Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 10, 5 March 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Mahope o nei kukulu hale ana i oleloia mamua, kukuluia ae la he mau hale la-i no na alii opio, elua ia ano hale, he mua no ka Hooilina Moi a me kana wahine opio, ma Paapaula, i Honouaula. O Kawaluna ka inoa o ka hale aina, a o Hookuku ko ke kane. Kukulu hou ia ae la no elua hale ma Paoumi, hookahi hale pili, he hale maka halau ia, e haliu ana kona puka mua i ke alo o ka hale la-i maloo, a e huli ana kona alo i na lae loloa i ka hema, e makaikai ai i na waa holo mai a holo aku, no ka mea, he hana mau ia kai na na waa, a o ke kuamoo no ia e hele aku ai a e hele mai ai no hoi me na lako a pau o ia huakai he waa. Ina e holo mai i ka po, nonoho wale mai la no i ka makani kehau, a hoi aku hoi i ke ao, na ke aheahe makani eka e lawe, me he makani maaa la no Lahaina ma la, ka hoononoho lua i Muliwaa, nolaila, ua oi loa aku ka lako o ka waa imua o na lio, aka, ua like nae paha ia me na lio kauo kaa e hele ana i kahi loihi. A ma ia hope iho no, kukuluia ae la he hale papaa hou ma ka aoao akau o ka hale nana mahinaai, he paia pohaku a he ano maka halau; elua hale, iluna a ilalo; maluna na ukana kapa, pau, malo, upena, aho, olona, a o na ukana e ae no hoi malalo ia. O ke pili nae o ia hale, he ha-ko, a oia no ka mea mau o na hale a pau ma ia kapakahakai mai o a o, a he weo (ha-maia maloo) no ko na paia, a ua maalea maoli no hoi ka hana ia ana o ia ano; ua ohikiia mai luna a lalo o na paia; a pela iho la ka hana ia ana o ua hale nana mahinaai la. A ma ka nana ana i na hale ma na kapakai o ia aina lai, nunui launa ole no hoi, a pua maoli no hoi, no ka mea, ua niniia a kiekie na kahua i na pohaku, he 4 kapuai a oi ae kekahi, no ka mea, aole he makani ikaika nana e kulai i na hale, e like la me ko Lahaina a me na wahi e ae. Hookahi wale no makani ikaika e ike mau ia ai ma ia kapakai, oia hoi ka makani mauka mai, i kapaia he Kuhonua, aole nae he hale i ike ia aku ua hina a ua wahiia la hoi. Aka, o na launiu e pio ana, ua puhiia mai na manu Iiwi a a me na Akakane e ua makani la, a ua ike ia aku e kau mai ana iluna o na niu, na laau noni a me na papohaku, a ua lilo hoi ia mea lealea na ko laila kamalii. Aole no e po ka la i ka pa ana a ia makani, he mau hora wale no kona loihi e pa ai, a hoi iho no i ka mea mau o ia aina he lai; aole no nae he pa mau ia ano makani. O ka Hoolua ko laila makani puanuanu ke pa mai mai Kekaha mai; aka hoi, aole no nae he makani pa mau ia, aka, ua oi aku nae kona pa ana i ko ke Kuhonua. A no ka lai no hoi o ua aina la, ua moe pinepine na kanaka mawaho o na kahua kaulai i ka po. Aka, ua oleloia no

nae, he aina anu no i ke kehau, aka, aole no nae paha i like me kela makani ma Hilo ke anu, i kapaia he Alahonua. A pela ke ano o keia aoao o Kona, a pela no hoi i kela a me keia mokuaina o ua mokupuni la o Keawe. A mahope iho o keia mau kukulu hale ana, ua hoala hou ia ae he hale, oia hoi o Ahuena, aia o ia ma ka aoao hikina akau o ua hale nana mahinaai la; a ua oi iki a emi mai paha oia i waena o laua i ke kaulahao hookahi. A ua kaulahao a oi aku paha ke kahua o ua hale la (Ahuena) mai ka ae-one kahakai komohana a me ka ae-kai aa e moe ana i ka aoao hikina, a ua kipaepae ia ke alo iho i na pohaku a maikai e like me kona loa i oleloia a hiki ae i ka poana kai kuanalu maoli o waho, a huli akau ae ma kona kua, a holo kuanalu pahoehoe a ka ia i Kaliliki. Aka nae, ua ku like no ka aoao hikina o ua Ahuena la ma ka lalani puu pahoehoe mauka ae o Kamakahonu, e hoomaka ana mai ke kihi hikina o ka mua a me ka puu pahoehoe i oleloia, e pili ana i ke kahakai ke alanui, a holo no hoi mai laila ae i ka welau hikina hema, he kaulahao a oi no paha, alaila, huli i ka akau, a holo komohana hema no ua puupahoehoe nei, a ma ke alo hikina o ua Ahuena la e kokoke ana me ia, he awa e komo ai ka waa mawaena o laua a kau ae i ke one ma ke alo pono iho o ka hale nana mahinaai; a pela no hoi ke awa o ia ano ma ke alo o ua puupahoehoe nei a me ka lalani puu pahoehoe i oleloia, a pela no ia mea mawaena o ka puu pahoehoe iwaena o Kamakahonu a me ke alo o na hale ekolu i oleloia, a pela no i ka puka ana iwaho o na waa a mau waa paha. A o ke ano nae o loko o ua Ahuena hale la, ua paehumu laau lama ia a puni ua hale la, a he anuu maloko o ia paehumu ma ke alo, ma ka aoao komohana, e haliu ana iuka, a he pae lalani kii no hoi ma kona alo, e like me kona ano mau he "Haleolono;" a oia wale ae la no ma ke kihi akau komohana o ka hale ia mau mea, a me ke kipaepae pohaku ma ko lakou alo, a hiki ae i ke komo hana puka pa e komo ai i ka hale, a pela ae hoi a hiki ma ka paehumu pa kala hikina o ua hale nei. Aia hoi ma ka aoao komohana o ka puka pa mawaho, he kii nui, o Koleamoku kona inoa, he kii ano kolea kai luna pono o kona papale mahiole. A ma kela a me keia kapa ukuwai hoi o ua hale nei, he kapuahi kai waena konu, he wahi pulehu maia, ua hoohonua ia ia mea malaila i wahi e pulehuia ai na maia, a ma kuono ae, ma ka paia o ke kua o ua hale la e kupono ana i ua kapuahi la a me ka puka komo, malaila he akua o Kane, e pili ana ia ano akua ololupe, he akua alakai uhane ia, a ma ua

kuono hale la kona wahi e noho mai ai, mahope mai o ua kapuahi maia la, a o na maia hoi a pau i moa ke waihoia aku imua o kona kuahu, a malaila no na pule ana a ka poe hui ma ia oihana; ua hoomau ia keia oihana mai o Oahu mai, a he ano Aha Kukamalu no keia ma na mea pili Aupuni no ka pono a me ke kipi, a i mea hoi paha e kauohaia ai ua akua nei la, nana e alakai mai i na uhane o ia poe kipi i ka make, wahi a ia aha kuka. Eia na hoa kuka o ia aha: Kamahameha I, ka Hooilina Moi, Kalaikuahulu, Nahili, Heleino, Kaioea, Keaweopu a me Kuhia. Ua halawai mau keia poe i kela a me keia ahiahi o na la a pau, koe nae ka Hooilina Moi i na po i o Kane a me Hilo, no ka mea, e holo mau ana oia i Hikiau ia mau kapu hainapule. Ao ka mea hoi nona keia pulima, ua mau ko laua hele pu ana no na mea e pili ana i ka Hooilina Moi e like me kona ano i oleloia mamua. A i ke komo ana o ua Hooilina Moi nei iloko o ka hale, oiai e akoakoa mai ana ua poe la. A i ko laua komo ana aku, waiho aku la ua keiki nei ma ke alo o ka Moi i kana mau mea i paa pu mai ai mai ko lakou wahi mai, a puka mai la ia mawaho o ua hale la i kapaia, "Halehui Ilimaia." Aia a pau na hana, alaila, kii aku keia i kana mau ukana, a pela aku. A penei hoi ka pule a ua aha la: "Ololupe ke alakai uhane, Pau ai ka mahele, He kanaka he 'kua e Ka-ne." Aka nae, ua nui aku a oia wale na ano pule, a e aho iho la hoi keia, he ole loa hoi ka la inehinei. A pela hoi kakou e ike ai i ka pepehi aku a pepehi mai ma ia ano hoomana.

No Kalaipahoa. Ua kamailio no kakou mamua no keia akua i kapaia o Kalaipahoa, a no ka mea, o ka pahoa ke koi o ka wa kahiko, a oia no ke okiia ana, no ka mea, ua kamailio kakou i ka make ana o Milu ma ka lapaau ana a Lonopuha, aka ua make oia i ka hoolohe ole i na kauoha a ua kahuna la, no ka mea, he huakai nui ka ka poe akua o ka hele ana mai Kahiki mai, (wahi a na moolelo kahiko o Hawaii nei) a o Kahiki hea la ia? He nui na ano o keia poe akua, a pela no na inoa o lakou, a o ka make ka lakou huna mau i na kanaka, i ka mai pani, li, wela, nalulu nahu, hui, lolo a pela aku. I ka make ana o ua Milu la, haalele iho la ua poe akua la ia Kukuihaele, a hele huakai mai la a noho ma Koolau i Maui, a o Pua hoi a me Kapo, e noho ana laua ma Wailuanui. A ua oleloia ma ka moolelo o Kamapuaa, na keia wahine i alakai mai ia ia la a hookipaia ana ma ka hale, iaia i hele mai ai mai Puna, Hawaii mai, oiai e kuku kapa ana ua Kapo nei. Ua manaoia hoi, na ka uhane o keia wahine a ua Kamapuaa la i kona ike uhane ana i ua Kapo la, a pela oia i hiki kino ai i Wailuanui, a oiai ke kane a Kapo i ka mahiai a lawaia paha. I ka hiki ana hoi o ua huakai aku nei i Wailuanui, a pela laua (Kamapuaa ma) i komo pu ai iloko o ia huakai akua, a hiki ana i Maunaloa i o Molokai la. Aka hoi, he wao laau maikai loa ia, a ua nui na ano laau malaila, a me ka ieie, kalole, iwaiwa, palapalai, awapuhi a me ia mea aku ia mea aku ma ia wahi mauna kamahao, ke ulu ana ma o a maanei a puni ua wao laau la. No ia mau mea, makemake lokahi ae la lakou ia mau mea, a komo kela a me keia mea o lakou iloko o na laau, a lilo iho la lakou a pau i mau laau. Ka hoike ana o ua poe akua nei ia Kaneikama k. O keia kanaka, he kanaka puni lealea pili waiwai, aka nae, ua pau loa kona waiwai i ka lilo aku i kona mau hoa lea, e like me ka kakou i kamailio ai mamua aku nei. A me he mea la, ua ku koke ae paha kona hale ma ua wao laau la, a me na hale e ae paha. A oiai e moe ana ua Kaneiakama nei i ka po i kona ilihune, hoala ana keia kanaka ia ia nei, me ka i ana iho, "E Kaneiakama, e moe oe a ala ae i ke kakahiaka, a e lealea hou aku me ou hoa lealea." I aku hoi o Kaneiakama, "Aohe o'u wahi kumu e pono ai ke lealea hou aku me lakou." I mai hoi kela, "O kou kumu, oia no ko kino holookoa a pau, a e ike auanei oe, e ko ana oe i ka la apopo." Maanei paha kakou e nana iki ae ai i keia, a e manao wale iho kakou, ua kuka mua paha ua poe akua nei a pono, a pela paha i kamailio pu ai kekahi o lakou me Kaneiakama. I ko ia nei moe ana a puoho ae, eia ka he moe. A no keia ano moe i loaa iaia, hiaa wale iho la no oia a ao ana ka po, hiki ana no ua mau hoa lealea nei ona, a hoolale ana no e lealea. A no keia mea, ala mai la kona manao no ka moe ana i ike ai. (Aole i pau)