Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVII, Number 15, 13 April 1878 — Ka Haiolelo a W. M. Kipikona, i haawiia ma Lahaina, Maui. Jan. 18, 1878, no na mea e pili ana i ke Kulaia Hauoli no ke Ceneteniela o ka loaa mua ana o ka Pae Aina Hawaii ia Kapena Kuke, ma ka 1778. [ARTICLE]

Ka Haiolelo a W. M. Kipikona, i haawiia ma Lahaina, Maui. Jan. 18, 1878, no na mea e pili ana i ke Kulaia Hauoli no ke Ceneteniela o ka loaa mua ana o ka Pae Aina Hawaii ia Kapena Kuke, ma ka 1778.

E na makamaka a me na hoamakaainana o Lahaina nei: O keia ka la e hoomanaoia ai no ka pae mua ana mai o Kapeuu Kuke ma ko kakou nei mau kapakai, u he mea pono hoi i na kanaka Hawaii Kristiano a i hoonaauao ia ke hauoli, a pela pu hoi me na luna o na lahui e, e imi mai nei ano, i wahi noho ma ke-1 ia aupuni. Aohe maopopo iki ia'u ke ' kumu e olelo nei kekahi poe, o na kanaka Beritania wale no ka, ke hauoli i ke-1 ia la, no ka mea, o ko lakou hoa-maka-ainana no o Kapena Kuke, e like hoi me ka pono i na Sepania wale no ke hauoli, no ka loaa mua ana o Amerika: E hauoli kakou no ka hookomoia ana mai o ko i naauao, aole no ka mea nuna i ike inua ;! aka aole no a'u ninau, no ka loaa io ana o j keia mau mokupuni ia Kapena Kuke. I ka manawa hoi a keia Holumo.ina pookeln, e hoouiau ana i kunu noii ana, ma na wahi a pau o mi luoana i iku hapa ia, ua hoomaopopo ia hoi e kukahi i mau lahui naouao, o kana hooikaika ana, I aia ma o ke aloha kanakn lu, a oiai hoi ! keia mau lahui e kipikipi ana kekahi me | kekahi, ua haawi aku la ko lakou mau | Aupuni i na kauoha, i na luna o lakou | ma ka aina a mu ke kai, e ae ia aku o j Knpena Kuke ma kana huaka] holo mo-1 ana, e hele me ka maluhio, a e pahola ; pu ia aku hoi ke kokua nona ma kona ! alahele ke makemake ia ; a pela hoi kuu | aina o Amenka a me Farani, i komo pu j aku ai i ka hoomaiu ana ia Kapena Kuke, ma ka loaa ana o keia mau inokupuni j 1 nolaila he mea pono i na lahui a pau i' kukulu ia ma ke ano he aupuni, e hui pu mai iloko o ka hoomanao, no ka piha pono ana o ka manawa iloko o ka moo« lelo o kekahi lahui, a he mau mokupuni liilii hoi, iloko o ke kai, i huki ia mai loko mai o ka noho ana palaka, iloko hoi 0 k» :oana akea, a hoolauna ia aku la iloko o ka noho ana naauao, no na makahiki he hookahi haneri e piha ana i keia la. He mea kaumaha no'u ka ike ona, i ke kuee o na noonoo e pili ana no keia mea a puni ku aina. O keia ne ioi ka'u 1 hoike aku ai i ka Ahaolelo o ka 1876, a i ka Aha Kuhina hoi e noho ana ia manawo, e hoomanaoia ko kakou Keneturia. He poe kakaikahi wale no nae kai huli ole aku mamuli o keia mau manao hookuee, aka ua manao ka hapanui o ko kakou poe kanaka naauao, he wahi kahua wale iho no o Hawaii nei i nele i ka moolelo e hiki ai ke hoomanao, a he wahi oioma paha iwaena o na lahui, a o kona mau kapakai momona hoi, he miu kihapai wale no lakou, no na malU hini hele mai no ka w.a pokole, e hoopiha ai i ko lakou mau waihona waiwai iloko o ka manawa pono, a huli hoi aku no i ko lakou mau home kahiko. . Aka, ua hauoli au> ua loaa ha manao* lana maanei, uo ka hoomanao aoa i " Ko Hawaii Keneturia Eia ma Lahaina nei, ke Kulanakuahale Alii o ke •u i hala. O kahi no keia o Kahekili i noho ai, o Kamehameha, Liholiho, Kauikeaouli, & me na Alii no hoi a pau, iloko o ka Moolelo Hawaii. Aka

oiai ua hala se nei kona hanohano a me ka nani, ua nalohia hoi kona mau piha- ■ na kanaka, a eia oia ua neoneo, ma ke ano he kulanakauhale e hiolo ana ma ke kapakai; aka eia no he poe i koe, i piha ;•» ka elea a ene na manaolana lahui, a i s hauoli pu hoi me ko kakou Kiaaina na- { auao Moehonua, tna ka 8e ia ana e lawe ; : hapa pu iloko oke hoomanao, no ka pi- ■ :ha pono ana o ko Hawaii nei monawa ! i kaulana loa iloko o ka moolelo o ke au : 'malamalama. j A o keaha ka kakou e hauoli ai! O j ! oukou hoi e na Hawaii, nona ka heiuna I |he hapaha miliona na kanaka i ka wa i j ; hiki mai ai o Kapena Kuke, aka iloko o i j keia Keneturia hookahi, ua emi mai nei : |a ua haule malalo iho, o ka akahi hapa- i | lima o kela heluna. E hauoli anei ka-; i kou i keia la no ko oukou emi ana, a ma i * ! |ka hopena hoi o kekahi Keneturia hou | aku no ko oukou neoneo loa ana hoi ? ■ | Auwe ! he nui wale na kanaka noonoo } ; ole, e hiki mai ana, a e hele ana hoi iwa- j I ena o ko oukou aina hanohano, e manao j ! ana pela, a oia wale ae la no na mea e j i hiki ai ke hoike mai, no ko Hawaii Ke-1 neturia o ka ike mua ia ana. Ua ninau lakou, heaha la ka mea hiki ke hoike ia imua o na kanaka ili ulaula j o Ameriko, no ko lakou ike mua ia ana je ko Europa poe ? He wiwo ole wau i | ka olelo ae, he mea ole loa ia, imua o ka ' lahui ilikini Paiute ai aa laau a ai moo hoi o ke Kepakoi o ka Pakifika ; he mea j ole hoi imua o na ilikini Seminole noho | ahalia o Felorida ; a pela hoi me na ili- | kini hupo noho hau anu o Pctegonia; aka heaha la auanei ka oielo mai a na i lahui ilikini Cherokee, Creek a ene ka poe Choctaw oiai aia me lakou he mau luakini a me na kula hoonaauao, me na keikikane a me na ' hoonnauao io. A henha hoi ka ke knnaka Aztec e olelo ai, kn mea nona ka imi ana aku i ka maha malalo o ka hoomalu ana a ka Virigini Maria o Guadalupe, me ka ike pu aku no hoi ia wa hookahi, i ka pohaku i kikohuia nie na aweawea koko, kahi e mohai ai o kona poe kupuna, e waiho maluhia ana i keia wa, i hoike no ka pouli a me ke nu o ke ano koko, maloko oka Pluz\ o ke kulanakauhale o Mekiko? E hui mai auanei keia poe kanaka ili ulaula o ka aina puni ole me oukou, na kanaka Ilawaii i lilo i mau Kristiano a i hoonaauao ia hoi, a e olelo mai, aole e ola ke kanaka ma ka ai wale no ; o ka ! io, ke koko ka iwi a me ke olona, aole ia o ka lawa pono o ke ola ; a ua hoopomaikai ia mai ke ola kino, a me ka la- , hui, i ka manawa a ka naauao e halihali mai ai i ka inaluhia, ke aloha hoi o ko kakoa hoa kanaka, a me ka manaolana no ke ao maikai hou ae, a o keia mau I mea ae la a pau, ua oi aku imua oka ikaika, ka weliweli a me ka heluna o! ;ka poe hawawa ; a no ka manaolana hoi ; | me ke kaana pu iloko o keia mau mea, ke j ; kumu ia o ko kakou akoakoa ana mai j j nei, e hoomanao no ke au, i loaa ai ka i j manawra i wehe mua loa mai ai ke ala- i • ula malamalama oka naauao. Aka oiai j ua kamailio ae nei au no ka emi o ko ou-1 | kou heluna, aole nae au i hoopuka i ke- j I kahi olelo no ka emi o ka mana a me k? ! | ikaika lahui. O na kanaka Hawaiihe l | 50,000 i keia la, ua oi aku ko lakou wai- j ī wai io, imua v na kanaka he hapaha mi- [ | liona, oka haneri makahiki i hala aku nei. j | Owai na puulu kanaka lehulehu ma | | keia mau kapakai i hele a pipikini a huo- j I keke ?o ko oukou mau kupuna anei ia j | poe, i oi ole aku imua o na holoholona ? j | E nana aku ia lakou, e kokolo ana mala- ; lo iho o ka laau hahau a ke alii, a me ka | : pahi hoi a ke kahuna ; aole hoi e aa e | hoike ae no ko lakou pono ma kekahi j mea, aole hoi no ko lakou mau ola iho; j a e nana iho hoi ia oukou a me ko ou-1 kou mau hale na aina, a me ko oukou \ pono no ke koho ana i ko oukou mau alii ponoi. He lahui oukou. A o lakou hoi he poe lopa haahaa loa. A o ke j | Uusani hookahi ho* o oukou, me ko ou- j j kou naauio a me na lako ua oi aku ka 1 | ikaika mainua o ko Kamehameha puali j a pau. Nolaila, he nui oo na mea aka 1 manao e kaumaha ai oka haneri maka-1 hiki» hala, ak« he nui hoi na mea e hau- i o)i ai. j Aki, ia kakou nae e heuoli ai ne ka '

na e hoike piha mai i ka iokomaikai a tce ka maoao ahenui o Kamehameha. Ke eha,- , eha nei au i ka olelo ae* no ka hiki ana mai o ka moku Amerika maa ioa ma keia mau l wai iloko o ka 1"790, nooa hoi ke aliimoko : o Metcalf kona inoa * a no fca. naiowaie ana o kona waapa a me kekahi o kona mau kanaka, u%hekau ae !a kooa moku mawaho o Olowaio, ma kekahi wahi i hiki loa ke ike ia*mai keia haie aku a kakou e ku oei, a : ma&opeo kona hoowalewale ana i na kama-! /Ilina i loaa oSe ka noonoo he poino e ili mai i ; ana, oili lakou e hoopuni mai ana ma eia jaoao o kona moku iluna o ko iakou mau au- | waa, ua haawi aku Ia ua alii moku ia i ka i poino weiiweli maiuna o iakou, a iuku nui > | aku ia i aa kane a me na wahine, i oi aku | mamua o ka haneri, a he poe hoi i nele i na ! | kokua ole. I ka hiki ana mai hoi o ka ukaj ii no ka Eleanora, oia ka moku kuna Fair ! | American, ua hopu ia iho Ia ia moku a lawe | (pio ia mawaho aku o ka mokupuni o Ha-1 ; waii, i hoopai no kela hoomauh'ala mua, a | o ka hapa nui o kooa mau luina kni pau i I ka pepehiia, ak» o Kamehameha kai hooi-! kaika nui, ma ka hoopakele ana i ke oia o I Isaac Davis, he iuina oia no iuna o ka mo*! ku Fair American, a ia John Young hoi ke j alii waapa no ka moku Eleanora ; o laua I hoi ka Kamehameha \ ae ai i mau ■ alii, a iinau kakaolelo* O ke kauo ana i ka mokn pio īuka o kahi maloo, i uhiia a | malumalu i mea e mau ai ka maikai, oia | kekahi hana a Kamehameha, e kakali ana | no ka loaa o ka \va pono e hoihoi hou aku i ai i ka ona nona ia moku. | Ua oleio ae nei au o Kamehame-: ha i hoonaauao ole ia, aka ma ka makaikai! pono ana aku i kona ano naauao, a me ka-! na mau hooponopono ano makamaka imua | 0 na malihini ili keokeo i komo mai iloko | nei o ka aina me ka maoao hoopiiikia wale,! ua hoiipe oia me ka moakaka i ke kupaa o kona manao ma ke ano he al:i i hoonaauao ia. lioko o ka wa i manaoia ai he mau hana wale no, ke kumu i kukuiu ae attiā*kugfii rna 'papu ma Kauai, i ka wa a ko na aina e oia hoi na kanaka Amerika a me na Beritania, e koi kue mai ana iaia a , me kona mau makaainana no ko iakou mau ! poino akaka, a o kona mau kakaolelo hoi kai hookokono aku la iaia, no ke kipaku 'ku | 1 na haole a pau, aka, ua pupuu mai la ko- i na mau lima ; ke alii o ka iahui kanaka nona ka heiuna he hapaha miliona, a ua hilinai hoomaoawanui oia me k-> ekemu ole, ke kupaa me ka hooponopono loea i mea e hookaawale la aku ai ka poino. Ina paha he ! aiii ili ulaula no Amerika, Melesia, Auseteralia a me Nu Kilani, ina la ua kiola makehewa oia i kona ola iho a me ke ola o kona lahui ma ke kue makehewa ana aku i na kanaka iii keokeo, no iakou ka mana a me ka ikaika i oi pakela loa aku. £ Jike hoi me ke kulana o ke alii i hoonaauaoia, ua maliu aku la oia mamuii o na oleloao a j|Vanekouva, ma m mea pili i kona launa makamaka ana aku me ko na aina e, me ka hooiilo ana i kela mau haole eiua i lawe pio ia mai ka moku pepehi kanaka mai a'u hoi i hoike mua ae nei, o laua kona mau iuna manao kupaa a he mau hoa'loha oiaio hoi nona. | Uaao pu aku ia no hoi o Vanekouva ia l Lihoiiho ka Kamehameha keiki, oia kai ho-! lo makaikai aku ia Eneiani, e hooikaika a e ! hookahua paa i na iauna oluoiu ana me na < maiihini o waho i komo mai iioko o ka aina i e hoopilikia wale. Ina hoi ua aoia mai ke-! ia Moi Lanakiia, e noho haku ana maluna ' o na kanaka manaopaa he mau haneri tau- j sani, no ka maiama ana i ka noho aloha a ! me ke ahonui mawaena o na iahui kanaka,! aiaiia, heaha ia ko kakou noonoo no oa ha- i na hookuee o keia 10, nana e alakai nei ia | kakou e paio aku i na mahhini, iloko o ka ] wa e emi iho nei ka heluna o na kanaka Ha-; waii iii ulaula maiaio o ke kanalima tausanr. i A ! oa ike no o Kamehameha Nui i keia j la, ka wa hoi a na kaoo nui o na iii keokeo i e puukiuki mai ai ma ka moana Pakipika ] nei, me ka hookahua aoa hoi ma keia a me 1 keia mokopuni a pukoa paha i kapono no | ko ke kanaka mau hooikaika ana. Ua lohe | no hoi oia no ka Paiapala Hemolele, a ke | kanaka ili keokeo mai Tahiti mai, a ua ma- i opopo maa no hoi u\\ ka manawa e hiki! mai ai oia mea. j Hoike aku ia oia ia Vanekouva e nonoi i aku i kona Moi, e hoonnai* mai kekahi mau { kumuao Palapala ma Hawaii nei. A iloko j o ko Kamehameha mau la hope ioa ma keia i oia ani, ua kamaiiio mai la oia e iike me | D*rida. ke alii, no ka pono i kana keikikane | e ae a hooko aku, no ka !awe ae a hooko i' kana mau hoololi i noonoo nui ai, oiai oia ! ma ka nohoaiii i hiki i kona wa i hala aka ai i ka make. Ae, oa hooikaika nui o Ka- \ mehameha t loaa ai ka noho ana maiuhia I iike mawaena o ke kanaka ih ulaula a me ! na lii keokeo, a o kakou hoi a paa no ke ko- I ko hookahi waie 00, e like hoi me na olelo ma-1 ioko o keia Buke, e waiho nei malalo iho | o koo lima, a he mea pono ia kakoa ke iike; ma ka manao hookahi, i hookahi ka noho \ ana maanei, no ka hauoli i na pomaikai a Kamehameha i na'i ai oo Hawaii nei. j {Jhfe i pau.) |

wa o ke au maiamalama, e hoomanao pu hoi kakou t aia iloko o keb manawa oasupo. i hoea mai ai ke kanaka pookeia loa o keia Keneturia. Ua piha ka hapaha mua o ka manawa, i na hana o ko Kainehameha ola ana, a e mau aku auanei ka hoomanao ia o kona inoa, no na wa e hiki mai ana, iwaena o na kanaka koa a me ka poe nai aupnni oJka honua nei. Ua holomua oia isa ke, Kulana iqi loaoku ke kiekie iwaena o na kanaka ili ulaula. Ma ka aina puni ole o Amenka, aohe e loaa kona mea like, aole no hoi iwaena o na pae aina lehulehu o ka mo* ana. He alii oia no kekahi wahi hapa uuku o Hawaii, e like hoi me Egebereta he aiii pelekane, no kekahi hapa o Enelani, aua hakaka o Kamehameha e like me keia aiii, a e pono au ke oieio a§ ua kue aku oia i ka noho hoomaiu ana o kekahi mau aiii haahaaehiku, no ke kukulu paa a me ka imi ana i ka mea e maluhia ai o kona aina. Ika wa hoi i pau ai no puaii kaua o ka enemi i ka hoopio ia, kau aku la ua koa Hawaii ianakiia la i mau kanawai maiuna o na kanaka a pau, e iike me ka hana a ka poe Sakone o Beritania ; ua kau pu no hoi ke kanawai maiuna ona ponoi i mahuahua ai ka 1 maluhia a puni na moku, i noho iloko o | ka pakaha waie a me na hana weliweli j mamua aku ; ano hoi ua hiki i na hapauea a me na kamalii ke moe ma na alanui me ka hoopoino ole ia. Ma ka wehe mua ana mai o ke alaula malamalama o keia Keneturia a kakou e hauoli nei, he kanaka opiopio koa a wiwo ole o Kamehameha, e imi ana e iike me Davida o ka Iseraela ka hele imua, me ke komo pu ana hoi iioko o na hooiii kaua, me na paio ikaika kiekie. Waīkuiikane hoahanau me ka Moi Kalaniopuu, ka mea nana i hookipa aloha mai ia Kapena Kuke ma Kealakekua j aka, iloko oia manawa ma Maui*nei a ma keia kaona ponoi no hoi o Lahaina nei, aia hoi ua Holomoana Kaulana la, i hoea mua ae ai ma Kauai ma keia Ia no a kakou e hauoli nei, e holo piii ama mai ana, ma na kapakai o keia mokupuni. Ua kaalo ae la ua aliimoku Beritania la ma na kapakai o Molokai a me Lanai, me ka hooneleia o kona mau kiionohi, i ka īke ana i kekahi mea nana e ume i na koni ana a kona manao. Aka ia \va no, ke ike mai Ia oia i na kapakai o ua hele wale hoi a uluwehi i na ululaau aloha o keia kaona, o ka alohi anapa hoi a ke kukui i kiponaia me ka nani uliuh o ka ulu, i hele ka lau a kohu lau hoiu o ka laau pama. Maluna ae hoi o na mea a pau, ke oni mai la na kumu niu e kela ae iluna. Lohe koke ia aku Ia hoi ke kani halulu o ka pahu, me na leo uluaoa lealea o koau pouli. Aole i upuupu ibo, a ike ia'ku la he waa e hoio ana maluna o na wai i hele wale a alania ka waiho ana, i houmaiu ia mai hoi e na kakai mauna kiekie, e waha mai ana ma- j iuna oko kakou taooa nei. Aia hoi maiu-! na o ua waa la, kekahi opio hanohano nona i na heiehelena kapukapu. Lekei aku la oia iluna oka moku. Ua hoike koke mai la kona ouli i ke kahaha nui, aka aole nae no ka hopohopo i keia poe maiihini a me na mea a pau e hoopuni mai ana iaia. Nc kona wiwo ole, noiaiia ua hoohala oia ī kona manawa maluna o ka moku ia po holookoa, oiai hoi kona makuakane Kalaniopuu a me na makaainana o Lahaina, e hoopiha ana i keia mau kapakai me na leo kumakena o ke kanikau, me ka manao ua poino oia. Aka, ua hookipaia aku ua opio ia me ka hiwahiwa e ke Aiii o ka haielana kupaianaba, a i kekahi la ae, ua huli hoi «ka la oia me na makana iwaena o kona mau makamaka, a pela iho la 1 halawai pu ai o Kamehameha ka Laoakila me Kapeoa Kuke, i ka wehena mai o ke aiauia malamalama o ko kakou Keneturia. Ua loaa mai hoi i ua Kamaaliikane Hawaii hiwahiwa nei oke au pouii, na hoomanao ano nui paleaa ole, ma o keia iauna ana, a mahope mai me na kanaka iii keokeo. E noho ana no hoi oia ia manawa me kona makua Kalaniopua»ma Kealakekoa Hawmii, ma ka wa i make ai oka Holomoana Kauiana, aka aole loa he hoike maopopo, no kona hui pu »na aku iioko o keia hana manaonao. Aole au e kuihe ma ka maoao ane, o kona ano lokomaikai oui, ka mea nana i hookaumaha mai no kela uiia, no ka mea, ] he makamaka mao loa oia no na malihini Ui keokeo, i hiki mai ma keia mau kapakai; | a ke iioi hoi lakou no kekahi mea. aia ka j iokomaikai ma kona mau poho hma a me! kona mau makaainana. ] Hookahi mea kanmaha a manaonap, na- i