Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 41, 13 October 1877 — Ka Moolelo no na Kula Sabati mai ka wa kahiko loa mai. [ARTICLE]

Ka Moolelo no na Kula Sabati mai ka wa kahiko loa mai.

HELU 3. 0 ke kanaka nae i hookaulaoaia oo ka kookumu ana i na kola S«»b:iti, oia o Robe' ta Raike. Ua hanauia oia m» Gloseta, Enelaoi, ma ka mak. 1735. A lilo oia i kanaka makuo, oui kona aloha i ka poe iloko o na halepaahao. A hoomnka oia c ao ia lakou i ka heluhelu me ke kakaulima, a e ao aku i ka ke Akua olelo mi nn la Sabati. Hoomaka oia i ke kula Sabati mua ma ; ka pau ana o ka mak. 1781. Eia ke kumu 0 ka hoomaka ana. Hele oia i kekahi la e hoolimalimi i paahina noaa. 1 Loaa ia ia he poe keiki e walaau wale ana make alanui- He poe uaaupo, a auwana wale lakou Komo koke ke aloha iloko oua, a lioohiki oia, hoao e hoiluulu ia la» kou iloko o ke kula ma na la Sabati. Imi oia i mau kumu na lakoo, a loaa eha wahine, a hoolimaiima oia ia lakou e ao ia poe keiki no ka hapaha hookahi no kc Sabat< hookahi, o ke kahu ekalesia Mr Koka, ota ke kahu o k«ia kuia S«biJli mua 90 hauniana. Mahope iho hooikaika loa Kobeta Raike no na kula Sabati, ma ka hele ana e iaii, e paipai, e i na keiki iloko o ke kula Sdbat', a mao hoi koua noho kumu ana iloko oia mau kula. a hiki i kona wa i make ai ma ka m»k. 1811. Ma kona Jua-1 kupapau, kaoia he pohaku me ka. inoa, Ro- ] btta Raike } k» mea naua i hookumu 1 na j kola S»bati. Ua kakauia hoi maluna, he ! pauku Baibala loba 29:11 —13. ' Iloko o kona wa e ola aoa, oa 300,000 keiki a oi aku i huokouuo ia iloko o ua kula Saboti ma Eoelaui. Mahope iho, ua ala mai oa Bihopa, na kahuoa, ka poe aluha e | kokua, e hookuuiu i na kula Sabati. Wilama Foka he kanaka kuai lole, oia * kekahi mea ikaika loa no ua kula Sabati. Oia hoi ka mea naua i hookumu i ka aha kula Sabati mua ma Ladana, ma ka makahiki 1785« I Hana More, oia kekahi wahine alohanui 1 na kamalii, a ikaika loa i ka hoaluulu ana i na keiki auwana wale iloko o oa kula Sa> bati. Hoomaka oia i kana hana ma Eoela- ' ni ma ka mak. 1789. ! Ma kona ike ana, oa piha loa na alonui 0 ua kulanakauhale i na keiki ilihune au- ! i wana, naaupo, kolohe wale, aihue, hehi Sabati, hele ole i na halawai Sabati. Imi o Hana Mose i mau hoa wahioe noaa, a i ka hoomaka aoa e houluulu i na keiki iloko o ke kula Sabati, nui ke keakea ana, loiloi | aoa, hana ino aoa, iwaena o na makua. j Pau nae mahope, a lanakila lakou. Nui ka mahaloia no kā hoano hou ia o na keiki. Paa ka ooho kolohe, noho maikai, ike i ka heluhelu, hele i na luakioi. O ka hoike kula SabUi moa, m» ka | mak. 1786 ia ma Enelani, eoalalo ae o Robet* Kaike. Ka hoike knla Sabali elua ma--1 .lo ae ia o Han* Mose, me ka ahaaina hauoli pu ia, i kela, a i keia makahiki, ma kekahi la ooa, 5,000 ka i akoakoa i kekahi wa. Ma ka mak. 1794, 1,000 keiki ilihuoe ka i ai pu ma ia ahaaiaa. Mamua, ua hoolimalima ia na komo, 17,000 dala a ka aha kula S&bati o Ladaoa i haawi aku ai i oa kumu. Mahope iho nae | o ka mak, 1800, oa pao ka hoolimalima ana, a ®o oa komu no ke atoha wale no. Ua hoolaha ia*ka aa kala S&bati mai EoeUoi aku. Ua hoomakiia ma Wale ma ka mak. 1789, ma Sekotia, ma ks mak. 1782, ma Farani t ma ka mak. 1825, mahope iho, ma Geremaoia, a ma na wahi e ae ma | Europa. Aole oae i holopona Nui ke keaI kea mamua. Aue pau nao ke keakea ma ke kauwahi. Na Kul* Sabati na Amenka. Uaheleno na makua mua mai Europa a Amenka ma ka mak. 1620. He poe haipule oo ka oui Ua halawai oo aa oa S*bati» a ua ao ia no ea keiki ma oa Sabati ma oa mea e pili ana 1 ka Baibala, eoa oa oi ekales'a, ma na himeni kamalii. Aole nae i hoomaka kokeia aa kala Sabati. Ua kukuloia ke kula biti »0« mm ka mak. 1750, ma PeoeaelaTani», A ma ka mak. 1783, sa hookumoīa kekahi kula aa Viriginia. He aha kula Sa-

b»ti i hookumoi* m» Pi!fdelepia oa k» mak. 1791. A oa ia tb» ii hoom*ta i kek«hī mau koU S<b*tī me na hiomana 2,000 t oi ae. He maa k«lt S»b*li i hookomoia m» RodUana m»fca m»k. 179T r maNa īoka, m» t» m»k. ISO3, m» M»seku3eU, m» ka mak. 1S!0, m» Besetou», m» ka m»k. Isl2. Be m»n Ahahoi Kul» S»b«ti k» i kakeluia m» Nu loka, » ma n» w»hi e ae. Am» ka mak. 1624, a» kukalai» ka Ahahai Ku« la Sabati Amerika naoai hooponopono i na •ha kula Sab*ti e ae, me na kuia S»bstf a p&u e piiī ana i o» ek»lesi» Euanelio a p»o 09» Amerika Hai. M» ka m»fc. 1831, he 70,000 kumu ooa, roe 700,tH)0 hauaiana. I kei» maoawa, oui wale na kuU S*bati ma Amenka, am» Eorooa, 15,000,000 haumana pah», a hooka hi pah» miiiona kumu. Ma ka la 14 o Sepatemaba 1831, ua ms. ; lamaia k» lubile mu» o na kula $ibati ma ■ BerīUoia, a m» Amel'ik». He 50 ia makei uiki mai ka hooaiak» ana i ke kuU S*bati ! mua ia Robet» Raike a hiki ia maoewa. O | ka la 14 o Sept. oia ka la hanau o Robeta | Raii*e, a nolaila ka lawe aoa ia la no ka la lubile. He m*u halawai nomaiaU en» Ladaoa, a ma Xu loka. He mele i hakuia e J»mes Montg;omer}' ka i hiioeaī ia ma L%daoa. Ei» kekahi mau paiUu 1 Ala'e na hoomaikai, Oli na kumn nei ; E pū oa haleluia e, O na hosan3 e. 2 Puka'e he punawai, He puoawai liilii; Ua kaho a la!a ae, A paoi ke eo nei. 3 Ma Enelani no, A ma na aioa e, Kausani, a kausani hou Na kula Sabati. 4 Na hoo aloha e, E hai hauoli &e, Ka makahiki luhile, Kuoio oa kamalii. Na KolaSabati ma Hawaii nei. Ua hookamuia lakou ma Kailua, ama Honolulu ma ka mak. 1820. Nui loa ka hemahem?». Ma ka olelo Beritania mamua, ma ka hoomaka ana, no ka mea, aole maepopo ka olelo Hawaii. Aole ia i hooponopoooia »ofe akaka na hua, a ei o u, &c. He mau makahiki elua paha i lilo i ka hoopopono ana ina hua, a kapaia na inoa A akaka na hua he 12, ka hoomaka no ia e pai i kek*hi m»u mea i na kanawai he 10, i kekahi maa pauku Baibala, ui Bdibala. A ao ia na keiki, aa kaoaka makua, na lii, a ike i ka heluhela, alaila holo ka bana ma na kula Sabati. Ma oa kanawai he 10, ma oa ui Baibala, a ma Mataio, ma īoaoe, ke kala mua aoa. He mau himeni kamalii kekahi. Aka, ma ko'u noonoo ana, aia'ma ka mak. 1832 ka hoomaopopo loa ana i na kula Sabati ma keia Pae Aina. Ma ia makahiki ke pai ana i ka buke oi» k» la mua, a hookomoia iioko o na knla a raaheleia na haumaoa i mau papa. papa kane, papa wahine, p%pa keiki, me kolaaoo mau kumu pakahi Na kaaaka makua ka hap» noi, na haumana ma ia wa a hiki i ka makahiki 1837, 38. Emi na kanaka makoa, a mahoahaa bou paha na keiki. A i keia maoawa, ua mahuahua hou paha na kauaka makaa, a emi oa keiki. Na Haawina kula Sabati.—Nui n» wahi i ao ia'i mai ka mak. 1832 mai, ma na Aiokala, ma ka Ninnu hoike ma oa ui Baibala, uiekalesia, Huli aoo, Hoike iko ke Akua ano, oi kamalii, Haawioa Baibala, Mauelani, a pela aku a nui loa. Ma keia mau makahiki i hala aku nei ma oa Haawioa kula Sabati i paiia iloko o na nupepa malaila ka nui o ke ao aoa. Ma kekahi makahiki mamoa aku nei, ua hookumuia ka aha kola Sabati o Hawaii m» Honolulu, a malalo ae ona ka hooponopooo an» ī na kula Sabati Euanelio a p»u. He mau kahu apana nui kekahi e like mo k» noi o na Aba Euanelio, O I W M>o ke j kahu nui o n» kul» S»bati ma ka A.ha Eu- | aoelio o Hawaii Akau. M» ke kauwahi he mao hoike kola Sabati i kela i kei» makahiki. A m» ke kaowahi, ua <n»ke ia mao hoike. He mau hoike h»p»ha no oae m» oa kula a pau e ao »oa m» n» Haawioa i paiia ma n» nupepa. M» Araerika Hoi, ama Eoelaoi, holo pona na kola Sabati. Mahuahoa loa oa bs* om»n». Ikaik» loa oa komu me na haoma» na i ka huli ana i ka ke Akoa olelo. Mi H»ir»ii neī, oa holopoao oa kol» $a* bati ma kauwahi, a holopono ole ma kauwabi He m«n liaa akau na kola Sabati no na Kaho Ekaieaia/a no ea ek»lesi». He m»a koo, he m»n kokua. NoUila, pooo i na kahu ekaleeia me na lona ekaleaia e hooikaika loa i na kula S<bati, e kokua ooi i na kaho kalu S»bati me na kotnu, me oa haumaoa, e hoi a iai pu i oa oea e pooo ai, e lik> ai na kola Sibati i maa wahi e oiakaukuu ai na haomana no ka ekaleiia, ano ka laoi. L. Lauka.