Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 52, 29 December 1883 — HEAHA LA KA HOOULU LAHUI? [ARTICLE]

HEAHA LA KA HOOULU LAHUI?

He ninau ano nui fceia i ninauia i n; makahiki i kaa hope ae nei, a ua hoiki nui kekahi poe i ko lakou manao no ii mea. Penei ka wehewehe a kekahi E lawe nui mai i na kanaka mai na ai na e mai, o kekahi poe hoi, aia elua ; ekolu wahine a ke kane hookahi, a ( kekahi hoi, e noho huikau aku a hui kau mai e like me na holoholona, a pe la wale aku, oia ka ka mea e ulu ai kj lahui, o keia ninau, ua pili i ka lahu Hawaii ponoi no. A o ka'u haina no keai ninau, aole kulike me na haina a kekahi poe a'u hoakaka ae nei maluna. Eia ka'u hai na. E kukuluia i mau kula kaikamahi ne mai Hawaii a Kauai, penei : Elua kula kaikaina'nine ma Hawaii hookahi ma Maui e like me Maunaoli i Makawao, hookahi ma Oahu e lik< me Waialua, hookahi ma Kauai, a m ka ahaolelo e haawi i haawina hoomai mailoko ae o ka waihona hhui i mea < malama pono ia ai na kula kaikamahi ne, a 1 mea hoi e*ola pu ai na kumu, i e hoonoho ia hoi i mau kumu wahim maikai a aloha nui i na hanmana, aoh i mau kumu makemake wale no i k< dala, a e ao nui ia na kaikamahine i ki olelo haole, i ka hooponopono hale, : me ke ano o ka noho ohana ana, a m( na mea like a pau i ku i ke ano naauae 0 keia au holomua Eia kekahi, e kukuliiia i mau kuli keikikane mai Hawaii a Kauai, elua ku la ma Hawaii, hookahi ma Maui e lik< me Lahainaluna ma Lahaina, hookah ma Oahu, a hookahi ma Kauai, nolaila 1 ka noho ana o keīa mau haumana : hiki i ka puka ana o na kaikamahine mai ke kula aku a e puka ana no ho paha kekahi mau keikikane mai na ku la aku, ua oi ka pono o ka mare mu£ ana o keia poe keiki iloko o na kula. mamua o ka hoi ana aku me na makua aole pono ke hoi e na kaikamahine me na makua mamua o ka mare ana, a pela no na keikikane. ina pela, alai'a, ua malama pono ia ko lakou maluhia, a he alanui ia o ka hooulu lahui; malia pa•ha e puka ana he 15 kaikamahine mai kekahi kula malia paha pela me na keikikane, a i ko lakou mare ana e loaa auanei ia lakou he mau haawina maikai; aole au i poina iki i ka moolelo 0 ke kula kaikamahine ikukuluia ma Waihku mamua, aole i poho ka manae 0 na kumu nana i malama i' kela noloko o ia kula kekahi hapa o keia lahui e noho nei i keia wa, ina hiki ia'u ke hai aku i kekahi mau haumana o ia kula e noho nei i keia wa, a me kekahi poe i make aku, alaila e maopopo ne ka pomaikai a me ka ulu nui ana o ke ia lahui, eia no 0 Mrs. Kapehe ke ola nei nana mai na kaikamahine elua me hookahi keikikane; hookahi kaikamahine i mare, nana mai na keiki ehā e ola nei, ina hui pu ia lakou a pau, he eiwa lakou. Eia no o Kahale wahine i mare ia Malaihi kane na laua mai. elua kfeiki, ua make nae kekahi a koe hookahi he mare i ke kane haole na laua mai he elua keiki maikai e ola nei. O Wahineiki kekahi i mare la W. P. Kahale, na laua mai hookahi kaikamahine maikai i mareia, ua make o Wahineiki a me ia kaikamahine hookahi a laua, aka, ua loaa na kaikamahine he eha keiki, hookahi i make a ekolu e ola nei; o Nettie Coper kekahi wahine, eia no oia ke ola nei, ua marēia me H. W. Daniela, ua make nae oia na laua na keiki lehulehu, a ua mare kekahi mau kaikamahine i na kane, a me ke keikikane i ka wahine a ua hanau na keiki a lakou, ke manao nei aole au i kuhihewa ua oi aku mamua e iwakalua ka nui 0 keia ohana. O Mrs. Mak,-.ulia kekahi ua mare me Kalama o Kūla Maui, na laua mai na keiki e ola nei, elua kaikamahine ua mare i na kane a hookahi keikikane i mare i ka wahine, ke manao nei au, ke

hui ia na moopuna, a Makaulia, ua unu a oi ae, o keia paha kekahi mau kuhikuhi e maopopo ai, oia*hoi kekahi mea kokua mai i ka haina a'u i hoaiai ae la, no ka mea, o keia mau wahine kekahi o na haumana oiaio o ke kula kaikamahine i kukuluia nia \Vailuku malalo o ka malama ana E. Bailev. Eia keia, ma ka makahiki 1861 ua kukulu o C. B, Ariaru i kula hanai ma Makawao, he kula kaikamahine, aole nui na haumana ma ia kula ia manawa, uuku loa no, penei na inoa o ia mau kaikamahine, Miss Manohelii, ua mare ia Rev. J. Kauhane, ua loaa na keiki lehulehu na ko Kau poe e hai mai ehia la hoi keiki ? O Miss Hanaikolo ua mare me J. Haole, na laua na keiki elima, he eha i make hookahi e ola nei. 0 Miss Sera ua mare ia J W. Nauka na, na laua mai na keikikane a me na kaikamahine, nau no e Naukana e hai ae i ka nui; o Miss Risepa ua mare ia Keanu na laua mal na keikikane ekolu paha a me na kaikamahine eono, ekolu j moopuna ponoi, huina he umikumama luaeolaneia ua make kekahi mau keiki eha. O Miss Kealalaina ua mare ia W. H. Kauwahi, hookahi keiki, oia iho la ka nui o na haumana o ia kula, a oia no hoi na hua i loaa iloko c keia kula, he mau hua hanohano a ma ikai, a pehea ia, o keia na mea a'u i ike ole ai e noho kauliilii ana mai Hawaii a Kauai, nolaila, ina imi kakou i alanui okoa no ka hooulu lahui, aole e loaa, c keia wale iho la no ke alanui maikai a maemae loa, eia ke kumu pilikia'o keia mau hana, aole i kokua nui ke aupuni 1 keia mau kula, aole no hoi i noonoe nui na kai> ahaolelo 1 hala no keia ku muhana ano nui, aole i haawiia kekahi dala i mea e kokua ai ia mau kula, nui loa ko kakou dala loaa mai mailoko ae 0 na auhau, ke ole au e kuhihewa oia ke kumu i make ai kela kula o Waialua minamina nui au i kela kula maikai, ne ka mea, mailoko mai o ia mau kula ua laweia i mau makuahine no na aina peganu aia ke hua la ka lakou mau han? 1 keia wa, hē mea kupanaha ke-manae nei au he mea pono e noonoo nui ia keia e na mea a pau r ke mahalo nei ai: i ka lawelawe kino ana o ko kakou Moi wahine i keia hana nui, ka imi ana i ke kumu e ulu ai ka lahui, aka, he wahi hemahema iki nb iloko 0 ia kukulu an? ma ko'u noonoo ana aole i kupono ke la kukulu ana i na ahahui haoulu lahui ma ia ano, penei ke kukulu aua o h ahahui a'u i ike ai : Kahea ia ko AVailuku e hui ma ka halepule, kohoia i Peresidēna a 1 kakauolelo me ona puuku, a lulu dala no hoi, a oia mau dala i lu lu ia i mea kokua i ka poe aleinakule a me ka poe mai a ilihune, nolaila, ina pela ke kukulu ana, alaila, e pono ke oleloia he ahahui kokua a -aloha hoi i ka poe ilihune, oia ka huaolelo i kohu loa ilaila. Aka o keia aole pela, o ke ano o ka hooulu oia keia, e mahi, e kipulu, e kanu, a e ulu mai, e laha na hua, alaila olioli ka mahiai i ka nui e na hua o ke kihapai, a pehea ka pili i keia mea ? E haiia i kanawai, e kukulu i mau kula, a e hookomo na makua i na keiki ma keia mau kula a puka mai mare aku na keikikane me na kaikamahine a mahope hua mai lakou i na hua ohaha, a pehea ia, eia, olioli ko I kakou Moi i ka laha ana o kona lahui ' kanaka, nolaila, malaila ka like ole 0 ko'u manao me ko ka Moiwahine, aka, e kala mai ia'a ina ua kuhihewa au malaila. E pane mai ana pana kekahi mau makua ia'u me ka olelo ana, ka aia he kane waiwai alaila mare ka'u kaikamahine, ina pela ulu ole no ka lahui, ka i noa mahope e imi ai ka waiwai, o ka mare ana o kekahi mau mea i ka wa ilihune oia ka mare i alolia nuiia, no ka mea, ua hoomanawanui laua i ka wa ilihune a mahope loaa aku ka waiwai, e paa ana ko laua aloha k&kahi i kekahi, aka, ina mare ke kaikamahine i ke kane waiwai, ina e nele ka waiwai ka haalele koke ia no ia o ke kane, hele ka wahine a* noho me kekahi kanaka waiwai ma ke ano launa hewa, o ka hoka no ia, alaila, nowai la ka hewa ? no kela iiiakua no, ina pela, e uoki oe e kela makua, eia kekahi, malia paha e olelo ana kekahi mau makua, ina paha e hanaia i kanawai pela, alaila, ua like ia me ka lawe i ka mana o ka makua mai ke keiki a kulike ole ia me ko ka i makua manao, nolaila, aole hopohopo ike hana pela, ae, 'ne oiaio no ia, aka, ine e haalele kakou i na mea e ae a hookahi manao o ka ulu o kalahui, alaila, ua oi aku ka pono o keia mau hoakaka manao ana, nolaila, ina hookaawale pono ia kekahi mau puu dala, no keia ano hana, e like me ka manao nui ana o na kula aupuni i keia wa, alaila, aole i poho ke kokua dala ilaila, mamua 0 ka hoolilo nui ana i ko kakou mau dala i na kanaka o na aina e, e like me na Pukiki, na Cilibati na Pake, Geremania a ]>ela aku, no ka poe mahio ka pomiikai, aole no ka lahui, nolaila, ma kuu makaikai ana iloko o ka bila Haawina, ua loaa ia'u he $87,801. 50. me he la, ua hoolilo ia ma ka waiwai nui ole, a me ka pomaikai ole o ka lahui, ke manao nei au ina o keia mau dala nui a i heolilo ia ma ka hana ana, imi ana i mea e ulu ai keia lahui, alaila, ua waiwai la ia mau dala a ka lahui ilaila. Nolaila, e na lunamakaainana 0 keia kau ae e puka ana, eia ka hana, ka hana hoi a kou lahui ponoi, hana ia

me kc ano kanaka makua, aole me ke ano kanialii elike me keknhi mau kau i hala aku la, ua hala ka wa i ano kamalii ai, e lokahi ka manao, a c pupukahi ka hana, aole hana nui i ke alu ia, aka, hoololi kimawai no oukou a i na bila kanawai poomuku hoi kekahi, a uhiuhi lau īnamane hoi kahi niau kanawai, n haha poeleele hui kahi mau kanawai, a heaha ka waiwai i loaa malaila, eia ka mea i loaa, he hoopilikia wale no ika lehulehu, aole 1 hoouna ia na lunakana wai i mea hoopilikia i ka lahui, aka, i mea e imi ai i ka pono kaulike, a e ho opau paha i kahi pilikia o ka lahui, ma lia paha e pane mai auanei kekahi ia u. i ka wa kahiko nui loa na kanaka, u? , noho lakou me ke ano huikau, ikou manao aole lakou i noho huikau e like me keia wa, penei na kula o Hawaii i ka wa kahiko. Ua malama pono ia nc na kaikamahine e na makua, a me kc lakou maluhia a hiki i ka wa pono alai la hoao, aole mare ia wa, he hoao wale no, pela ka lakou liana, ua malama is no na keiki kane, he punahele ia no k£ mea o ka hana nui a na makua ia wa ,he hoopunahele i na keiki kane a me na kaikamahine, eia kekahi, aole he mau pa hookamakama i ko lakou au, r mahope iho o ka makahiki 1779 han: ia kekahi hana ino loa, e hooponalo a ia oe e Hawaii, nolaila, e like me ke na makua hoopunahele ana i na keik kane a me na kaikamahine i ka poli e na makua i kela wa kahiko loa, oia ho ko lakou wa naaupo, pela no e hiki a ia kakou ke hoopunahele i na keiki ka ne a me na kaikamahine a kakou iloke ona kula hoonaauao, alaila, puka ma lakou me ka maemae a ola hou oe < Hawaii, nolaila, ua oi ka pono ok: mare 0 na<kaikamahine Hawaii me nj keiki kane Hawaii ponoi. Ke waihe nei au i keia hana na ke kau Ahaolek e hiki mai ana, a ina aole lakou e han; ana ea, alaila, ua makemakeno i na pa keke 0 lakou, aloha wale. JOSIAH HAOLE.