Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 23, 5 June 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

Pela ka hiilani a ko Kona poe alii, i ke kupono o lakou ke kaluaia i ka imu a ke haiia paha e ua Keawe nei; ma o lakou wale iho no, aole ma na mokuaina e ae. A o ke kumu paha o ia manao ana pela, o ko lako hoowahawaha no ia Hilo. A no keia mea a Kona i hana uku ai ia Hilo, ua pane mai hoi ko Hilo poe penei: Ke ku-ku hahai mai la oe i kau hala, Me ka'u hoi e hai a—ku—la Na Keawe kao lealea no oe, Na Keawe e hai lealea hoi au, O Keawe na o ke'lii huna hala —e, O ka honopue lili o ka inaina. A me he la ua kupono ka Hilo pane ana pela, no ka mea, ua ike kakou i ko I ano, oia ke'lii o Hilo, a o Kuaana kana keiki, a me ko I make ana ma na huakai kaapuni a Keakealani. A ua ike no hoi kakou i ka poino ana o Kuaana a me kona lanakila ana maluna o ke'lii, a me ka lokomaikai nui ana i hana mai ai me kana keiki, e hoihoi ana i ke aupuni ia Keakealani. Nolaila, ua kupono ka Hilo hoomaikai ana mai ia Keawe ke'lii, no ka mea, mai a lakou la mai ke'lii o ko Keawe makuahine. A pela paha e oiaio ai kela olelo, "He halau kama I." Ua pili iaia ia mea, i ke ahonui a me ke'lii maoli, ka lokomaikai a me ka hoohaahaa maoli ana, a ua nanaia mai no ia hana ana, e like me ko kalani mai makemake o kakou e ike nei i keia wa maikai maoli. KAAHELE ANA O KEAWE. Ua haalele ae o Keawe i na mokuaina a pau o Hawaii, e like no me ka hana a kona makuahine ma ke ano haipule iloko o na heiau. A ma kona mau luakini o keia ano, ua malu na mea a pau a na'lii a me na makaainana a hiki wale i kona elemakule ana. Ua oleloia no hoi, ua haele kaapuni ua mau alii nei i na mokupuni Komohana, mai Hawaii mai a hala i Kauai, aka, aole nae i maopopo ko laua moolelo o ka hiki ana i Maui a me na mokupuni e iho. A o ka mea wale no i oleloia, ua hiki maikai aku laua i Kauai, i ka wa paha o Kaikilawa ke'lii o Kauai ia wa, a i ole, mamua aku a mahope mai paha o ia wa. Ua oleloia, ua oluolu no ua alii la, a ua hookipa maikai ia aku laua nei a me ko laua mau alii. Ua kuluma loa no ko Kauai poe alii i keia hana maikai he aloha. Elua mau mea kaulana o ua Keawe nei, O na wa heenalu ona, aohe hea ia aku o ka inoa i kona wa e pae mai ana i ka nalu; oia ka mua. A o na'lii hoi o Kauai, he hea ia ko lakou mau inoa a me ko Kalanikauleleiaiwi no hoi, ke pae mai oia i ka nalu. Aka, i ka wa nae hoi i pae hou mai ai o Keawe, ku ae la kona kahu a pane ae la, O ka hana a Keawe, A o ko Keawe hana, O ka inoa o Keawe, A o ko Keawe inoa," A pela mau aku no ua kahu nei e hana ai, a lilo ae la ia i mea hou iwaena o ia anaina makaikai heenalu. A me he mea la paha, aohe no paha i haku mele iki kona poe kahu, a i ole, he "waha pala" paha wahi a ka olelo, a hana wale ae la no ua kahu la ia mau hua, i loaa ai ke mele o kana alii e pae mai ai, aka, ua noho mumule wale nae oia i na wa he nui i hala ae. Heaha la ke kumu o kona hana ana pela? Anoai paha, no kona ike a me ka lohe pono aku no hoi i ka heluhelu inoaia o na'lii e ae ke pae mai i ka nalu. Ina pela, ua ahona iki ia la, he ole loa hoi ka la inehinei. Eia hoi ka lua o na mea kaulana; ma ia hope iho, a mamua ae paha, ua makani pihohonoia ua Keawe nei, aka, aole nae i maopopo ke ano o ia mea i na hoa a pau o ke anaina e akoakoa ana me ua Keawe nei. Ua anaana Lonoamoana no keia mea ana aku iluna, a pane ana, "E i Paula ka waha o nei kauwa. A i Alanaio ka waha o nei kauwa. A i

Paukunui hoi ka waha o nei kauwa." O ua Keawe nei, ke lohe nei no oia i ka ia la helu, a me he la, aia no paha iloko o ua alii la ka noonoo nui ana me ka huna no, no ka mea, ua ano kuamuamu maoli no, aka, aole nae i paa loa aku ia pane ana e maopopo ai la, aka, ua ike no ke alii ia ano, oia maoli no, aole nae i puka aku i kahi e maopopo io ai ua kuamuamu, no ka mea, ua ike no ka mea e pane ana, ua pono ole iaia ke hoopau loa i ka pane ana, a no ka mea, ua kau paa ia na kuamuamu a pau ma ke alo alii a ano maka hanohano a ano haipule mai o loa mai mawaena o ia ano a pau loa. A maanei paha kakou e kuka iki ae ai i ke ano o ka noho'na haipule io i ke Akua mai ka Iseraela mai, aka, ua alakai hewa o Ieroboama ke keiki a Nepaka ia lakou ma ka hoomanakii, pela ko kakou mau kupuna i hele hewa ai, mai ka wa kahiko mai no ia ano a hiki i keia wa. HOI O KEAWE MA I HAWAII. Ua oleloia, ua pae mua laua ma Kohala, a noho iho la laua malaila he mau la a he mau hebedoma okoa paha. A i kekahi la, e luana ana ua Keawe nei me na'lii a pau imua, (hale paina o na kane) o ke poha koke mai la no ia o ka aka a ua Keawe nei, aohe no hoi he aka i kana mai, a keke ana na niho ole mawaena o na papa niho kui o kona mau a auwae, i ka ka mea o ka aka kumu ole; eia ka auanei e aka ana i na olelo ano hailiili a Lonoamoana, i ko lakou wa ma Kauai. I ka ninau ana aku o Lonoamoana i ke alii, hai maopopo ae la ia i ke kumu o kona aka. Wahi hoi a ua Lo-

noamoana nei, no ua o Keawe no ka ia makani pahehene o ia la e Paula ana ka waha o nei kauwa, a pela aku. A hahai ae la no hoi oia a maopopo ana ia mau mea i kona mau hoa hele o kela aina malihini, nona no ka ia makani e hailii ana. A o ka aka like ae la no hoi ia o lakou a pau e anaina ana, no ke ano haili, a no ka hoomalae hoi kekahi o ua alii nei, aohe wahi mea a aka iki ia wa e hailia ana. A o ka waiho loa ana hoi o ka aka mai o mai, a o ka wa ka keia e aka ai, nolaila, ua lilo ia i mea hou iwaena o lakou a pau ia wa. A pela hoi paha keia, oiai oia e hele ana mai Kona aku a i Kau, oia paha ka manawa mahope mai a mamua aku paha o ka hoi ana mai Kauai mai. I kona pae ana hoi ma ke awa pae waa o Kailikii, a pii ana i ka pali, e hele ana i Paiahaa a i Kaalualu aku paha. A hiki hoi oia me kona wahi kahu i kahi a-iki, ku iho la ua alii nei, a ninau mai la i na kamaa. I au iho ka hana o kahi kahu, aohe na kamaa, o ka holo hope hou no ia o kahi kahu a ku ana i ka pali, a me he mea la, ua hala paha na mile elua ma ia holo ana mai, a halawai aku la oia me ka poe pii hope mai, a ninau mai la i ke kumu o kona holo hou ana aku. Hai aku la oia, "I na kamaa hoi paha o kuu haku, ua poina aku nei." A ike mai la ua poe nei i kekahi mau kamaa e lei ana i kona a-i, ninau ma la, "Nowai ka hoi kela mau kamaa e lei la i ko a-i?" I hapapa ae ka hana o na lima o ua wahi kahu nei, e lei io ana no ua mau kamaa nei i kona a-i. O kona holo hou mai la no ia a loaa mai la no ke Alii e kali ana. Ai ka iho ana aku hoi

i kai, o ka puka koke aku la no ia i kahi aone. A he mea hou no ia i ua alii nei a me kana wahi kauwa, a ua kaulana loa mai a hiki i keia wa. Ua ane elemakule paha ua Keawe nei, i ko laua wa i hoi mai ai i Hawaii, mai Kauai mai, a ua hoi loa i Kona mai Kohala aku, a noho ma kahi o kona makuahine, a i ole ia, ma Honaunau no paha i Kona Hema. Aole no i maopopo ka moolelo no ka make ana o ua Keawe nei, aka, me he mea la no nae paha, ua make no ia ma Honaunau, ma ke ano make kauoha ole. Aka nae, oiai paha o Alapai kona hope Moi ma ia hope mai, a nana paha a me na'lii a pau o Kona i hoomakaukau i hale makua iwi no Keawe. I kona wa no nae paha e ola ana ia hoomakaukau ana, a mahope iho paha. Eia nae hoi, aohe no he alii e ae i ku mai mamua ae o Alapai. Ua ike no hoi kakou, o ua Alapai la kekahi a ko ua Keawe la kaikuahine o Kalanikauleleiaiwi, i noho hoahanau ia laua, aka, ua maopopo no ia kakou e na hoa lawe i keia nupepa, ma na haina mua e pili ana i ka mookuauhau alii e pili ana ia Haloa mai a ia laua nei. A mai a Keakealani mai

hoi ko laua makuahine ia kulaua o ka mooalii o na alii o kakou, a i keia hoi, mai a Alapai mai. A ina pela io, ua kupono ia kakou ke hoomaopopo i ke ano, he poe kupuna io ko kakou mai ka Iseraela mai, no ka mea hoi, ua nui loa na mea e oiaio ai ma na hiohiona he nui wale a kakou e ike nei ma ke ano hoomana naaupo, e like me lakou, no ka mea, he mau puuhonua no ko lakou mai a Mose mai, a me na mookahuna no Iehova mai a Mose mai, a pela no i malama ai ko kakou mau kupuna i ka oihana hoomana a me ua mau puuhonua nei. Oia no hoi ua Hale la o Keawe ma Honaunau, ua kapaia oia, Kaikialealea. Pela no hoi o Kaikiholu, ao| Pakaalana, o Kakaae oia o Iao, a o Kukaniloko i Wahiawa a me Holohoku ma Wailua; a he mau wahi keia e pakele ai ka mea pepehi kanaka, ke holo oia me ka mama a komo iloko o kekahi o keia mau puuhonua, a o ke ola no ia. A nani no ka hoi ke kulike ana la e na hoa. A no ka mea no hoi, ua maalo pinepine no ka mea nona keia pulima ma ua mau wahi la a me Hale o Keawe, ua ikeia ua hale aumakua iwi la e ku hanohano ana ma ka aoao hema o Akahipapa. Ua puni ua hale la i ka paehumu laau pa, a e haliu ana ke alo o ia hale iuka, e nana ana i na mahinaai o na aina o Kona Hema. Ua komo ae no hoi ka hooilina Moi mai kana huakai kaapuni kapu heiau luakini ma Kanoa i Hilo, a me Wahaula i Puna a me Punaluu ma Kau. Mai Kailua ae ka hoomaka ana o ia huakai. (Aole i pau.)