Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 36, 3 September 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI KONA WA UI. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI KONA WA UI.

Akn, o ka hanai ana o ko hinpo i keia wa v ia'u no ia, a hiki i kona wa e kaawale aku ai raai ko kakou poli aku, aohe no hoi he keakeaia mai o kana mea i noi aku ai, a noho aku la lakou me ka hanai mau o Keauka a me kona wahl puali i ua kaikamahine nei, 0 ka wai o ke Ko a me ka wai o ka pilali Maia ka ai, a ua pua oi kelakela nei a hiki 1 ka wa i ku ai a hele, ke nui nei ke kino, ke pii la ka nani a me ka maikai, aohe lua e like ai, hookahi wale no. " Mai uiuhua oukou i kuu alakai hele ia oukou e o'u poe hoa luhi o nei mea he Kaao, e waiho kakou īa Kahelekulani, ka iwa hoi 0 na pali Koolaa, e hele kakou e nana ia Kamaakamahiai, e aha ana la ia e noho mai nei i Maui, aohe hoi he holo mai e ike i ka wahine a me ka mea nani loa hoi i hemo mai la mailoko mai o laua." la Leialoha ma me na kane i hoi mai ai i Oahu nei, a liuiiu wale iho ka noho ana, a i kekahi la hoi i ua Kupueu nei i hina iki aku ai e moe, aia hoi, puiwa ae la ia a olelo, i ikaika no olua i ko olua wahi, a hiki aku au ka Pukoa ku o ka moana, make olua, a lohe o Puki i keia leo a kaoa moopuna, heie aku la ia a kokoke, a nana iho la ua hiamoe loa ia ka moopuna, a manao ae la ia he ano moe hewa na kana moopuna, a haule iho la no nae ia noho ma ka aoao o ka moopuna, a liuliu wale iho ia moe ana, puoho hou ae la no ka leo, a hiki j aku au ka nalu halehale o ka moana wali na { iwi e olua ia'u, koala ia na onohi o olua i ke ahi i mea ai na o'u aumakua, a lohe no ke Kupunakane i keia olelo a ka moopuna, aole no keia i laleiale iho i ka hoala, hookuu aku la no ia e moe i pau pono kana mea e ike la 1 ka moe, a upuupu wale no hoi ia waiho ana iho mai kela olelo ana, lele maoli ae Ia ke kino o ua eu nei a kaokao iluna a haule iho ia ilalo, a pane ae la, apopo au hiki aku ilaila, ai kanaka kuu laau ia olua, a ia wa ke kupunakane i pane iho ai, heaha keia mea au e oleio nei ? hikiiele ae la kela a nana mai la na maka, a olelo mai la, heaha mai ka hoi kau ? he mau Mahu aia la i Kauai, ua Kaua ia kuu kupunakane a pili iki, nolaila apopo au haalele hou iaoe, ua inaina an i kela mau Mahu, i ka olelo ana mai nei e make au ia laua, apopo ai o'u aumakua i na onohi o laua, e kii aku oe i ko kakou poe a pau e hele mai e īke la'u i keia manawa, apopo au hele, a hooko mai la no hoi ke ku* punakane i keia kena a kana moopuna aloha, a kii aku la o Pnki ia Ku ma a me ke aikane hoi a ia nei oia o Kamalalawalu, a pau a anakoe, ku ana i ke alo o Kamaaka» mahiai, a waiho mai la ia i kana mau olelo kauoha, penei; i kena aku nei au ia iu nei Puki e kii aku ia oukou e hele mai e ike ae kakoa i keit la a me keia po iho, no ka mea, e haalele hoa ana au ia oukou i kakahiaka otii o ka ia apopo, e hele ana au e ike 1 kuu knpunakane i Kaaai, aia la ua Kaua ia mai la e na Mahu*, ua lilo ka aina a pau, koe waIe oo o Waiiua kahi a lakou e noho nui la, aolaila, e haawi mai oe e Hina i ke kapa a mc lea aulo iswka lei niho palaoa a kuu leopoaakime i haawi mai ai ia oe i ka wa a *»laa i laona ai i kioohi, a loaa mai ai o Ku. A pa* no boi keīa mau olelo a Kamaakawahiai. ia maaawa no i lawe ia mai ai ua Bia mea aei i kuuoha ia aku ai, a noho uwe ika }a lakoe ia la a po, mai ia po a ao, ia ! «» i pas« mai ai o Kamaakamahiai i kekahi! In, aole oae ia be leo oo ka hauoli, he leo «Mkaowkoahoa oo loko o ka ohana i ke aioia, ma ka paoe aoa mai, aloha oukou, ke hek oei aa. a pau oo ia mao olelo, o ka naiowale aao e iho la oo ia mai na maka ako o ka ehana, aole oo hoi i wela iho ka ili i j ka la, hoea aoa keia i kai o Kaohao, a ku aoa imoa o ka wahine, me ke kino hoopa» haohao, a nana ako ta i ka waiho mai a ke Inikamahioe oani oi kelakela o ua aina !a, a pao ae la kana makaikai malu ana, heie aka la ia a mamao, huli hou mai la ia a ho* ike imoa o Olopaoa, a i ka ike ana mai o ka makoahooowai i ke ku ana ako o ka hono* oa, mea e oa mea o ka olioli, a paa ae la ke-1 ia ike ana a ka makuahooowai, ia manawa i | kiiia aku a : ka lehulehu a pau Soa, a me na |

kaikoeke o ua o Kamaakamahiai a me ka wahine a me ka paa hou o Koolau, a pau pono luai la lakou a pau, ia manawa keia i hai aku ai i kona manno heie i ke Kaua i Kauai, a i ka lohe ana o na Keiki a Olopana i ka hele o ko laua kaikoeke, oia iho la no ko iaua manawa i pane mai ai, o oe no hele o noaua no heie, make oe make maua. Pane aku U ua Mano hae nei, ao!e olua e heie pu me a'u i keia kaua, no ka mea, he kaua kokoke loa keia, a he kaua no hoi i oi loa aku o ka ikaika, aole kela he kaua na ke kanaka, aka, he kaua na ke kupua, puoho ino ae la ku leo o kekahi Keiki alii, kupua ! kupua no m i kona aina, hiki aku maua, koala ka io o ia kupua i ke ahi, mai hoonoho oe ia inaua, ka ! aole no au e hoonoho ana ia olua ina he lolohili aku ka wa kaua, aole i keia la no, a, apopo paha, wahi a Kamaakamahiai, a pau keia mau olelo, huli ae la ua mau Keiki alii nei a olelo aku i ko laua makua alii, ea, aole anei maua e hiki i Kauai i keia !a, ke hoe ae na hoe waa ia maua, pane mai hoi ka makuakane, he hiki no, eia nae, aole piaha e loaa aku ke kaua, a kena ae la o Oiopana i na hoe waa ikaika loa a ua aiii nei, oia hoi o Pamakani, o Ulikawai, 0 Owekailiili a me Kaiuie, e hana oa waa, a lohe lakou i keia olelo, o ko iakou manawa no ia i hele nui ai e hooko i keia kauoha a ke alii, ke huli hou ae la no ua alii nei a olelo aku i kahi kahu, oia hoi o Keauka, hele au alii haele nui no i kuhikuhi aku no oe 1 ke ano o ka hana ana, o ka olelo ka ke'lii 0 ke kunou wale no ka ke poo o ua kahu nei, e mau ana no ua alr nei i ke kamailio me ; kahi hookapuhi, u-ina ana ka leo o ka poe | hoe waa me ka olelo mai, ua makaukau ka waa, i lo?. i na a)ii i ke kau ae, a ke hele nei no lakou e kau iluna o na waa, waiho X£fnl la ke Kupuem o ka la Koa i kana olelo 1 oukou la e-a, a o ko ia 'la, a ke hele nei hoi na Keiki liuna o na waa, a kau ae la ka pea, a OTe aku ia ka makani malanai o ua"Koo!att la, a i ka makani hoi i na hoe waa, " Oili pulelo ke ahi o ka maile, lele hoaka no iluna o Kamahualele" o keia wa a lakou e holo nui nei, ua mehana ae ka la ia inanawa. Aia o Kamaakanmhiai ke hele la i kahakai o Hanamaulu, a ae aku la ia Kula a iho ana i ke one o Walio, a oia hele aku la no ko ia nei a alikealike o ke one o Walio, paa ana keia 1 ka hopu ia e na kanaka o Kauai, ia manawa no keia i ninau aku ai, heaha ko'u hewa a oukouehopu nei ia'u ? pane mai ia kekahi kanaka, aohe ou hewa, aka, eia nae ko hewa la, ua papaia keia one aohe kanaka hele, ina e hele ke kanaka he make no ka uku, ninau aku la no keia i maopopo ai, a heaha ke kumu i kapu ia ai o keia one ? eia ke kumu, ua nee ia makou e ke Kaua a pau loa, nolaila, olelo ai ko makou alii e kapu ke one, a ua loheia ia olelo e Puna nei a pau, a no ko hele ana ae nei i ke one, nolaila, manao ai makou he kanaka oe no kela aoao, a no ka ike ana aku nei o makou i ke ano o kau olelo ana, aole i like me ko makou leo, nolaila, ke manao i ae la makou he malihini oe, a ina he mali'lhini au, heaha ka oukou hana ia'u ? i lomiia {aku auanei na iwi o oukou la, wahi a Kamaakamahiai, pane mai hoi ua poe kanaka nei, ka ! aole makeu e hana aku ana ia oe, ua hookuu aku la makou ia oe e hele e like me kou makemake, pane hou mai la ua o Kamaakamahiai, eia ka'u ia oukou, mai noho oukou a haalele mai ia'u a hiki i ka wa o kakou e hiki aku ai i ka hale o ke aiii o oukou. A pau ae la keia mau olelo a ua eueu nei 0 Maui, o ka hele nui aku la no ia a au ana 1 ka wai halau o Wailua, a pae ma o, aia malaila na hale o ke alii kahi i ku ai, a i ke kau ana aku no nae o lakou nei ma kela knpa, ia manawa keia i kuu iho ai i kahi puolo ona, a wehe ae la i ka ahuula, a aahu iho la, a wehe ae la keia i ka lei niho palaoa, a kau ae la ii ka a-i, unuhiae la keia i ke kookoo maiioko ae o ka puna-ohe, a hele aku la, ke hele nei keia, ke kunou aku la kunou mai ka poe kanaka i kii ai e hopu ia ia nei, me ka olelo ana he alii, a ia lakou nei e hele ana, ke uwa mai nei ka pihe a na kannka, no ke kanaka maikai, rne ka olelo ana, kohu iho la no ke kapa maikai i ke kanaka ui, oia ula no o ka hulu o ka manu a ka maka, ko* hu no ka maio maikai, oia memele no o ka malo a ka ili, o ko lakou nei hel'e no ia a ku ana ma ka puka o ka hale alii, a na na aku la keia, (Kamaakamahiai) i ka noho mai a ke alii, eia nae ka mea haohao loa, ua like wale no na ano a pau loa o kela poe e noho mai la a ekolu, a nolaila i akaki ole ai o Alanouli i ka na na ana aku a ka poe malihmi, aka, ma ke ano Kupua no o ua Keiki nei, nolaiia, ua hele aku la no keia a noho i ka uha o Manouli, a i ko ia nei noho ana iho hoi e houwehe ae ana o Manouli i na uha, a ike no keia i ke ano o ka ia la hana, e ekekei ae ana keia a noho pono iiuna o ka uha hookahi, la manawa i ninau iho ai o Manouli ii Kamaakamahiai, me he ano hoohuahualau la, nawai oe ? pane ae keia, nau no e Manouli, na'u nawai ? Kamaakamahiai, nau na Ku, ia manawa i hapai ae ai o Manouli i ke poo o ka moopuna a honi iho la i ka ihu, a pane iho la, ike i ko makuakane a me ko kupunawahine, pane ae no hoi ua keiki nei, aia no ke noho nui la, olelo hou iho la ke kupunakane, ka ! aole au i manao o oe ia ke hele mai ana,o ko makuakane no ka'u i manao ui e holo mai , eia ka o oe ke hiki hiki mai mna, a ia lakou no e kamailio nni ana, uwa ana ka pihe owaho. Ka waa holo e ! he keu keia o ka waa holo iloko o keia lai ku, &o!ie makani, a lohe ua keiki nei o ka eleu i keln mau olelo a na kanaka, olelo ae !a ia ī ke kupunakan?, e kena aku oe ina kanaka e kii e hapai mai i ka waa me na kanaka no iluna, aohe kella he waa e, o ka waa no kela o kuu mau kaikoeke, eia hoi na ke-

iki a ka Moi Oahu a Olopana, a iohe ke kupunakane i na oleio a ka moopuna, oia no kona wa i hookuu iho ai i ka moopuna ilalo, a ku ae la la a hele aku la a ma ka puka o ka hale, kahea aku ia i na kanaka, me ka olelo aku, e kii oukou e hapai mai i keia waa ke pae mai, a i hapai oukou, pela no ke kanaka a me na ukana o iuna, a hapai mai oukou a hiki i ka hale nei, i ioa noa pau keia oielo, o ka naholo aku ia no ia o kanaka i kahakai, ka ! na na aku, me he lonaiona ia i ka uka o Kamanawai. A ike ua mau keiki nei a Olopana i ka naholo ana aku a na kanaka, manao ioa laua he kaua keia e holo aku nei, ia manawa i hemo ae ai na laau paiau a laua a paa i ka lima, a oniu ae ia, me ka hoopuka ae i ka laua olelo kaena, a papapae aku maua i uka a keehi aku na wawae o na keiki o Oahu, uwe ka puniu o oukou e na poe kolohe i ka aina o ke kupunakane o ka haku nana i hoola keia mau iwi, i ikaika na hoe aia ka pono a ai kanaka na iaau a maua i keia la, hoe hoi, ikaika, i nui ke aho a pae i uka hoomaha, auau ka wai, ai ka ai, manao aku o ka ia loulou iima o ua aina nei ia, o ka hele no ia a pae ana iakou nei, i loa no a pae na waa o ka paa mai la no ia i ka lima o na kanaka, me he wahi mea uuku la, a waiho ana ka waa ma ka puka o ka hale alii, ia wa i ike aku ai na keiki a Olopana i ka eueu o ka aina uahi kokolo i ka hau, e noho mai ana iluna o na uha o Manouii ma, ia manawa i kahea mai ai o Kamaakamahiai i na kaikoeke, kokokomo mai hoi maloko nei, a lohe ua mau keiki nei, hoi iho laua e kolo ihlo, aka, pane e mai la nae ua Kupueu nei, mai kolo olua, ku ae no iluna a hele alii mai, a lohe no hoi laua, o ko laua wa no ia i hele mai ai, me ke kanalua ole ihe o ka mano, oia hele no a noho ana ma ka aoao o Kamaakamahiai, huii ae ia ua o Kamaakamahiai a oielo ae ia i ua mau keiki nei, me ka ieo oluo'u lo&, ēmoolō niai nei no oukou, a no iho )a no hoi au i hiki iho ia, a hoolaie ae la ua Keiki nei i na ā-i-puupu a ke kupunakane, e haii inai i ka ai a me ka i-a i keia wa koke no, a me ka puaa puholo, ia manawa no i ikeia aku ai na keiki eleu o ia aina, ka ! na na aku me he aha la ka hanana mai o nei mea he puaa, a pau no hoi na mea ai a pau iloko o ka hale, ia manawa no i kaikai ia mai ai ka ipukai kahi i puholoia ai o ka puaa, i weheia ae ana ka hana ua hele a mo-a le-a, a hoomaka iho la ka a-i ana o na malihini a maona, a noho aku la lakou mai ua la nei a hiki wale i ka wa a ka la i haalele mai ai i keia mea he malamaiama, a uhi mai la ka pouli nui, a moe iho ia lakou a ao, i loa no a ao ae, halulu ana ua mau Mahu nei, ia manawa no i ala ae ai ua mau keiki Oahu nei, a hopu ae la i ka laua mau laau, a oili aku la a ku ana i waho, a ike aku la i ua mau Mahu nei e nonoho mai nna, o ka wa no ia o ua mau keiki nei i oniu ae ai i ka laau, a hoopuka aku la loua i ka laua mau olelo, o ka la keia e ike ai olua e na mau Mahu i na keiki o ke ae makani o Koolau, a e uwe ana hoi na walahee kakauhu o kuu aina, e lohe ana na poo o olua i ka uwe a ka ulei kapio kolea o ke Kula o Aieie. I loa no a pau keia mau olelo a ua mau olali nei, oia holoholo no o kekahi keiki a o ke kuuna aku no i ka laau oia lele no a pekua ae ana e ua mau Maku nei ka iaau a keia keiki, pa no lele ana ua laau la i kahi e a hala aku la ka laau a ke kaikuaana, i ka ke kaikaina laau hoi pau pu, hala noia laau, ia wa no i hele mai ai ua mau Mahu nei a kokoke, ia manawa i olowalu mai ai na leo kumakena makau o na makaainana, a lohe hoi o Kamaakamahiai i ka leo uwe a kona mau makaainana, o kona wa no ia ioili mai ai a puka i waho a ku ana, a i ka ike ana mai o ua inau Mahu nei i ka mea nana e lomi aku laua, a ike laua, pe mai la ka laua mau olelo, me ka olelo ana mai, u, e lealea auanei me Kamaakamahiai i keia la, pane aku hoi keia, ae he iealea no, no ka lealea ke kumu i hiki mai nei i ko olua aina nei, i loa no a pau keia mau olelo a ua keiki nei, 0 ka wala mai la no ia i kana hohoa, a ike ka kakou moho i ka lele ana mai o ka hohoa, e lele ae ana keia iluna hala la hohoa, a iaia nei e lele ana ilunn, ua hoopuka ae la no ia i kana olelo kena i na aumakua ona e kii i ka laau i Maui, aohe i u iho kapalili ana ua laau nui nei i ka poho o ka lima o ua aiwaiwa nei, ia manawa keia i hoopio mai ai i ke kino o ua laau nei n eono pio, olelo iho la ia i ua laau nei, ke kauoha aku nei au ia oe e Kukaoo, e lele oe a kela mau Mahu e noho mai la, pepehi oe a make loa, 1 na laua e lele iluna, e lele pu no oukou, aia no kou hoi mai a make kela mau kupu ino, alaila, oluolu iho kuu manao, a pau no hoi ka ia nei rnau olelo kahoahoa i kana laau, o ka hookuu eku la no ia, la wa no a ia nei i kuu aku ai i ka laau, o-ka lele ae la no ia o ua mau Mahu nei iluna, o laua la leie oia nei no lele (Kalaau) pela lakou i lele ai a po ia la, hiki iakou i kahi o ua mau Mahu nei, aia ko iaua wahi iluna o ke ana i Makana, kokokomo ua mau Mahu nei iloko o ke ana, ho-a-a ua laau nei mawaho, oiai ua komo e aku ia laua la, ma ka olelo ana penei, e ana e huaina, a hamama ke ana t o ko laua wa no ia i komo aku ai iloko, a komo laua la, kahea hou ae ia no, eanae umokina, o ka paa koke no ia, ia manawa ho-a-a ana ua laau nei mawaho, me ka manao e hoi, aka, ua kau ia mai ka olelo paa e kona haku, aia no kona hoi aku a make na Mahu, nolaila, noho iho ia ua laau hookanaka nei mawaho, me ka manao nui i kahi e komo ai iloko, a lluliu iki iho ka ia nei (laau) noho ana, loaa iho ia iaia ka manao maikai, oia hoi ke kahea ana nku i ke ana, a hooholo iho ia ia ia manao pono ona, ia manawa no ia i hooliio iho ai iaia iho i kino kannka kek&hi hsjwt, a i kino laaa no kekahi hapa, a

kahea aku la no hoi me ka leo nui, e ana e huaina, o ka wa no ia a ua ana nei 1 ba. mama ae ai, a ike ua mau Mahu nei ua hamama ke ana, kahea mai la me ka leo hopuhopu alulu, e ana e, umokina, i poi iho ka hana, e koo ae ana keia i ka laau, oia no hoi kekahi hapa o ke kino o ua laau nei,a hamama iho ia ua ana nei, a ike mai la ua mau Maku nei i ke ku aku o keia kanaka, pane mai la laua, e ola maua, i loan ke kipa ana a kou haku, ke noho a kulia e ka manao hele mai ma keia wahi, ua loaa hoi ka makamaka o keia wahi o maua, aola hoi e ku> leleiwi ka noho ana, ea mai he ai ia maua he i-a ia maua ola ka noho ana. Pane aku ua laau nei me ke kino kanaka ona, aohe olelo a kuu haku pela ia'u, eia wale no kana olelo o ko olua make ia'u, aia a make olua, alaila au ike aktt i kuu haku, a pau no hoi ka ia nei mau olelo, o ka wa no ia a kekahi Mahu i hahau mai ai i kana hohoa, e alo ae ana keia hala, a pau ioa ae la na mea make a ua mau Mahu, nei, o ko ia nei wa no ia i lalau aku ai i na kino o ua mau Mahu nei a paa, a owili ae la a moku na poo, a lele aku la no ke kino kanaka o ua iaau nei me na poo e paa ana i na lima, a mahope mai no ke kino laau, o ka loihi o*ka wa a ia nei ka (laau) i kiai ai i ua mau Meku nei, elua anahulii me na la keu elua, (iwakalua kumamalua la) o ka lele aku la no ia o ua laau nei a kapulih ana na poo i ke alo o Manouli ma, a puiwa ae ia nai mea a pau loa i ka waiho ana aku o keia mau poo, a hoomaopopo iho la no hoi iakou i ke ano o keia mau poo, oia no na poo o na Mahu o Haena, a i ka ike maka ana iho o lakou i ke poo o ko lakou mau enemi, he mea e ka olioli a me ka mahalo i ka ikaika o keia keiki, ka moopuna hoi ako lakou haku kanu. (Jlole ipau.)