a ua lilo iho la i aikane a i hoa paani hoi no ke keiki alii. Ua kapaia ka inoa o ua keiki ehu nei o Daniela Li. Nani ka makemake o ke keiki alii, e hoola i ke keiki ehu, a lilo ai hoi i hoa paani nona, me kona makemake ole e pepehiia ke kanaka.                      He alii makemake loa oia i ka nui o kona mau alii, na punahele a me na aikane a me na keiki hookama. I ka pau ana o na kapu alii mawaho, a koe mai o na kapu alii maloko, alaila, ua ike ia aku e na makaainana, he alii hoohaahaa oia, e launa pu ana me na makaainana, a e hana lealea pu ana hoi. O ka puhenehene nae hoi kana hana makemake loa.

                                                                                                NA LII I KE AU O LIHOLIHO.

            He nui no na alii i ke au o ko Liholiho noho alii ana maluna o ke aupuni, no ka mea, e koe ana no kekahi poe alii o Oahu, na pua alii mai a Peleioholani, a Kamahano, Kaneoneo, a Kapueo a me ko Maui poe alii ; o na pua alii a Kekaulike, o na alii no hoi a me na pua alii a me ka ohana alii na kaukau alii o Hawaii. O na keiki a ka Moi Kamehameha, a me ka lakou poe keiki aku. O ka Keeaumoku mau keiki no hoi, o Kaahumanu, o Kaeeiheimalia Kaniu, Kahekili Keeaumoku, o Kalua i Konahale, ke Kuaipiia a me ka lakou poe keiki. O Kuakini wale no ka mea i make oia ohana i ka maiahula. O ka Kameeiamoku mau keiki, o Ulumeheihei, o Kikipaa a me na keiki e ae, a me ka lakou mau keiki aku. O ka Kamanawa mau keiki, o Peleuli, Koahou a me Ainamalua a me ka nui o kana mau moopuna. O ka Keaweaheulu mau keiki, o Haiha Naihe a me Keohohiwa a me na keiki e ae a me kana mau moopuna. O ka Kekuamanoha mau keiki, o Kalanimoku, Kahakuhaakoi, Boti Kamauleule a me ka nui o kana mau keiki a me na moopuna. O ka Kauhiwawaeono mau keiki, o Kanahoahoa, o Kekuaiaea, Keouawahine a me kana mau keiki e ae a me na moopuna. O ka Kaiana Kukue mau keiki, o Kaikioewa, Koakanu, o Kahoukalani a me na keiki e ae a me na moopuna. O ka Keawemauhili mau keiki a me kana maumoopuna. O ka ohana a Kalaniopuu a me kona mau hoahanau, o na keiki no hoi a me na moopuna a lakou.

 

 

            O ka Kauakahiakua o Kanekapolei. Mahihelelima, a me na keiki a ae a me na moopuna a lakou. O kela a me keia ohana alii a me na alii e ae e lehulehu waie, a me na ohana alii malihini, no o Oahu, no Molokai, Kauai a me Maui. Ua lilo ke one o Kaiakekua me he Kamelo kuapuu la i ka wawae o na alii kane a me na alii wahine, ka hele a hanupanupa i na wawae.         A i noho oe i Kamakahona i ka po, a e noho oe a e nana ae iuka mai ke kula hoi o Kahelo a hiki i Laoihau, ua lilo ke ahi i @  i @ hoi ka weli o ke kukui iloko o ke kai, no ka nui loa o na alii, oia ua hiki aku ka nui o na alii i na haneli a me na tausani, ke hui pu ia na lii, na ohana, lii a me na kaukaualii.

                                                                        KA HUNA KELEIA ANA O KAMEHAMEHA

            A hala na la i hoomaemaeia ai o Kamehameha, ua kukuluia ae i wahi heiau nona, a ua hana ia hoi i wahi kuauhau anuu e kukulu ai i ke kaai o Kamehameha. O ke kahuna nui wale no ka mea hana nui maloko o ka hale, oia no hoi ka pule ana aku i ke akua, e hoolaa mai i ka uhane o ka mea i make, a e hoohui aku i ka uhane me ka poe maikai, a e noho pu ma ka umauma o Wakea, aole hoi e noho pu me Milu ke alii o ka po. A e kaumaha mau aku no hoi ke kahuna i ola ai ka uhane. He lupa ka inoa o ia pule, a he lupalupa. A in a hoi he kuleana ole ko ia kanaka i ke akua, alaila, he pule kakuai. He ulunoku ka pule, he kahoahoa ke ano o ia pule o ke akua. He nui ke ano o ka pule a me ke alanui e hele ai imua o ke akua. He okoa ka manao o kekahi poe no ke ola o ka uhane, a ua hoolilo ia aumakua ke ano, a he uhane hele pu ia me na kupuna, a oia hoi kekahi poe uhane i noho ma kahi maikai.     

            A pau ka oihana kahuna no Kamehameha, hoomakakau iho la o Ulumeheihei no kona kauoha, no ka me, ua kauoha mua o Kamehameha ia Ulumeheihei i kona wa mamua, a e lili ka hunakele ana ia ia a nalowale loa, a ua pili mau no o Kamehameha me Ulumeheihei, a nolaila i kapu hou ia kona inoa o Hoapili. O ka poe kuleana i ke kino o Kamehameha, oia no na pua, na keiki a me na kupuna o Keaweaheulu, a ia lakou wale no ia wahi, no ka mea, aia ma Kiolakaa a me Waiohinu ma kau na lua hunakele a ia poe, aka, ua kanalua nae o Kamehameha i ka poe o Keaweheulu, no ke kuhikuhiia o kona makuakane o Kalanikupuapaikalaninui Keoua, ma ka pali o Kaawaloa, a nolaila i manao ai o Kamehameha aole e nalo kona mau iwi ia lakou, a nolaila oia i haawi ai ia Ulun:eheihei Hoapili, a nana hoi e hunakele iaia i kuhikuhi ole ia.      

            I ke aumoe hoi, i ka wa i kau ai ke ano o ka poeleele, a maalo kanaka ole ke alanui, a ua meha anoano ke kula aa o Puuokaloa, alaila, hoonua malu aku la o Hoapili i kona kanaka ia Hooulu, e lawe i ke kaai o Kamehameha, ma Kaloko i Kekaha. Nolaila, lawe aku la o Hooulu, me ka haawe ma kona kua, a he pu ma kona luna, a hiki hoi ma ke aa o ke alanui o Puuokaloa, kuhihewa aku la oia i kekahi pohaku he kanaka, a ki ia aku la i ka pu, a ua lohe ia ke kani ana o ka pu ma Kailua a me Honokohau, a manao ae la kekahi poe alii a me na kanaka, ua lilo o Kamehameha.    

            I ke kakahiaka ana ae, ua holo aku hoi o Ulumeheihei Hoapili a me Keopuolani ma ka waa a hiki ma Kaloko. Hui aku la hoi o Hoapili me ke kanaka kiai lua-huna-kele, a malailu o Hoapilu a me ke kanaka i lawe aku ai e huna. "O ka hoku o ka malama ke ike ia Kamehameha." Ua olelo ia no hoi, ma keia lua huna no ka i huna aku ai o Kameeiamoku a me kamanawa ia Kalola Pupuka a Hono kawailani a me Kahekili Nui Ahumanu. 

            He mea inau no i ka wa kahiko ka hunakele loa ia o ka iwi o na alu i aloha nui loa ia. Pela no o Umi, ua hunakele loa ia oia e Koi. He nui uo hoi naʻalii i makemake e hunakele loa i ko lakou mau iwi. O ke kumu nae o ka huna loa ia ana o na pela, o hana hoomaewaewa ia na iwi i mea pua pana iole e na enemi, i makau lawaia, i houhou kapa a pau hoi, i kumu kahili a ipu kuha hoi, a me na mea he nui wale e hoomaewaewae ia ai. Ke waiho nei no na mea kaulana o ka wa kahiko a hiki i keia wa.

            Ma ka moolelo o na iwi o Pae, kekahi kahuna, a he alii nui no hoi i ka wa o Umi a Liloa. O Kukukalani a Pae ke kaikamahine a Pae, oia no ka wahine a Hakau, ke kaikuaana o Umi, a o Hoepae ma na keikikane a Pae ; a o ke kupuna no ia o kekahi poe alii i pau e aku nei i ka make a me ke ia poe pua alii e ola nei. Aia no hoi maloko mai o na kupuna o Pae, o Lilinoe kela wahine noho uku. Eia nae ke kumu o ko Umi a Liloa makemake loa ana i na iwi o Pae, o ko Umi a Liloa lohe ana i ka poe kaula, na kilo a me ka poe kuhikuhi punone, "O na iwi o Pae na iwi ai ia e ka ia, no ka mea, he pulapula oia na Kuhai moana a me Kukahaunla na aumakua lawaia."    

            A no keia lohe ana hoi o Umi a Liloa pela, alaila, makemake loa iho la oia e make o Pae, alaila, e lilo kona mau iwi ia Umi a Liloa i mea makau lawaia.

            A no keia make ana o Pae, olelo ahu la o Umi i na keiki a Pae. "E hoihoi oiua i ka makuakane o olua iuka, a pau ae hoi ka lawaia ana, alaila makou hoi aku, a kumakena hoi i ke aloha nona."   

            I kekahi manawa nae, ua elemakule loa o Pae, aka, he hele pu ao nae oia me Umi a Liloa i ka lawaia. E noho ana hpo o Umi i ka lawaia ma Makaula, a o ka manawa maikai hoi o ke one o Ohiki a hiki i Kaelehuluhulu, a he hoa lawaia pu no hoi oia no Umi. I kekahi manawa nae, ua holo aku la o Umi a me kekahi poe alii, a me ka poe lawaia a pau, a o pae no hoi kekahi a me kana inau keiki pu ma ko lakou waa i ka lawaia i ka o Haleohiu, aka, ua loaa, a ua make ino la.    

            Hoihoi aku la lakou i ke kino o Pae. A mamao loa mai la lakou nei mai o Umi ma mai, alaila, olelo ae la ke kahu o Pae, o Lulana kona inoa, "E na keiki a kuu haku, e lawe aakou e huna ia ia nei, a i hoi mai o Umi, naʻu ia e olelo aku, no ka me, ua lohe au, ua inakemake loa o Umi i na iwi o ia nei." Lawe ae la lakou a huna ia Pae, a mahope, ua lawe loa ia i na Palihulaana, e hunakele loa ai. I ka pae ana hoi o na keiki a Pae iuka, ua kaakumakena ae la lakou a pau no Pae, no kona make ana.          

            A pau hoi ka lawaia ana i ke awa, e kaakumakena aku ana o uka, a ua nalowale nae hoi ke kino o pae. A lohe hoi o Umi ua nalowale ke kino o pae, alaila, kena ae la oia e kii i na keiki a pae. A hiki hoi ua mau keiki nei, alaila, ninau aku la o Umi, "Auhe ka hoi ka makuakane o olua?" Pane mai la ua mau keiki nei me ka maalea,"Ua hoihoi mai no maua i ka makuakane o maua, a kahuli iho la ka waa o makou, a ua hiki mai ka mano a ua pau o pae i ka mano." A no keia mau huaolelo a ua mau keiki nei, alaila, hoo ae la o Umi me kona leo nui, i ka i ana,"Auwe! Auwe!! Auwe kuu minamina ia Pae--e."       

            A no ka nui loa o ka minamina o Umi a Liloa ia Pae, alaila, kuahaua ae la oia i na kahuna anaana, e pule i make ka mano nana i ale ia Pae. A ua nui no hoi na kilo a me na kaula i huli a imi i kahi e loaa ai o Pae, a e pae hoi iuka ka mano nana i ale. Ua huli nuia a puni o Hawaii. O ka iwi o Pae ka Umi mea i manao nui loa ai. Pehea, ua loaa anei na iwi o Pae ia Umi? Ae, ua loaa no.                                           (Aole i pau)

--------------------------------------------------------------

KA MOOLELO O ALAPAKI KA NUI.

KA MOI MUA O BERITANIA.

MOKUNA I.

----------

            Ma ka moolelo o Beritania Nui, ua kapaia o Alapaki ka Nui, oia ka makamua o na Moi o Berekane, aka, aole nae oia io ka mua o na Moi i noho ai maluna o ua aupuni nei nona ka mana i kawowo aku aupuni keia honua ko kona ikaika a me ka waiwai. Aia aupuni aku mamua on a maluna o ua Enelani nei ; a o Alapaki nae hoi he hooilina Moi kupono ia mai loko mai o lakou na hiki mua o ka lalani Moi: Iloko o kona mau la ua hoopalahalaha ae la ia a elieli hoi i kulana o na pouhana o ke aupuni Beritania, a mai laila mai i kekuluia ai kona kulana a hiki i keia manawa. Ina e hoike ia mai e na moolelo kona ano maoli a me kana mau hana, he mau mea no ia na kakou e mahalo nui ai no kona hoopono, noonoo, i ka malama aupuni ana, hoopilimeaai ole, a he lua ole hoi o ne, kanaka akamai i ka hoomalu aupuni ana. Ina ua hooilia moi o keia ano e paulele mau io ana no na kanaka i ko lakou mau moi, a e mau loa no hoi ke ku ana o ia mau aupuni me ke auhulihia koke ole, a ioa no hoi paha ua pakele na lahuikanaka nui e Repubelika nei i keia manawa i na pilikia he nui, a me na lilo mauele no ke koho ana i mau alii no lakou.    

            Oia no nae hoi, he wa loihi loa no ke au i noho Moi ai o Alapaki, ke huli aku kakou i hope e nana ai mai keia manawa aku, no ka mea, he ewalu haneli makahiki paa mahope iho o ka Era Kristiano oia kona manawa i pii aku  ai e hookahua ma kona noho alii. A mai ka hoomaka ana mai o keia mau makahiki ewalu haneli a hiki i ke au o Lulio Kaisara, ua ku mau no ke ano aupuni alii ana o Beritania e like me ia i hoike ia mai e na moolelo o ia au. A mamua aku hoi i keia manawa ke hookolo hou aku kakou i ka mooa o na makahiki ewalu haneli a hiki aku i na la o Solomona ke alii ua uhiia ka honua e na moolelo kukahekahe, a me na kaao kualehelehe, i hoohalikeia me hemoolelo oiaio la no ka aina ; a nolaila ua loihi e aku ka moolelo mua o ua mokupuni pookela nei, i ko ka wa mahope mai o na la o Alapaki. Ma ka loina ana i na mea i pili i ka pomaikai o na hooponopono aupuni ana a me na kumu nui o ka hookiekie ia ana ae o ke ano aupuni o Beritania o Alapaki no ka mua o na Moi o ia ano. Aka hoi, he mea mau no ma na moolelo a pau o na lahuikanaka o ka wa kahiko a me ka wa hou nei, e hio aku ana no kekahi mana iloko o na kaiaulu pohina o ka hoopunipuni a me ke ano keaka.

            Mamua ae o ka wa i hiki mai ka oiha-na kakau, a me ka oihana pai palapaia e ka moo-kuauhau wale no ka papu hoomanao mai kekahi hanauna mai a i kekahi hanauoa ; a ma ka moo-kuauhau hoi o na lahui hapa hupo ua lilo ae no iloko o ka hoopunipuni kekahi mana, a me na mea alapahi e kahaha ai ka manao.      

            He lealea loa na kaao e pili ana i ka loaa mua ana o Beritania Nui, A penei hoi kekahi o ia mau kaao : I ka pau ana o ke kaua Teroiana, ua holo malu aku la o Enea (Eneas) me kakahi poe iho i pakele mai mailoko mai o ke kulanakauhale ; a mahope iho o ko lakou alo ana i na pilikia he nui ua pae ola aku la lakou ma Italia, a noho iho la malaila. Ua hoikeia mai keia e Virgil. Ma Italia oia i noho ai me ka oluolu ma ia hope mai, a kani moopuna hoi ; o Silirio ka inoa ; a he keiki-kane kana o Brutus ka inoa, a ka moopuna kuala ia a ua Enea nei.          

            I kekahi la, oiai ua Brutus e uhai holoholona ana maloko o ka ululaau, ua ulia wale ia mai ia ka lele ana o kana pua a ku i kona makuakane, a make iho la ia. I keia manawa e noho Moi ana kona makuakane no Alba, he moku aina o Italia e pili ana i ke kulanakauhale o Rome i kukulu ia iho ai mahope. A no keia mea ke kumu i mahuka aku ai oia mai ka aina aku. Mahope iho o kona auwana wale ana, ua hikiloa aku no ia i Helene, i laila la, houluulu ae no ia i na poe Teroiana i loaa aku ia ia e puana hele wale ana no ma o a maanei o ka aina, a hoolilo ne la ia lakou i poe puali koa nona. Me keia poe koa hapa hupo i hoouka aku ai oia i ka Moi nona ka aina, me Pandrasus. Ua lanakila ae la o ua Brutus ma keia hoouka kaua ana a lilo pio mai la ia ia ka Moi Pandrasus.    

            Nonoi mai la o Pandrasus e hoopau ia ke kaua a ua hoonau ia no hoi ke kaua e na kumu maikai i hooholo likeia penei:     E haawi aku o Pandrasus i kana kaikamahine ia Imogena i wahine na brutus, a i au moku pu hoi kekahi, ma ke ano he mahele waiwai o ke kaikamahine mai kona makuakane mai. A o ko Brutus hoi e lawe oia i kana wahine a me kona poe koa a pau loa a hoouka maluna o kona aoao o ka honua e huli ai i Home nona. Nolaila lawe ae la o Brutus i kana wahine a me kona poe koa, a holo aku i ka moana maluna o kona aumoku ; aohe i liuliu ku ana lakou ma kekai mokupuni neoneo a malaila kekahi kahua o ke kulanakauhale i hiolo kahiko. A malaila pu no hoi e ku ana kekahi heiau kahiko o Diana, a he kii o ua akua wahine la kekahi iloko o ka heiau. O ke ano o ua kii la i hana ia ai i mea hoike mai i na haina o na mea pohihihi a pau ke ninau ia aku ia ia. A o Brutus kekahi i ninau aku ia ia i ka aina e loaa ai ia kahi kupono ke noho.          

            O kana olelo ana ua kamailio ia no ma na mamala olelo maoli, aka, hookahuli ia ae hoi e kekahi kuhikuhi puuone i mau lalani mele Pelekane, penei:     

            "E ke akua wahine o na malu a me ka uhai ahiu, no'u nei ke ake.     

            E lalama aku maluna o ka paialewa, a mawaena hoi o ka hohonu.    

            A i ka honua nei, ke kolu o kou aupuni, e malu mai oe a e hai mai hoi.        

             I ka aina hea la e kuhikuhi mai ai oe i noho ai au me ka oluolu.       

            A penei ka haina i pane ia mai ia ia:   

            "I o i ke komohana, i ka lewa hoi o ka moana.                      

            Ma o aku o ke aupuni o Gaul, he aina e waiho la.     

            I hoopuni ia hoi e ke kai.-a i noho kahiko ia hoi e na nunui.  

            E malama oe i keia, ua kupono ia no kou poe kanaka;           

            A o kela e pio nei; kou kuamoo no ia malaila e loa ai kou home mau loa."   

            Ua olelo pinepine ia o Beritania ua mokupuni nei i kuhikuhi ia aku ai. A ukali io aku no nae hoi o Brutus ma ua wahi la a ke Kilo i kuhikuhi aku ai, a holo aku la ma ke komohana a hiki i ka puka ana mawaho o ke Kaiwaenahonua.  A hiki aku i "Na Kia a Herekule." O keia ka inoa kahiko o na pali o Gibaraleta, a ua kapaia keia mau pali pohaku ma kela aoao a ma keia aoao o ke kowa o Gibaraleta, he mau kia hoomanao na Herekule i kukulu i hoailona e ike ia ai ka palena komohana o kona wahi i hele ai; wahi a na kaao kahiko o Helene. Holo aku no o Brutus a puka mawaho o ke kowa, alaila huli ae la ia i ke kukulu akau, a holo pili aina aku no ma na kapa kahakai o Sepania.           

            Mahope iho o ka alo ana i na popilikia he nui o ke kai, ka lolipua ana maluna o na ale o ka moana Atelanika, a me na kapakaio Sepania, a komo aku i ke kaikuono o Biseka, pae ola aku la lakou i na ae kai o Beritania. Ua piha pono ka aina i na luluu o ka lepo i hoouliuli ia a puni, aka, aole nae i noho ia e kekahi ano kanaka. Aia na kaoo o na holoholona ahiu e hioana io a ia nei, a o ke koena iho hoi o na hanauna nunui kai loko o na ana a me na lua kahi i nohe ai. Ua ano e loa keia mau nunui mei na hiohiona mai o kanaka ua ano like no me ko na ilio hae.        

            Ua luku aku o Brutus ma i keia mau hookaiakupua o ka aina a pau. A hoohema ia aku no hoi na holoholona akiu @ mauna o Sekona a me Wale a @ ia na nunui. O ke alii o ka poe auoni o Geg@g@g kona inoa ua kiola walawala ia aku oia e kekahi koa o Brutus, mai luna mai o kekahi puu pali poho e pili ana i kapakahakai, a iloko o ke kai hohenu.     

            O ka mokupuni no hoi o Beritania Nui a ia no oia ma ka latitu hookahi me ka Laberadora ma keia aoao o ka poepoe.

            Ia Brutus ma i ke mua ia ai keia mokupuni. A he aneane no hoi e eha haneri mile o ka laula ma kahi o lakou i pae aku ai, a hoomaka aku lakou e pii i ka akau o ka aina, ike iho la lakou he akea no ka aina, a he nani lua ole hoi ka maikai, ka moinona i oi loa aku mamua o ka lakou mea i ike mua ai. E pii aku no lakou i ka akau loa, a hiki i ka wa e nalowale aku ai ka malamalama o na la kikiki o ke kau iloko o na liula o ka po, oia mau no ko lakou ike i ka momona o ka aina a hiki i kona palena. Ma ka aoao komohana o ka mokupuni he mau kula palahalaha e ike ole ia aku ai ke akea ilaila e no ke ai ke kanaka ho olio a uiha a ma ka aoao akau hoi o ka mokupuni na mauna uliuli, a me na awawa hoapoano, a ma na wahi hoi a pau he nani, a he momona wale no hoi na puu na mauna na awawa a me na wahi palahalaha, a he wahi hoi e hoopa'apula nui a i in a pipi, na hipa, a me na kanaka. O Brutus mamuli o kona hooikaika ana, maluna o keia mokupuni, a me kona mau hoa ukali, lilo io ai ke aupuni o Beritania nui, a noho Moi iho na hoi oia ma ke ano he makamua nana i hookumu ia aupuni. E hoike aku a mauaka in a kaao i hahai ia mai no ka noho ana no na pakaha kaua, a me na kuee o na hooilina Moi mahopa ma on a a hiki mai no i ke kau o Kaisara.

            (Ma keia wahi ke awiwi akau nei makou imua i kahi nona ponoi ka moolelo a makou e hoopuka nei. Aka i hoopuka aku no makou i keia hapa o ka mokupuni i ike ai kakou o Brutus ka ka moa i noho Moi mua loa, a nana hoi i hookahu mua ke aupuni o Beritania nui. Aka, he wa kahiko loa nae keia a he ana poaeae no hoi na moolelo me ke mea la he mau kano wale iho no.)

            MOKUNA IV.

            Mamua ae o ka hoemaka ana e hahai aku i na hana pili aupuni a Alapaki a me kana mau hoponopono ana, he mea pono ke hoi hou iki aku kakou i hope, i mea e ike ai kakou i kekahi mau hana okona wa opiopio.        O Etelareda ke kaikuaana o Alapaki, oia ka looilina Moi o ke Aupuni i keia, a lilo koke iho no hoi ia Alapaki. O Etelewulufa ka inoa o kona  makuakane, a me he ea la noloko mai no o ke ano a me ke kulana pono o keia makuakane, i ili mai ai maluna o Alapaki. O Etelawulufa Loi he keki hope loa oia oa ko lakou makuakane, a mai kona wa opiopio mai no, na hanaiia oia ma loko o na pa moneka o Winiseta. O na hale mo neka oia mau la, oia no kahi e no ia ai na mea ike, a me ka haipule pu, a he mea maopopo no hoi o ke ano o kahoomana a me ka haipule ana iloko o na tausani makahiki i hala aku nei, ua like ole ia me ko keia manawa, aka, mai ia wa mai a hiki ia nei i hui pu mai ai na mea ano hoomanamana.-Ua kukulu ia na hale moneka ma kela wahi keia wahi, a ua maluhia hoi ia mau wahi mai na kaua huliamahi mai o ka aina, e waiho ana i na wahi e ae a pau iloko o ke kupikipikio o ka haunaele, a me na kaua kuloko mao ole. Ma na hale moneka i aoia ai lakou i ke kakau heluhelu ; a hope no hoi i na buke kahiko, a me na moolelo ; ua hoomakaukau ia na mea pili uhane, a ua hoonaauao ia no hoi mai kan wa opiopio mai, a o ke ano maoli i ka nana aku ma na wahi pau, maluhi, i ao ia ai na me a naauao o keia noho ana iloko o ia mau ka, aole e like me keia wa ke kuu ia i ke akua, a in a no nae hoi aole he mau hale moneka iloko o ia mau la, aole no e laha ana ka pono a hiki i keia manawa. O ka naauao, a me ka pono Akua o keia ma la, o na aoao Katorika a me na Protesetana, mai loko mai no ia o na hua oka mua o na hale moneka o ka poe Anekelo-Sakona, i kawowo mai ai.      

            O Etelewulfa ke keiki mua loa oia, a aole no hoi e ili aku ka lei alii ia ia. Nolaila komo ae la ia iloko o na pa moneka, o Wineseta, a noho iho la malalo o ko laila mau kapu. Aohe no he manao mai o ka makuakane no ko i nei komo ana i ka moneka, no ka mea, ua lawa no kona manao i kana keiki hanau mua ka hooilina lei alii. I ka ulu ana ae o Etelewulufa a liko i kanaka makua, ua kau nui aku ka manao o na mea a pau maluna on a, e lilo ia ia ka hoilina Moi ke make kona kaikuaana, a nolaila ua makemake loa lakou e hoohemoia mai oia mailoko mai o ka noho ana malalo o na kapu moneka. Nonoi aku no lakou i ka pope e hookuu mai ia ia. Ua ae ia mai no ka lakou nonoi ana, ua hookau ia mai la oia, a hoolilo ia ae no hoi i luna koa nui no ka puali kaua. Mahope iho, make iho la kona kaikuaana, a lilo io ae no oia ka Moi.

                                                                                    (Aole i pau.)

---------------------------------------------

                        Ua ha mai o Adimarala Fareguna i ke Poe Aupuni o Amerika Huipuia, no kona hookipa maikai ma Europa.