Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 27, 3 July 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

I ka wa i hapai hou ai kekahi o na makua o ua mau keiki nei, e ao ana i ua keiki muli nei a laua, no ka mea, ua ike aku la ia i kahi i waiho ai o kona kaikuaana make, no ka lawe ana i ka mea pono ole, nolaila, e hoonaauao oe ia oe iho. I aku hoi ua keiki muli nei, Kupanaha maoli no hoi ka olua hoihoi ana ia'u e noho ma ke alo alii, kahi no hoi i make mai nei o ko'u kaikuaana; a pela no paha auanei hoi au ke noho aku ilaila? Makuahine—Ae, pela io no, ke malama pono ole oe i ka maua mau kauoha ana, no ka mea, ua make no kou kaikuaana, no ka malama ole i na mea a pau a maua i ao aku ai iaia, e like me oe e ao ia aku nei. Pela no ua poe makuakane la ou e noho mai la i ke alo alii, aole no lakou i hele wale mamuli o ko lakou manao iho, aka, ma na kauoha no a na makua o makou, a pela no maua ia oe, no ka mea, aohe au uku i ka poe nona ka hale a kaua e noho nei, nolaila, ma ko loaa ana ae nei ia'u me ko makuakane, aole oe na maua, oia nae hoi, ua loaa oe na maua he keikikane mai ko maua mau puhaka, a ua ike maua ua makaukau oe i ka malama ia oe iho, ma ko hoolohe ana mai i ka maua mau kauoha, au hoi e hana mai nei imua o maua. Nolaila, ua hoolilo aku nei au ia oe na kuu kaikunane, a nana no e hoonoho ia oe i kela a me keia alii ana i makemake ai e hoonoho ia oe, a malaila wale no oe e hoolohe ai. Pela no i lilo ai ou makua i poe imi hale, mai ka wa ilihune a waiwai wale. Ua hoomanawanui ia no hoi e lakou ka ilihune a me na pilikia he nui wale i ili mai maluna o lakou. Pela no hoi auanei oe, ke hoolohe nae oe i ka maua e ao aku nei, a me ka kuu kaikunane hoi, nona mai ka inoa au e o la. A no keia mau olelo a ka makuahine, ike iho la hoi ua keiki nei ua paa loa ka makemake o kona makuahine, e hoonoho iaia ma ke alo alii, aka, aole nae ia i pane hou aku, a o ka hoolohe wale aku no ka mea pono iaia. A hala paha he mau la ma ia hope iho, ua hiki mai kekahi mai kekahi mai Kukuilolo, no Waialua, he kaikamahine na ua makuahine nei, o Kalaikane ka inoa, ua kapa ia i ka inoa o ua makuahine nei, e kona mau makua, no ka mea, me he ane pili hanauna la iaia, a ua noho a kane aku paha ia ma ia aina, a ua loaa iaia elua keikikane a hookahi kaikamahine, o Kaleimakalii, o Papa kekahi keiki ana, i kapaia no paha ma ua inoa nei; a pela no ka lua o kana keikikane, o Kekoena, he mau inoa ano pili no paha i ua mau kaikunane nei ona, he koena ai a i-a paha, a pela i kapaia ai ia inoa o "Kekoena." A pela no paha o Kaleimakalii— ua manao kekahi, ua kapaia ia inoa ma ua lei la no i make ai o Maoloha. A he mau kamailio ka laua no na ano mahiai o na keiki a laua. Hahai mua mai ko Kukuilolo, i ka mahiai o kana keiki hiapo, oia o Papa, a oia wala ae

A ua mahalo ae kekahi ia hana i hahai ia mai e kekahi o laua, a manao ae no i ke ola o ka wa elemakule o ka makuakane, a pela no hoi i ka wa luahine o ka makuahine. A pela aku a pela mai laua e kamailio ai no keiki a laua e like me ka laua ike. A he mea nui ka hauoii o laua ma ia kamailio ana, a no ka mea, ua ikeia ke ano maalea o ka laua mau keiki e laua a me kekahi poe e ae. A o keia mau ano a laua e olelo nei no ka laua mau keiki, oia no ka hoomakaukau ana o ka manaolana no ka laua mau keiki, e pono ai ke noho aku i ke alo alii, i like ai paha me ka makemake o kekahi o laua i olelo mua ia ae nei e kakou, a pela no hoi paha kakou e ike ai, he mau mea pili alo alii no lakou a pau. A eia no hoi, o ua mea la mai Kukuilolo mai, he mamo no e pili ana ia Keawekuikaai, ka mea nona ke kapu i oleloia, e noho kane a e hele ka wahine. PILIKIA HOU UA OHANA NEI. Ia makahiki no paha e pau ana, ua manaoia kekahi keiki a ua Papa nei, oia hoi o Kalakua kona inoa, ua manaoia, ua hume pu i ka malo o ke'Lii, no ka mea, oiai ua Kalakua nei e lawe ana i na mea a pau e pili ana i ko ke'Lii mau mea, oia hoi ke kahili, moena a ipu-ku-ha paha, i ka wa e hele ana ua alii nei ma ke alo alii, ma kahi hoi ana e makemake ai e hele a hoi mai paha. A ma ia haele pu ana o laua e like me ka mea mau, ua ane ano like loa na malo o laua e hume ana ma ko laua mau hope. A i ka wa o laua i hoi mai ai a hiki ma ka hale o ua 'Lii nei, ua kii kokeia mai la ua Kalakua nei a hoonohoia aku la ma kahi mehameha, a ua imi nui ia ka oiaio o ia hoohuoi ana a loihi wale. Ia wa no hoi, ua haalele iho ke'Lii a me na'lii a aialo hoi ia Honolulu, a holo aku la ma na waa a pae i Waianae, a o ka hooilina Moi, mauka mai ia me Papa ma, a moe ana ma Kumelewai, no Ewa, mai Honolulu mai. Mamua nae o ka hiki ana mai o ia huakai a moe ilaila, ua hoouna mua ia ua keiki nei i na hoaaina o ko lakou aina, no na lako i-a, ilio, ai a me na mea aahu e pono ai ia huakai. A pela i lako mua ai ia mau mea a pau loa, mai Waipio-uka a hala i kai, a ua lawa maikai ka huakai o ka moe ana o ke'lii opio malaila; a pela no ka ike ana o ua keiki nei me ke'lii opio a me ka inoa hoi ona oia o Papa. Hookahi no po o ka moe ana ilaila, a moe hou aku la ua huakai nei ma kela aoao o Pohakea malaila aku. A pela na makua a me na keiki a pau a laua i haele aku ai me ia huakai a moe maluna aku o Kunia, ma keia aoao o Pohakea. A no ka mea, ua kukala ia keia huakai ma Waianae, e puhiia i ke ahi ua ohana nei, na makua a me na keiki pu, no keia hewa a Kalakua i hana'i. Ua hele akoakoa ae ia huakai ano pio a moe ma Lualualei, he loko ia, aia i ke kula wale iho no, a malaila i hoomoana ai ia po, a ao ae, hiki aku ma ka aoao hema o Kanepuniu, a malaila i hoomoana hou ai a hala ewalu la, e kakali ana o ka hiki hou mai o ke kukala hou o ka make a me ke puhiia i ke ahi o ka poe lawehala, oiai hookahi mea nana i hana ka hewa, pau pu me ka ohana. A i ka hala ana o ua mau la la, puka mai la ka olelo kukala ma o Kaulainamoku la, mai ke'lii mai, aohe make, aole ka i hume pu ke'lii i ka mnlo me Kalakua. Pela ka hookuuia ana o ka ohana a Luluka i ka make mainoino. A no ia mea, ua kapa ae kekahi o lakou i na keiki i loaa ia lakou mahope mai, o Lualualei ka inoa. Pela no ka hoi ka pilikia mua ana ma Hilo i ka Puana nei a ma ia hope mai paha, pela ka olelo ia. Aole nae hoi he make o ia pilikia, aka nae, ua pau loa i ka lawe ia na pono lawelawe pili kino, ukana, aipuupuu, a pau ia Uluhaha. A o ke kumu nae o ia pilikia, ua oleloia, e hooipoipo ana me Kanahoahoa ua Kamehameha nei. A ma kekahi ahiahi i manaoia e halawai ai ke'Lii me ke'kua, he hale o Hiiaka, he mau hale elua ia no ke'kua kane a me ke'kua wahine, ua manao ke'lii e hele ana ia ma ia halawai, nolaila, na laweia ke'kua Kalaipahoa, (Kaneikaulanaula nae ka inoa maoli) ma ka hale o ke'kua kane. A ma ka pau ana nae o ia hana, ua hoi aku la ua Kamehameha nei ia po me i ala, (me he la me ka mea paha i haiia ae nei ka inoa maluna) a o ua akua nei a me ke kahu nana ia mea i lawe ae, ua ike nae ia i kela ano. A iaia e hoihoi ana ia mea i

ka hale moe o ke'lii, aia no hoi o Kaahumanu a me Kaheiheimalia ma ka hale, e kali mai ana o ka hoi aku o ke'lii. Ma ka ninau ana mai nae a laua i ua kahu akua nei, e pane aku ana hoi keia, "Aia i olo i olo wale laua—la." A no keia pane ana mai a ia la, pela keia mele a hula paha a ua mau Aliiwahine nei i haku ai, penei: "O Kaneikaulanaula ke aloha—la, I ka lele wale mai no aohe kahu—la, Aia i olo, i olo wale laua—la, I ke alo kapo wahine a Puanui—la, Nui ko aloha, maka hi-o iaia—la." I ka laha loa ana ae o ua mele nei a laua i haku ai mamua o ko ke'lii hoi ana mai ia po, a oiai e mele ana a e hula ana paha ua mau alii wahine nei ia mea a laua i haku ai, aka, na ia la mai nae paha ka laua kumu mele, a oia no hoi paha ke kumu i pii loa ae ai o ko laua nei mau wahi kai a hala loa ae maluna o kuapa o ko laua mau loko puuwai, no ko ia la nalo ana aku ma kahi e. I ka hoi ana mai o ke'lii, a ike ia laua e haa ana, ua ninau koke oia i ke ano o ka laua mea e u hana ana, a i ka mea hoi nona ke kaona i loaa ai ka laua haku ana, aka, ua huna nae ua mau alii nei i ko laua mea i mahui ai. Aka, mamuli nae o ka ninaninau pinepine ana a Kamehameha, ua kuhi koke ae ua mau alii wahine nei i kahi keiki e hiamoe ana, me ko ia la lohe ole hoi i ka lakou mau kamailio mua ana. A o ua wahi keiki nei e moe ana, o Kalapauahiole ka inoa, he mea paa ipu-kuha no ua alii nei, o ka pii holomoku koke mai la no ia o kona wahi kai (Kamehameha) a hala loa ana i ke one pohuehue maloo. A no ka mea hoi, ua pili ua wahi keiki la i ua mau alii nei a me ua ohana nei a Luluka. A no ka maikai maoli o ka Hoomakau (makuakane o Kaopua ma) hoike ana i na ukana a pau loa imua o ke'lii a me Uluhaha, ua koe hou ia mau mea a pau ia Papa ma. E na hoa hoi e, e nana ae kakou i nei apa o ka wa kahiko; o ke'lii ka i hele hewa, e ili ana ka ia hewa maluna o ka mea hewa ole. Aka nae hoi paha, me he la ua maopopo no ma ko ke'lii lunaikehala iloko ona kana hana, ua hewa io no oia, a he pono la hoi iaia ke mihi ae imua o laua la, i pokole ai hoi a nalo koke iho. Aka nae hoi paha, e like me ka olelo, "O ke alii, aole ia e i mai ana ua ana;" pela no paha ka mea waiwai nui, aole ia e i ae, "Ua pau kuu makemake." A pela no paha na kuko i umi ole ia e kakou, ua nu mau no ia iloko a hiki i ka hoopukaamaka ana. E pono paha e na hoa, e nana iho kakou i ke mele a Kalaimamahu kona kaikaina; a penei i hakuia ai: O Puna umu ahi lehua a ka wahine, Umu lehua kauwewe hinano, Ke a puoko la no i Huia, hui la, hui la, Hu ka hala ka ka ohia ku kapakahi, Moku pawa iho la ka pahoehoe, Ka la wela o ka lama i ka uwahi, Ka papaku moena ka wahine, Ua hala ka he a kai o Malama, —Ua pa—u — E kala Puna i pau ai i ke'kua. O ke'kua ai hana ino ia Puna, Ka i no ua ana i ka lae laau, Ua pau la ke aho i ka nui nahele, Kii aku la kalohe ia Kona, E hua powa ana i ka malie. Me he lamaku la ke poo o Hainoa, Ka malamalama ka puu o Huehue, A makaihuwaa na pae mauna, E ai hapaihapai ana i ka pohaku, E nahu makaniho ana i ke a, I moku, moku la, moku e, Moku ae la na lae o Kapulau, —Ua e—ha— Haalele aku la ka huakai alii ia Waianae, a hoi mai la i Honolulu me ka maluhia, e like no me ka maluhia o ka hele ana aku. Ma ia hope iho, ua hoomaalo ka makuahine i ka laua keiki ma Honolulu, a o ka eha paha ia o kona maalo ana malaila, o Kaoaopa ko lakou wahi, a malaila no hoi kahi i noho ai o ko lakou ohana okoa a pau. A o ka hoomaalo mua ana no ia iaia i kona wa uuku ma Kawehewehe i Waikiki, malaila no o Papa a me ko lakou nui, oiai malaila no ka noho'na mua, mai ka pae ana mai o ia huakai mai Lahaina mai, a o ka Peleleu nui no paha ia. I puaa liilii aku ko Kamehameha mau hale makai o ke alanui kahiko, ma ka aoao komohana o ka puka ana mai i ke one o Apuakehau; a o loko ae hoi o Hulumua, oia no ko ke'Lii wahi e luana mau ai, a malaila no hoi o Kaahumanu ma. Ua kukuluia malaila e ke'Lii he hale pohaku, a ua paa i ka pa ia; ia Kamalo laua o Wawae a me ko

laua mau hoahanau ka malama ana o ia wahi, no ua mau alii nei. A ua oleloia, o ko Kekuapoi wahi no ka ia mai a Kahahana kana kane mai, a i ka wa mai no ka o Kahekili, a ua ewe no ka mai o loa mai ia wahi. Ua oleloia no hoi, malaila no ko Haalou noho pu ana me ua Kekuapoi la kana kaikamahine muli, iaia e hele makaikai ana mai Hawaii a hala i Kauai, e ike ia Kapoukahi ke kuhikuhi puuone o Kauai, no kahi kupono e lanakila ai o Kamehameha, no ke kaua ana me Keoua Kuahuula. Pela i kukuluia ai o Mailekini a me Puukohola ma Kawaihae. Pela paha i ike ai o Kekuaokalani me ua Haalou la ia Kekuapoi, no ka mea, un hoounaia mai oia e Kamehameha mai Molokai mai i o Kahekili la no kekahi mea, a ua ike laua iaia i ka wahine maikai. A ua oleloia, ua hoolaau no ka e holo pu ma Hawaii me ka makuahine, aka, manao o Haalou, o kailiia ke kane a ka moopuna, (Kaahumanu) nolaila, ua huipu ka makuahine a me Kuihelani, e olelo hoinoino i ua kaikamahine nei, no ka maikai loa no o ka moopuna. Pela laua i pahele kamailio ai i ua kaikamahine la a laua, a nolaila, aole keia i holo pu. (Aole i pau.)