Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 10, 7 March 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

j Ilaieeia mailoko mai o na haau ka/iiko o | Haieaii nei. | lIELU 11. ' 1 A na Hamanalau ku olelo, he waiinaka jwa]es4io ka «a wahi hiolo,a pau iiknikh /oa kou manao e hoi kaua i Oahu, e ,hoi no kaun,a hoi kfc hoi oe ko'u kuleann i | hele mai ai, a ike-a ana hoi keia aina o Haj waii nei, heaha hoi aenei ka'u mea aka noho iana iho." " A pehea ka hoi anei ko luhi o j ke keiki a kaua," wahi a Hamanalau. Kahaha, he olelo ana aenei hoi kekahi nona, ! ke noho nei no ka hoi ia me konn makua. j Ua pau aku J;t paha ka kaua malama ana i •'ka wa i ka nahelehele. E hoi no kaua i Oa- ; hu, a e nalo no hoi ke keiki imi makua e |huliae ana no a loaa i 0;)hu." 1 ka nann •ana ku, ua holo ko Hamanalnu ma manao e ihoi i Oahu, a pehea la ko Kaihuauwaalua | manao, aohe ana olelo e hiki ai ke pane, ua | i ka mana o ka olelo a ka iMa-kaula, ua j minamini oia i ke kanaka, a ua minamina ole ia Hamanalau, nolaila e. hoi ana no o Hajmanalau i Onhu, i ke ehu kai o Puaena. I 'eena no ka lio i ka punuku, e komo kaula|waha ia ana la, i na ua maikii, maikai mai i la ke kaha la o Maeaea, ea mao ole ke kai o •Mokupaoa, ipaoanoo Kaihuauwaalua he {kanaka manoni a. I ka nana io ana mai no a na mea a pau, ua molio loa no ka Hamajnahuwahi l-aula. Ale he mea ala e lele |aku ana ke ao o Kuala. Paue mai o Kaihuauwaolua, " heaha la hoi aenei, ke ikaika loa nei no hoi kou hoi l ia Oihu ; eaho hoi ha e noho iki a hala kejkahi mau la, alailn hoi aku, o ka ike ana i mai ia no hoi paha aenei ia 1a.." Ae aku ia jno o Hamnnalau, "ae he noho no ko'u i elua |no nae la, oia no na la e hoomakaukauia mai \ . v ' A • •i o no'u, a i waa no hoi ao'u, a i mau kana;ka kekahi nana au e alo Maui paha la ia hoi mai, aka hoja holo loa no hoi mnkou' 1* hiki i Oahu, oia iho la na hoi." O ka pau j jte ia no ia o ka Ahaolelo ana. Ia mnnawa i ?iho, o ka hoike ae lo no iao HnmanaiaiM ka ; iiehulehu, o ka ike mai ia no ia o na roea a | ipau. A ke ninau la o Hamanalau i kahi o| jka luahine a laua i noho oi, a kuhikuhi ia | ; mai no hoi. a hoounaia kekahi mea naoa e| kii a heie mat ua la. A i ka hiki 1 ! ana mai. ua haiawai iaua me ke aloha nui. | :A oleio aku o Hamanalau ia Kathuaowaa-; t tua I Ina he aloha oe ia'o, e maiama oe i i { keia luahine, a e hoopuuahele ia ia .Ae mai! o Kaihuauwaalua. j 1 A hala kekahi mau la o I» noho ana ma i Waipio, a ua makaukau ke o e hoi ai. j ! Ki HOI ANA o Ham.NNAl.au SIA apab %k -I | Ksanar na Alapi Hi!riXA. I ♦ I ia makaukau pono ana mai o ha lako | j huakai « Hamanaiau ma, o lea hat loWnhi ae I i la ia o na ro*k« «loha a pau m* ke kahakai jo Waipio, » ke aloha a ine ka uwe tna, | lo ka pone mai la no ia o Hamanahu. Ke t jhoi nei ko Oahu kaileamahine, r>oho 90 hoi | 4ko Hawai» net keiki,oiat, eta nooe i kea h<*~i *tn»t poa kahi ii nolio ni, a owau hoi ke hele I 1 >

|nei au i ke aU a ie*ra, ke alahoi a mkoo :i hele a loaa aeoei hoi ka makamaka o ke;i aini oii hoi keia keiki*e paka nei ka ; maka i A ke nobo la oo hoi oe, mi* ; l?e no hoj g loaa ae oo hoi kau wahine olai. ke noho oe i kou hanohano. A ioa no ihoi 1 hoi M ooa kuo one hanau, a i make'make ia nu hoi e kahi a-pela kane, oia iho la no hoy he mea kipa ia no hoi ka haj le " I laWa no & paa ae ka Hamaoalau ole- • lo ana, o k||kau aku U no la maluna oka waa, a ke yare ia ka makani holopoopoo o: |Wiapio, Oia holo no ko lakbu nei ini ke |ala o hiki ai i Keanae. A i ka pae: jarto o ilaila, e noho ana hoi keia. Iwahine maiiiM Haila, o Luukiaknahatanala-| ; na, a 4 he kaikamahine puukani io no no ia i :aina|b ano haoohano no hoi na makua. O j kona ike niai la no ia i keia waa o ka pae; |anaaku, e nabo!o hke mai ana oia me nai jkaikamahine e ae oia wahi, a i ka ike ana | ;mai ia Hamanalau, ho oi aku kona makema-) ke loa. A o ka kakou wnhi knmalei hoi, kepii ae-nei paha oia i na makahiki he 16 ine' kona nani nui no. 0 ke nUkai aku la noia i kona hale, a hoaikane iho ia oia hoi na \ huie kipa o keia ao. A o ko lakou noho iho ia nn ia inaiaih no kekahi manawa. No KAKaKULANI KEKAHI KEIKI PCU-KANI o KEANAK I 01 AE NO HOl NO IA WaIII. E ka poe puni kaao a helnhelu mooleio no hoi, eia ka kakou kaiuaiei hiwahiwa ma( Keanae kahi f noho ai, he aina aia ma Koo-j iau o Maui Hikina. A i ka noho iauna ana! 0 Hamanalau me Luukia ma ke ano aikane, a haie kipa hoi no keia ao. Noiaiia, panej mai 1« o Luukia ia Hnmanalau, aole'aenei! ou ihiikemake e hoao i kune nau no keia aina. Hoole aku Ia o Hamanaiau, " aole, he kane no ka'u i heno mai nei no Waipio Hawaii! a no ka hai-na o ke kane, nolaiia, ua haalele aku nei au, a e hoiana no wau i Oahu e noho pu ae ai me na makua, a me kuu Knpunnwahine, aia ina ke kuahiwi o Kaala, a maiie no hoi o loaa aku no hoi inalaila ka'u wahi kane ke makemake ia inai. I hookahi ka noho pu ana ae me na makua, nana aku, nana mai a pau ae na la, o keia noho inea ann." Pane mai o Luukia, kai no paha e ae mai ana la oe i ka'u oieio, eia ae no koonei keiki kanaka maikai ia, aoie nae i ioaa ka Wahiue, he mnii inoa kalkuahine wale no non\, oia wau e olelo aku nei la oe. M Aia ur . . . mahea wahi a Hamai»aiau, ai ae w Uu iraa l KH paiainii 1a e kona mau makua.a keia po ae he po kiiu ia, a he po huia hoi, oia ka wa e ike ai oe,« me kakou pu a pau, ke makemake hoi oe e hele. " Ae paha, aia no hoi paha i k-i makemake" wahi a Hamanaiau. I ka pau ana o ka laua nei kamniiio ann, hiki nYai nna kahi kahu wahine o Lnukia, o Loloua kona inoa. i hooouaia mai nei aa na makua o olaa e hele ae olua i o. I keaha oiaiia, wahi a Luukia. f keaha hoi, nole i hniia niai ia'u ka olelo, o kahoouna wale nna inai nei no, e hele ae olua. O ka ae aku ia no ko Hamanalau. a me Luiikiakaahaianaiana. E uhaeie hoi ha kaua.nani hoi ke koi a keia wahi wahine. O ka uhaele nui aku ia no ia a hiki i ka haie noho o na inakua o Luukia, oia hoi o Kauaioalo ke kane, a me Imiknumaloe ka «nakuahine. I hiki aku 'ko iakou nei hana, e iehulehu mai ana na kanaka o ioko, eih ka o ka inakuakane o Kaheakulani, o Lonoopua, a me kekahi poe kanaka kiekie e ae o ia wahi. O ka iakou ia hnna no e olelo ana, oia no kā hiehie a inaikai no hoi o kn kakou kamaiei hiwahiwa, a ina he houpili ia no ka iak«u keikino keia ao mauleule. A i ka hiki ana aku, ua makaukau kahi maikai loa no laua e noho ai. A iiuliu wale, pane mai o Kauaioaio ia Hamanaiau. w E Hamanalau wahine maikii 1 oi ae mamua o ka'u kaikainahine, a i hoolilo ia hoi i boa kuwili no ka'u keiki, oia hoi oia nei, kuhikuhi ae la ia Luukiakaahaiaoa-| lana .Ina he mea hiki ia oe ke hooiohe mqi,! a ina he mea kupono i kou inanao ke naoa j niai a hoomaopopo iho, eia no ia." ° Heaha ia enea, wahi a Hamanalau. Eia hoi la. Ua hiki mai nei kuu hoahanau oia nei, (kuhikuhi ae ia ia Lonoopua,) a oieio mai jnei ia'u he makemake ka oia e lilo oe i wai hine uoao na kana keiki, be keiki no ua hoo|malu ia hoohaumia ole ia mai e hai, ja eia oo ia ke noho malu nei malaio o kona : |mau makua." Pane aku la ka kakou kama-j s iei hiwahiwa. " Aole pela e o'u makua, i |kipa mai uei au ma ko oukou aina nei ma i j ke ano makaikai, a loaa aenei hoi ia'u ko'u! |ha?e kipa oia ke kaikamahine a olua. No'iaiia, e ahonui mai no olua ma ka ae ana i mai la'u e hoole aku i mua o oiua no kuu hoao ole i oeia mea he kane. Ua kumakaia jia ao e oei mea be kane. Noiiiia §oie au e hoao ana me ia kaoe a ookoo eoieio mai; ,nei, e hoi <ina oo au i Oaha, a maiie o loaa iaku nn k&'u kane mabik. oiai e noho paan* - I me ka nakoa, a ina no e haaleie «oai oo ke | kane, no ka Ulo paha i ka wahm* bo«, a ao: ; kekahi ino e ae pfcha. alaila aote hewa e no-' iho enai ana uoka makoa, aoieepilikia. la'u iaku nei ma Ha«rah i&e koo kaikonane ke j kokooioa, oa haalele maike kane, o ka pokii iho ia oo ka bea ooho o ka hale kane, a i ka \ |wa i hanau ai ke keiki, aoie iehoiehoe afc o? imaoa wale «4» la 00,1 he kumakena ekoa|

bot ua kane o kahi e, a o» pa nop«ha aeoei keia. a n<s ia ano hoopakalaki 0*11« ooia'.la, ke e aku nei oo ao ia ookou 1 o la honu», waiho aenef a ha: na kino, loaa ka mea homoino manao, na ike ako aoanei ao ht oukou | kamaaina. He hewa no ookou no ke kamaah», he hoō&oliholi wale ra aene, he hewa noNi no ka maHhini e-e, loaa ka mea kaiena ra ai h ipuka hale ako, a ia! ipoka hale ako. NoUila, «a lohe au i kr* kahi olelo kahiko. «« Aeie e kew* ke kttki komaami. o ka mnlikmino ie keiea" (Na-; auno no kahi Hamaoalau, oa pono no kou manao ana, oi kaawale.) A naa ka m nei! ' j mao oleio maikai ana 'ko i mua 0 lakou la., Pane mat ka makoakane o Kaheakulani, he mao olelo maikai no kao e ke kaikamahine; i pane mai nei, aole no e hiki ia makou ke| onoupu wale akp uo ma ko makou manao» iho, he nani ia e*a, na waele mua mai la noi oe i o la honua. Aka hoi, 0 na kanaka ma j keia honua i hoohanan ia mai ai, he maikai| no, a he ino no hoi kekahi, he okon m> hoi( ka hana a kekahi kanaka, a he okoa no hoi ka kekahi kanaka, malie lio hot paha o ka mnnao kumakaia aia kanaka, he okoa no hoi kana. A ma ko maua ike ana no hoi na ma> kna ponoi 0 ka maua keiki, aole wahi )eo pa> kike a ka inaua keiki i mua o niaon, na ma> ua wale no ka olelo mnlaila wale mai no ia, a pela no a hiki i keu hi. A nolaila, ke ma» nno nei no maua, e hoolohe mai no ia ma ka maua olelo, ke hiki i ka \va e hoohoi ia ai ko olua mau kino, aole no ia e haaieie ana ia oe, a mn ke ano noho no nae ma ko maua mnlu, e hiki ai no ia maua ke hoomaiu aku ina koiiano e o kona makemake." Olelo hou 0 Hamanalau. Ae, ua malu no ia olua ka oiuakeiki i keia inanawa, oiai aoleoiu 1 ike i na hana o keia ao. ain a ike pono oia, nlaila, oia kona xva e keehi mai ai i ka olua olelo 0 e kapa iho ai oia penei, 14 be aloha anuanu ko ka makua, a he aloha welawela ko ka wahine. Nowai la ia aioha welawela, no'a anei no ka mea pilikamaaina no hoi pahn, a nohea !a." A ina ia ano olelo, ua knpa ia inai Hnmannlnu, he wahine nkamai i ka oielo, a he hooknhiko no hoi ka oielo ana, a ina no lakou e pane mai, nole no e ko ajna, ua pioi paa aku no kei» i ka lakou |iiau olelo. Noinila. ua hoopau okop ia ka Ahaoieio ann, a! hoi nele aku la ka makuakane o ua 0 Kahe* akulani. a nnho ihn I» nn lnkon * u;i.: i ka po pili a hul* paha i oto»moa ia aeaek oia ka wa eheleaio Hamartniao ma e nana, 0 ko iakou hele no na kahiko maikaij aole nae i hiki pono aku ma kahi e noho ia ai e kn poe hanohano, ina kahi e wale no kal iakou nei noho noa aku, aka, he ikeia no nae ka noho ona mai a ua keiki puukani noi 0 na kua Koolau 0 Maui Hikina. I ka nanai io ana aku uo 0 Hamanaiau ku io no i ka ii,| aohe wahi hooh:ilubala a ka inaka ke ike. ke alawa iho oe ina ka uka 0 Punn. Nani! h:nu uiaikai'ka ili 0 ka lanu, i ua keiki nei| 0 ke knikua, kai ahulu. I ka nana nku 110 nae i ka kakou inoho, ua nne no e hi-o ma ! 0. Aka hoi, ke nana n ke halalo ae la keia 1 na olelo kauoha a Hawea ia ia. ina e ola hou oin e hoi inai no i Oahu nei. Naoa ae! no hoi kakou ia Knheakualani, n nana ae no! hoi kakou ia Kaukanapokii, ua iike maoli no laua a eiua. A 0 Hamnnaiau hoi, aoie hoi ona oielo ann, ua iilo oia i inakuahine, aka, ke kau mai la no nae na pua a-ki iluna 0 kont\ innu heiehelena, me he s:ea ia nona keia olelo ia, " mea opalapnlii keiki wale," wahi a ka poe kahiko. " Heaha ka mai 0 ko wahine ? He olohe keiki, mai haalele oe. Heaha ka mai o ko wahine ? He hano, haalele ia. he mai ola ole/ ? pela iho la pnha ka kakou kamaiei hivvahiwa e pili ana i ke ano 0 ka hanau keiki. Ke nana ae no hoi kakou la Luukia, kulu ka pii 0 Moannuii, oia jio oe 1 ka waiieleo Hiilawe Ia ka iho anuunuo mai a ka wai i na pali i ua mea he oho, A 1 ka pau ana 0 ka na,nea ona, ua hoi kela mea keia mea i kona hnie iho a kuu aku ia i ka luhi a ka hiamoe. 1 ke ao ann ae, un holoholo aku la ka iohe mo kela a ma keia wahi, no ka hoopaiau aoa o Hamanaiau me Kaheakuiani. Aka, o ko Hamanaiau manao, aoie ia ilokooia nei, a i ka Inuna ana mai o ko Luukia mau hoahoioholo o ka wa kamaiii, a mnu hoahanau 00 hoi ona. A hui like ae Ja lakou nei me Ha» inanalau, a 0 ke kaikuahine ponoi kekahi 0 Kaheakulani, oia hoi o Kauluhuaikahapopa, he wahine maikai ao kela, a makemake wa* le mai ia no keia kaikamahine eu o ua nina kua nei, e hooiaona roa ke ano kaikoeke la hoi, eia ka aole e puni aku keia i ka iakoo la hoopipili mai, a no ka paakemake ioa o Kauiubuaikabapapsi, nolaila olelo maoii mai la oia ia LoukiakaahalanaUna. e olelo aka ia Hamanaiau e iiio oia i kokooiua no Kaheakulani no neia noho inea ana. A pau ka laua kamaiiio ana. I'ane mai la o Luukia ia Hamanalau, »• E Hamanalau e r £»o, wahi a Hamanaiao. " I hele mai nei ke ke* ikuahine 0 Kaheakulaoie oleio iaoe, he m«kemake ka oia e lilo oe i wahioe hoao oa kooa kaikoaaoe," wahi a Lookia. Pboe mai o Hamanaiau. u Ae, he pono no ia, ao- i le no he hewa o ka hoopapa olelo, be meaj kamaiiio no ka hoi ke kamailio. £ia no ka'a j olelo ia oe, oa lohe no paha oe i ka'a oleloi

iocbioei i ka nwkttafcau« o ui k«iki &a, ao l « »u e iito i hoe katMoooa ao keia aoho an«, a k« w«liiwp|» n*ī oe> »o koNi man»» m> keoW»lo k»b\ko a kako», »* ho» krta •• Zju*i»f a A wV' o«i» ua iohe nooukea i nehuwi, be kam» maa a ua k«mui in'q k«nki t «oUiia. m lilo au i tttkoabio« i k»ia anm. wa, • oukou ho poe ophpio waie «o." i mai ta o Kaiiiubwiikahap«pi. " Naarai hot « hoopoka ia olelo, »ok> paha raai ko"a waha •e. e liko me ka p«o«befe o ko'o kaikooane ia'o, pela do hoi oe, aole paha ia me« e puka ae m«i ko makoo ohana, oiai aa mal»tmake makoo » oe. A i*a paha e p«ka ia ©!eio, oa ka eoemi paha, be poe hae HNM* »ai ana i* makoo, oiai hoi od ike 09 kakou i ki noho ana o ka urahine, he poe opo kekeue «rale, oa ia poe opu4»keoe paha e pane ia olelo» Aka hoi. ua >ite no kakou i keia noho ana, aole kanaka a wahine paha i nele i keia mea he euemi, kakaikahi paha na kana* ka i enemi ole la, aka, mat manao noi oe mn ia olek>.'* 1 aku la o Hamanahio. MHe maikui no kau olelo. aka no ko'u atoha no i ko'u n»au makon, a me koo kopunawnhme, nolaiU keia houie paa o'u ia oukou no ka hoao nna. Oiai hoi, ma ko'u manao wale no a hoao au i ke kane, aole nae lakou i ike mai. nolaih, e nho paha e hoi au a ma ko Inkou a!o noho aku, a na lakou hni ke kane e hoouioe mai i pono nu" A pau keia olelo ana a lakoo, hookuu mai la, e hoi kela mea keia mea ina kona wahi. Mofe 1 pou.)