Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVIII, Number 5, 1 February 1879 — Leta mai ka Pae Aina mai o Gilibati. [ARTICLE]

Leta mai ka Pae Aina mai o Gilibati.

As?pt. 2 1575. Ksr. H. B:x&:u3; -l&ii c<: — E ike »na oe ioa mea hoa o T«riwa • me Apai»o» nei, ma keia ieta »'a e hooooa iko oei 8i ce. Us bolo ao i Taw*ra iki la 29 o Aog, e like me ka'u leta i kakao ai , oaa, Aog 27, no ka mea» oa hoooea ke alii, ia'a e Uwe aa i kana leu kihea i kooa poe ! kaoaka i ho!o i Tarawa e hoi mai lakou, a j xii hoouoa do hoi ia'u e kamaiHo pa aa me • oa poe 'ia. 0 Teiti*hi ko'u hoa heie ma keia ho!o aoa, i ka !a a maua i bo!o ai oa s kipa moa maoa ma T*banihira no ka mea,; maiaiia kahi i noho ai o ka poe kipa ; a ia j maua i lels aka ai iuka ua hele moa aa io : Naminoku 1a ke alii o ka j>oe kipi, a ia j wa no ua akoakoa koke mai ia na kaoaka ] na alii e ae, a me m kanaka he nui loa t a i j ka akoakoa ana mai o na kanaka, alaila, | kahea aku ia au i ka inoa o ka poe Apaiana < e like ka nui me oa mea i kakau ia ma kekahi pepa, a i ka hoopau ana i ke kahea , ana i na moa, alaila, ua heiuhelu aku la au i ka ieta a ke alii, a ke hoouna pu nei au ia leta i ike oe. Ika pau ana o ka heluhelu ana ia leta, alaiia, ua ninau aku au ina kanaka Apaiana penei; pehea ko oukou manao no ka hoi a no ka noho ? aole nae i pane mai, ua nui ko'u mau ninau ana aku aole no i pane mai, a no ko'u ninau pinepine, alaila, ua pane mai Ia ke alii kipi penei; ,k aole au e bookuu aku i keia poe kanaka, ua aua la e a'u i j mau hoa no'u e hele ai e kaua ia KouTabi." ; I ka pau ann o na kamailio ana, alaila, ka*, mailio au me ke alii o na kipi a me na ele-! makule e ae, a paipai nui au ia iakou e hoo* pau i ke kiua a e kuikahi, aka, ua hoole mai lakou aole e kuikahi; a i kr< pau ana j o na kamailio ana, ua moe no maua malaila, | no ka mea, ua poeleele Ia maua e wa* | iho ana iloko o na moe uhane, a me na hi« | hio ana no ka luhi o ka hoio ana aku a no ka wela o ka la, a i.'oko oia hiamoe nui a i ; ka hora 11 paha o ka po, aia hoi he uwa ana a me ka halulu nui, ia \va no puoho ino ae la au mai loko ae o ko'u wahi kihei huluhulu i moe ai, me ka manao ana o ka hora hope loa la ia o ko maua ola ana, eia ka 0 ka poe kipi e hula ana, ma kahi he 20 paha anana ma ka aleau aku o kahi a maua e moe ana, aole no i nioe ua poe kipi nei a hiki i ka hora 4 o ka wanaao, a pela no ko maua hiamoe ole ana no ka halulu loa o ka honua. Ika horu e6 o ke kakahiaka ana ae ua haalele maua i kahi o na kipi e holo ana i Tabian kahi i noho ai o G. Haina ma, a ua hiki maua ilaila i ka hora 11 me 30 minuie. Ike kamailio ana no ka'u huakai 1 hiki ai i Tarawa a me na mea a pau no ke kaua ; ua nui wale na mea i lohe ia mai ia Haina ma mai a mai na kanaka mai no hoi, aole malaila o Te-Kourabi ke alii o Tarawa, aia oia ma JNea he wahi ekolu hapaha mile paha ma ka akau o Tabian n mawaena 0 Kourabi a me ka poe kipi elua paha mile. 1 ka hora 4 me akahi hapalua oia ahiahi no lohe mr.i la makou ua luki mai ka pee ' kipi iiui Uai he \v»hi hapalua mile paha ma ka akau aku o Kourabi, manao mua nae au e hele mua e īhe ia Te»Kourabi me kuu manao e haalele ia lakou i ke kakahiaka ana'e oia ka l'oaono Aug 31, aka, no ka nui loa o ke kni o na kowa (ra\va.) nolaila, aole au i hele ia ahiahi. Ika po ana iho ai ka hora 9 me akahi hapalu lohe nku la makou ina leo paapaaina o na pu kaupoohiwi, alaila, manao ae ln makou ua hui nsi noao kaua, a i ka hala ana he hapalua hora mahope iho ua hiki im.i la ka poe o ko Tc-Kourabi aoao 1 auhee mai, a hai mai la ua make kekahi poe. la wa no lilo iho la ko makou hiamoe ana i mea o!e no ke komo nui ana mai o na kane na wahine a me na keiki, ma ka rumi a makou e moe nna, a hehi kekahi maluna o keknhi no ka nui loa o ka makau, a no ka nui loa ana mai o ka poe komo mai, ua pani īa na puka a ua kinai ia na kukui, aole no hoi makou i hiamoe hou aku a hiki i ka malamalama ana, a pela no ko'u hiamoe po-

I no ole nna iloko o ia mau la a me ia mau po I a hiki i ka haalele ana ia Tabian Sept. 3 ! aka, o Mr. a me Mrs. Haina aia do laua I mawaho o ku hale me na kanaka he nui, o nn wahine a me na keiki, na elemakule a me na iuahine. Mai ka hora 9 me hapalua mai o ka po a hiki i ka hora 2 o ka auina la o ka Poaono Aug\ Ul, lohe mai la makou ua hee loa na kanaka o Te-Kourabi, a ua make kekahi poe, aole nae makou i lohe ! i mai i ka make o ke alii, nolaila, manao ma- j , kou e heie e noi i na kipi e hoopakeie i ke 'lii ina he mea hiki ia maua o Haina e hele aku ai, a ia hoi e hoio mai ana na kanaka o ka aoao o na kipi e hao ī na waiwai, ia wa ninau au, nuhea o Kourabi ? hni mai la iakou »• ua make o Te-Kourabi a me kona kaikaina, a me kana keikikane mua a me ka makuahine a me ke kaikuahine a me kekahi poe e ae," ia wa no ua hele loa maua e nana i ke kahua kaua a e ike i ka poe make. I ka hiki ana ma ke kahua kaua ua ike inaua i ka poe i make e mokakl ana me ka manaonao, ua okioki ia na poo o kekahi poe, | o ka nui o ka poe make ma ke kaua ana he j 24 he 22 kane a elua wahine, he 19 Pegana | a he e 5 hoahanau. i I ke Sabati Sept. 1, ua hiki ma Tabian I j na kino make o Te-Kourabi ma, aka, no ka 1 i po e onn, noie i kanuia, a i ka Poakahi ae | | ke kanuia ana £ia ka poe nana ī eli ka ! 1 lua a i kanu hoi, G. Leleo, Teitiaki a me | | Teraoi, a inaloko o ka lun hookahi ua ka-1 j ouia n\ kino make elima, D. Kourabi, Tej kamatie, Teutimawa, Nei Kamoia a me Nei | Tebanimarawa. O na kino make ir.a kahi o i ke kaua, ua kanuia kahi poe, a o kahi poe i i ua puhiia i ke ahi, a hookahi kino make i ; | aiia, i aiia e kahi poe kipi me ka niu opio-1 j pio; a o ka inoa o ka mea i aiia Ten Rea-; ; uo, he ho .hanau oi& oo ka ekalesia o Tabi-1 | an. i ka ia Sabat; ae, Sept. 1, ua komo j ! mai maioko o ka pa o na misionari na ka- ; naka he nui loa, me na pu, na pihi a mo ' i na laau, wawahi kahi poe i ka pa, a hou | i mai i ka hale i na laau, a iawe aku i kabi j i mau mea iiilii o na pio, & manao eo hoi e ; pepehi i na pio maloko 0 ka pa 0 na kumu, ; ' nui ko makou hana ma ia la no ke keakea i, ka poe pepehi, ua hana aku a luhī ke kino, > : ua kamaiiio a hik' ole. la wa no, ua hele ' au i na 'lii k:pi e noi aku aole e pepehi ia ; ! ka poe pio, ua nui nae ka hoopaapaa a me ; ; ka loihi o na kamailio ana, ua ae mai me : ka manao nae e kipaku i ka poe o Kourabi,l a no ka mskau o na hoahanau a me kt poe : e ae o pepehiia, nolaiia, ua hooholo o Hai- \ » na ma e heie pu me ni kanaka i Apaiang. 1

I ka Poakahi oa loi* mai ka waapa o keka* hi bacie oīa o M*ii Kawi e kokaa t na ka* oaka he-.e i Apaiaog hoi pa nie Hilii ooa kuma, akola waapa. Ika roa», iaa, Sept. 3, hom 6u30 oke ahtahi, e* haalele makoa ia Tabīao,aike aomoe hik» , makoa ma Bo*riki. a mee iki maUila no ka maloo e aoa oke ka>, ai ke ao aoa ae aa hoio lo* mai; aa kaa na kanaka he 44 ma ka waapa oai oka haole, a o kanaka he 43 a me kahi maa akaoa ma ko'a waapa, a ona mea ai ame 12 kanaka ma ko Haioa w«apa, a aa ooho no kahi poe ma reboatarawa. iko makoa holo ana, oa loaa o leirio,a aa waiho ia na mea a paa malaila, a . aa hoi ioa mai au e hoalohaloha iko ha *; ie o"a, a o ka waapa o ka hiole, aa kii hoa i ta īka poe i koe, ahe nui no na kanaka e holo ana ia nei ma na waa e ae, ke manao neiaa, oa eloa haneri kanaka i hiki mai. Ika la 6 o Sept. ua hoi hoa oG. H. i Tarawa e hoihoi ana ika waapa oka haole, a ; e kii ana no hoi ia Mrs. Haina a me na keiki; a i Sept. 10 ua hiki mai o Kalaahine « me kahi mau kauaka e ae, a o G. Haina ua ; noho i Tabian. Ikaia 1S o keia malama, ua hoi mai nei na kanaka mai Teino mai, a ; ke noho nei ma ko kakou pa ma Tetoaubjn. > Na >iea Hou o Apaung. I ke ahiahi oka Poakolu Sept. lb ika ; hora 6 a me 45 minute, ua puiwa ka manao o ka'u wahine no ke komo ana mai o kekahi mau kanaka ekoiu ona hoahanau ? me na pu, a me na mea kaua e ae, a owau ; ia wa aia au e kamailio ana rae na kanaka | pio o Tara\va, ika ike ana o ka'u wahine, t ua manao oia ua hoouua ia mai kela poe e j pepehi i ka poe pio o Tarawa, nolaila, ka- j hea koke mai #ia ia'u, a holo aku ia au me j ka wikiwiki a ninau aku la ; heaha ka ou*; kou? Eia ka lakou, kl He kaua, no ka lohe ( ana mai nei o ke alii ua makaukau loa o J Te-Kabunare ame kona poe e kaua mai i | ke alii, a ua hoouna no hoi i kekahi waa i j Tarawa, noiaila, ua makau ke alii o nui loa | ka poe me ia, (Kabunare,) no ka mea, ua i kipi ika moopuna, nolaila ke hele nei ma- : kou. " Ia wa no, knpae ia aku la na mea j ai e hoomakaukau ia ana no ko makou pa-1 ina ahiahi, a lilo ae Ia ia mau mea ono i mea mananalo i ko makou manao. I ka wa e hele nei na kanaka, ua ninau aku au, auhea ke alii ? Hai mai lakou, aia no e kali ana ina kanaka, nolaila, aole loaa ia'u he wa kupono e hana aku ai, no ka mea, ke hele nei na kanaka. Ua olelo mai na kanaka ia'u, ua huna loa ia keia mea, aole e hai mai ia'u o keakea ka wau a hiki koke | mai na kipi o Tarawa a hui pu me Kabu- j nare. Ika hala ana oka hora ehiku ame hapa, ua hele au a me ka'u wahine i ke alii e kamailio a e lohe i ke kumu o keia kaua, aua hai mai no oia mai ka mua a i ka hope, eia ka'u ninau i ke alii, he oiaio keia mea au e olelo mai nei? He oiaio no, wahi ana ; olelo au i ke alii penei, aole anei oe e ae mai i ko'u manao, e kapae iki ke kaua ? Ua hoole mai oia me ka i mai, aole loa au e ae aku i kou manao, no ka mea, ua hana o Te-Kabunare me ka maalea, a ua hoouna i kona poe kaikaina ī Tara\va e kokua i ka poe kipi, a ua make o Kourabi, a owau wale no ka mea i koe, nolaila, e hele no au e kaua aku iaia, oi uuku na kanaka me ia, o hiki mai auanei kela poe kipi o Tarawa a hui pu me ia, olaila e pilikia no kakou ; eia hoi, ina e loihi ka hoomakaukau kaua, holo no kekahi ona kunaka ma kela aoao a nui loa kona poe kanaka a pilikia loa kakou. la manawa ike no au ua paa ka manao oke alii, nolaila, ua haawi aku la i ko maua oloha hope a hoi mai la. Ika hora 9 oia ahi* ahi no, ua hele ae ke aiii ma ke alanui, a kahea mai la ia maua me ka i mai, *• Ke hele nei makou i ke kaua, a ina lanakila ko makou aoao, alaila, halawai hou kakou, aka i hee makou, alaila, oko kakou hui hope ana keia, aloha oukou. " Mai ia po ka hele ana o na kanaka a hiki i ke ao ann, a pela aku. Ua hoonohonoho na aoao kaua ma kahi kokoke i Tabuiroa, a ma ka hora 2ka hui ana o na aoao kaua, a ua nui na kipu ana; he ekolu hapaha hora paha ke kaua ana, j alaila, make iho la o Te-Kabunare, TekauI tabuki, Tekaitaba, Teantua, Te-Arawaia, Ten Tibaua, Nei Tinae, Te-Nenaia Kabu- | nare opio, Temaromaro, a o Ten-Heke a me ; 'i'e-Namakei no Marakei laua ; o ka nui o |na make ma kela aoao he 11, a o ka poe | make ma ka aoao o ke alii, Wanikaie, TeBonteman, Ten-Kakoroa, nolaiia, ua lanakila ke alii. Oka poe eae ua holo nui 'ku i Tarawa. Iko maua lohe ana ika nui o ka poe i make a me ka poe i hee, ua nui ke kaumaha o ka naau. 1 ka Poalima ae, Sept. 30, ua holo au a me Leleo wahine e ike ī na kino oke poe i make, aole nae maua i ike ia lakou, no ka mea, ua kanu e ia e A. Tekea ame Ten-Tebea kela keiki hanai a. [ Te-Kabunare. Me Bna kino make i kanu |ia e laua maloko oka lua hookahi, oia o j Kabunare a me kona poe ponoi. | Ua paiapala aku au ia oe e hoike mau ana i na hana maikai ma Apanna nei, aka, ano ua kaumaha ko maua naau, aole nae i emi ka hana aka Haku. Nui kuu minamioa no ke keikikane a Te-Kabunare no kona make e ana, no ka mea, he haipule oiaio oia a he keiki holo loa o kona naauao. Ua haalele lakou la Auamano a ua hele mai a noho maanei no ke ao kuia ana. 0 ka nui ona haumana kuia i heie mai mai Auainano mai he ehiku, eia na inoa, TenKabane (Tebea), Te-Neneia, Nei Moia a me Nei Taboraua, na kaikuahme o Neneia, ■ Ten Tiban, Te-Mataua a me Nei Kamaua. Ika wa aole i kaua iho nei, ua nui loa na j haumana i akoakoa mai, ma ke 30 a oi aku |ika la kula. 1 keia puie ke hoomaha wale j nei, no ka mea, ua pau ioa na kanaka ika ! hele i kela aoao e mahele i ka aina o ka poe II make. I Ke hoapono uei kahi poe ika make ana ; o Te Kabunare me ka i mai he kanaka puni kaua ka oia, a holo pinepine me na kipi o Tarawa, aka, aole #'u mahalo ia manao. Ke noho nei o Haina wahine maanei me na pio o Tarawa, a o Haina kane wale no i | Tarawa, ua lohe mai nei nae makou aole ' pilikia. Eia maanei o Te-Kabure a ine kajna wahine ame na makua, no ka mea, ua ! lilo ka aina, aua pohiia na hale. Eia no j maanei o Teraoi ame kana wahine, no ka mea, aoie haomana ma Tara\va. Ua ike ■ au i kekihi leU i kakauia na inoa o kekahi j mau alii o keia pae aina ma ka lima oG. I Haina, e manno ana e hoohui aku i ko iakou mau aina me ko kakou Pae Aina HaI waii. Pehea la e malu ai keia mau aina ? jKe hoohenehene nei lakou ika manuwa i Amerika me ka manao paha he mea oie loa !a he heopuoipuni wale no ; aole o koonei | poe, aka, oko Tarawa no, oia no ke!a poe : krpi. Hookahi kaikamahine o Tarawa e | noho pu nei me maua, ano no ia i noho mai i nei i pani no kela kaikamahine i mare me j Teraoi. Ua pau na mea hou, ke aloha pu | aku nei maua ia olua o Binamo wahine. • G. Leleo.