Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 24, 13 June 1885 — Page 1

Page PDF (1.89 MB)

This text was transcribed by:  Kaulu Luuwai
This work is dedicated to:  Kawaikaunu Luuwai

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XXIV, HELU 24.      HONOLULU, POAONO, IUNE 13, 1885.  NA HELU A PAU, 2028

 

NA HOOLAHA KUMAU.

WA KAKELA

@ HE KOKUA MA KE KANAWAI.

He Luna Hooiaio Palapala.

Keena Hana: Ma ke Keena Loio Kuhina.

@

S E. DOLE.

LOIO, LOIO, LOIO.

He Luna Hooiaio Palapala.

Keena Hana: ma Alanui Kaahumanu

DILLINGHAM & CO.

Mau Mea Kuai Lako Hoo

Alanui Papu, Honolulu.

FRANK PAHIA.

ANA AINA! ANA AINA!!

KEENA HANA: Aia ma alanui Moi, koko.

@ i ka Uwapo o Hooliliamanu.

C C. COLEMAN.

Amara a he mea hana Mekina

Kapili Kapuai ha olio.

A ME KA

Hana Kaa Lio ana, etc.,

Hale Hana ma Alanui Alii.

            E kokoe la i ke Alanui Papu.

J P. HANAAUMOE.

He @oio a he Kokua ma ke Kanawai ma na Aha Hoonalu a Apana o keia Aupuni.

E loaa no au ma Puna, Hawaii.

 

E G. WALLER (WALA.)

Ma @ i@ hipi ma Alanui Puowaina, ma ka @ kapaia “Kawaiahao Market,” inalaila e @ io hipi momona, a e hoolawa ia a @ makemake o na makamaka.     2001-tf.

CHAS H PULAA.

@ MOA HE KOKUA MA KE KANAWAI

A e loaa no au ma Honomakau, Kohala Akau,k Hawaii                                2001-tf.

JOHN MAHIAI KANEAKUA.

LOIO A HE KOUA MA KE KANAWAI

MA NA AHA HOOKOLOKOLO A PAU O KEIA AUPUNI.

Keena Hana me H@n. K. Preston (loio Pe-@kane) ma Alanui Kaahumanu, Honolulul

CECIL BROWN.

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

@ he @gena Hooiaio Palapala no ka Mokupuni o Oahu

KEENA HANA: Helu 8 alanui Kaahumanu tf.

RICHARD F. BICKERTON.

                        (PEKEKONA.)

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

KEENA HANA: Helu 27 alanui Kalena. tf.

W A. KINI.

            LOIO, LOIO, LOIO.

KEENA HANA: Helu 15 Alanui Kaahumanu, Honolulu.    tf.

 

W. C. AKANA (KALAUKI.)

He Mahele o Unuhi-olelo ma ka olelo Pake me ka olelo Hawaii. Ua makaukau no hoi @hana i na Palapala Kuai a Hoalimalima a peia aku mawaena o na Pake a me na kanaka Hawaii. E loaa no au ma ke Keena Helu 7. Alanui M@i, ma kahi e kokoke ana i ka uwapo a Haaliliamanu.

                                                                                                                                    2010-@y

WILDER & CO. (WAILA MA.)

Mea kuai papa a me na laka kukulu hale na ano a pau, a me na me @ pono a pau no ka hale.

            Kihi Alanui Moiwahine me Papu.       tf.

WILLIAM AULD.

Luna Hooiaio Palapala Kepa Paahana no ka @ o Kona.

KEENA HANA: Ma ke Keena Wai o Honolulu.                  tf.

S H. MEEKAPU.

Tela humuhumu lole.

HALE HANA: Helu 11 alanui Nuuanu.

G L. FITCH, (KAUKA PIKA.)

            Ua @he ae nei au he Keena Lapaau ma Alanui Maunakea, Honolulu, Helu 70, a e loaa no au ma ke Keena ma ka hora 9 a ka hora 1@ a ke kakahiaka o kela a me keia la, hora 3 30 a i ka hora 7.30 ahiahi.          @007-y

J NO. M. KEALOHA.

Luna Hooiaio Palapala Kepa Paahana no ka apuna o Ka@aihau, Kauai. He agena no ka Hooiaio ana i na Palapala no ka apana o Kawaihau, Kauai. He Komiaina Palena Aina no ka apana o Kawaihau, Kauai, a he Luna Hooko Mare no ka Pae Aina @k.

                                                            1188-1yr.

HE MOOLELO KAAO NO

Ka-Mahina

Malamalama

Ke Keiki Alii o ka welau anu o ke aupuni o Hinedu, ka Hiapaiole o na waoakua kanaka ole o Puricalia, a o ka naita hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

(Kakauia no ke KUOKOA.)

E kuu keiki aloha, me he mea la e lilo paha ka lanakila ma ka aoao o ka naita malihini. Pane aku la kana keiki, aole au i moeuhana @aua e kaa aku ana ka lanakila ma kona aoao, no ka mea, aole ana mau hauna pahi ikaika i hoomanuheu aku i ko kaua moho, aka, ke pale wale ia la no kana mau hauna pahi me ke aheahe malie, a ke halia mai nei ia’u e hahai ana no ke au o ka lanakila ma ka aoao o ka naita puuwai liona o na kakela hui

            Oiai ke anaina kanaka e makaikai la i na hauna pahi koikoi a ka naita nunui o Aikupika, a me na pale akamai a ka hiena o ke kakela Omaomao, ua loheia aku la ke kani ana mai o ka o-le e kahea ana i na moho o ka la e hoomaha. Ma keia paio ana a laua aole hookahi hauna pahi a ka naita puuwai liona i hahau aku maluna o ka nunui, oiai ka iala pahikaua e pinapinai mau iho ana i ka haule maluna ona, a nolaila he pale wale no kana a hiki ika hoomaha ana.

            Huli ae la ua mau moho nei a hoi aku la no na hale lole; haawi mai la ke anaina kanaka i na leo mahalo ia laua no ka mea, he hora okoa keia paio ana me ka loaa ole ia laua a elua he wahi hookanaaho iki no hookahi minute. O keia manawa no hoi a laua e hoomaha nei oia no ka hora 12 ponoi o ia la, a nolaila, ua hoomaha iho la na lealea no ka paina ana, a ia wa i haupa iho ai na naita a me na makaikai no ka hoopiha ana aku i na lua a ka houpo lewalewa.

Hala ae la he hora okoa ma keia hoomaha ana, pau ae la ka paina ana a kela me keia, a hilinai nui ae la ia Puna kalele ia Kau, ia manawa no i kani mai ai ka leo o na mea kani, a hauwalaau ae la hoi ka leo o na makaainana, a i ke kuu ana iho o keia mau uluaoa, poha mai la ka leo o ka o-le a ka haku puuku, e hoike aku ana i na moho kaulana o ka la e liuliu no ka halawai hou ana he alo a he alo ma ke hakua paio, a e ike ia ka mea oi o laua ma ka ikaika

            Liuliu ae la ka nunui iaia iho, kahea aku la ia i kona puali naita e nee mai imua ona, a ia wa i pane aku ai oia me keia mau huaolelo: E a’u mau keiki, e nana ae i ko oukou alii ma ke kahua, a i ike oukou i ka lanakila ma ko’u aoao, e hoomanao iho ka hoi oukou aole loa i poho ka au ana mai maluna o na ale ahiu o ka moana; a i make hoi au ma ke kahua, alaila e hele ae oukou a paio aku i ka mea nana au e kulai mamuli o ka hanohano o kuu inoa naita.

            Poha hou mai la ka leo o ka o-le no ka lua o ka manawa, a emoole oili like mai la na naita mai ko laua hale lolemai maluna o na lio, huli aku la ka nainta malihini no ka akau, a o ka puuwai liona hoi no ka hema, a ia laua i hele ai a hala na anana he ehiku haneri mawaena o laua, huli like ae la laua a nana aku la kahi i kekahi, ike pu ia aku la ua mau naita e hookuene pono ana ka noho, a ia wa no i unuhi like ae ai laua i na makakila a olapa ana iwaho.

            Emoole, holo ae la laua me ka puahi nui e maalo ana i ka maka o ke anaina me he oloio la na ka pua i pana ia, a he mau sekona helu wale no, halawai ae la laua me ka ikaika loa, a kani oeoe ae la na medala kila. I keia manawa i ikeia aku ai ua mau naita la e haawi ana i na hauna pahi a ke akamai me na pale ana a ka eleu, a ua hoikeia mai la no hoi ko laua akamai holo lio, ke hele la na hauna a halahu wale no i ka alo ia, a aohe loaa aku o ke kino

            Hala ae la he hapalua hora ma keia paio ana me ka hahana a me ka hoomaha ole, a liuliu iki, ikeia aku la ka nunui e pahu iho ana i kana pahi ilalo o ka honua. Ma keia hana ana he hoike ana la i ka hoailona he manao kona i ka naita puuwai liona. Kaohi mai la ka nunui i kona lio a pela pu no me ka lio o kona hoa paio, a ia wa i nana mai ai ua nunui la i ke kae’ae’a o na kakela hui me na maka hulili o ka inaina i paila ia, a panu mai la me keia mau olelo.

            E ka naita nona puuwai liona, ua loihi a ua lawa paha kou hoohoka ana i ka’u mau hauna pahi punahele ke pale ae oe i keia hauna pahi hope loa a’u a o ka ai hope loa no hoi ia a kuu puuwai i paulele ai aole he pale’na e paa ai a aole hoi he aol’na e hala ai, oiai oia ka hauna pahi hookahi nana i hoohoka aku na kupua o na hilana o Abesenia a o na olali nana i kipapa na lua noho o na moo kua kalakala o na kapa o ka muliwai Nile, a ano, e pau nou iho.

            Ia wa no i hahau mai ai ua nunui la i kana pahi me ka ikaika loa maluna o ka naita puuwai liona, oiai oia e anehe aku ana e kamailio. Ike ae la ia i ka malu ana iho o ka pahi maluna o kona hokua, a ia wa i umii iho ai kona mau wawae me na kui kepa ma ka aoao o kona lio, a lele aku la imua me ka eleu launa ole; hoao hou mai la ka nunui e hahau me kona ikaika a pau, a mamua o ke ko ana o kona makemake ua haule aku la ia ilalo aohe ona poo.

            Ikeia aku la ka naita puuwai liona e kikahkaha hela mao a maanei o ke kahua paio, a e owiliwli ana i kana pahi maluna ae o kona poo, a ia wa no hoi i ikeia aku ai kekahi puali naita nui launa ole e holo mai ana a hoopuni ae la ka puuwai liona, a pane mai la ko lakou alakai: E like me ka make mainoino au i kau aku ai maluna o ko makou alii, pela auanei e loaa ai na hoopai i oi aku mamua o kau i hana ai maluna o kou kino.

            Oiai kela puali naita e anehe mai la e lawe i ke ola o ka puuwai liona, lohe ia aku la koua leo i ka poha ana mai, a na ia leo i hooku hou aku ia lakou me ka hoopuiwa nui ia, a o na huaolelo i pane ia aku, oia no keia: E na naita malihini, mai hoao mai e wawahi ae i ke kapukapu a me ka ihiihi o ka la nona neia mau hauoli a kakou e luakaha nei, a mai manao iho no hoi he rula ia no ka oihana a oukou e hiipoi nei ka lele aluka ana mai maluna o ka mea e ku hookahi aku nei, no ka mea, aole oukou i ike i kahi e hoea mai ai kona mau kokua, a luku ia oukou a pau.

            Aole i pau pono ae na olelo a ka naita puuwai liona, oili mai ana he 15 naita i lako pono me na mea kaua, a ma ko lakou mau lima e olinolino ana ka lakou mau pahi, a i ka wa i ike mai ai ka puali naita o ka nunui ia lakou, ua holo ae la ke anu maeele o ka weliweli iloko o lakou, a ia wa i lele like iho ai lakou ilalo a haule nui iho la ma ko lakou mau kuli me ka puana ae i na leo noi e kala ia lakou. Ku hou ae la lakou iluna a kau ae la maluna o na lio, a i ko lakou alawa hou ana mai i na pukonakona o ke kakela, ike mai la lakou i ka naita o ka puuwai liona e kuhi ana kona mau lima ma kahi o ka Moi me ka naita opio e hono ana a e nana mai ana i ka kakou mau hana.

            Hoomaopopo iho la ka puali naita e kono ia aku ana lakou e hele aku imua o ka naita opio, no ia mea huli like ae la ko lakou mau lio a holo aku la no kahi i kuhikuhiia aku. He manawa pokole ku ana lakuo ma kahi a na ‘lii e noho; haawi aku la lakou me na leo o na mahalo kiekie a me na hoomaikai palena ole, a huli aku la no na halelole. Kii ia aku la ke kino make o ka nunui o Aikupika a weheia ae la kona kapa kila, a ia wa i ikeia iho ai ma kona pale umauma ke kila nui o ke aupuni me kekahi buke kuhikuhi o na lua huna a pau elima haneri ma na mauna me na lae laau o Aikupika.

            He hapalua hora mahope iho o keia mau uluaoa, poha mai la ka ole a ka haku puuku, e hoolale aku ana i na naita i kou e puka mai no na lealea i kou. Emoole kani hou mai la ka o-le a ikeia aku la ka oili ana mai a kekahi puali naita maluna o na lio.

 

KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki.

Ke keiki alii o ke aupuni o Italia

Ka Olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuokoa na lua huna o na Powa.

HULI ae la ka olali opio a kauoha aku la i kana kauwa hoolohe, oia hoi ka Nunui Beola, ina he mea hiki iaia ke hoihoi aku i ka pio a hiki imua o kona makuakane, (aole hoi keia o ke kupua Beleba,) ua kunou haahaa mai la oia imua o kona haku opio. Lalau iho la ia i ke pio, a elike hoi me ka makani puahiohio e puhi hele ana i ke komohana, pela no ua Nunui Beola nei i nalowale ano e iho ai mai na maka aku o ke alii opio. I ka hala ana aku o ua Nunui nei me ke pio, he manawa ole, ku ana oia me ka powa Sila Huka imua o ka makuakane o ka olali opio, a waiho aku la ua Nunui Beola nei ike pio ma kona mau wawae, a ia manawa polole no hoi oia i nalowale ano e iho ai mai na maka aku o ka makuakane o ke alii opio a me kona mau puali naita e nana mai ana iaia me ke kahaha nui, a heo aku la no kona aupuni pahikaua, kona home aloha i noho ai a kamaaina. E na hoa hooipo o keia nanea, e hoakaka iki aku ka mea kakau no ka mea pili i ka lio kupua o ka olali opio. O ka hana mana mua @ hoike ia i kela helu iho nei o ko kakou nanea, oia no ka hana mana a keia lio i hoike ai no ka manawa mua a aole hoi e ike hou ia ana ka nui aku o kona mana ma keia hope iho i ka wa o ka olali opio, he hookahi wale iho no, oia hoi ka hooko ana i ka ke alii opio mau kauoha ma kona lawe ana i hona haku alii opio ma kona hokua; a aia auanei a hoea mai ka pua ala onaona o Arabia mai ka puhaka mai o ka mea nona keia nanea, nana auanei e hoike pau mai i na kana a pau o Lo Paina Huelo.

            Oiai ke alii opio e hoomaha ana malalo o ka hihipea o ka nahelehele ma hope koke iho o ka huli hoi ana mai o ka Nunui Beola, lohe aku la keia i kekahi halulu kapuai lio makai mai, nolaina, liuliu koke ae la ia nona iho no ke pale ana aku i na poino a pau e hiki mai ana; a oiai ua kokoke loa, nolaila, puka mai la oia mailoko mai o ka hihipea a ua waokele la a ku ana ma kahi malaelae, a i kona nana ana mai, ike mai la oia i kana aikane, a me ka naita o ka hulu omaomao, ke iho la ia no ke kali ana, a i ko laua hoea ana aku, hei aloha iho la lakou, a mahope o ko lakou kamakamailio ana no kekahi mau minute pokole, ua huli hoi aku la lakoku no ke kulanakauhala alii, kahi hoi a kona mau makuakane e kali ana o ka hoi aku o kana keiki. I ka hiki ana aku o lakou nei i ka pa alii, a e waiho mokaki mai ana hoi na heana o na Kino make o na enemi. Ku iho la ka olali opio e nana ana kona mau maka ma na wahi a pau o ka pa alii, a pane iho la me ka leo aloha: Ina oukou e hana maikai mai ia’u, alaila he maikai ka’u e hana aku ai ia oukou; aka e kanu aku ana no au i na kino o ka poe o oukou i make, a o ka poe hoi i pakele mahunehune ko lakou mau ola mai ka oi aku o ka’u pahikaua a me ka ko’u mau tausani naita, e hoihoi aku no au maloko o na halemai a e lapaau ia hoi ko oukou mau palapu a loaa he lanakila me ke ola maikai, a e ike hou mai auanei na makaainana o Italia nei, ua oi aku ko’u aloha i na kanaka mamua o ke gula a me na mea nani e ae.

            Huli hoi loa aku la ka olali opio me kona mau ukali no ka hale alii a oiai oia e hele aku nei, ua haawi mai la na tausani naita a me na makaainana i na leo hula hoomaikai, me ka panai pu ana mai me na huaolelo hoohiluhilu: E ola ko makou alii opio i ke Akua, a e mau hoi ka pa-e ana o kou inoa a kau i kea he puaaneane. I ke alii opio i hele aku ai a ku imua o kona makuakane, ua ninau koke aku la oia: Aole anei i hiki mai inua ou kekahi mea. he kanaka nunui, e paa ana ma kona lima he newa nui a ka lauana ole. Ua hiki mai me ke pio, a ke paa ia la ke pio e kou mau ukali, a ua kauoha aku nei au ia lakou, e ku lakou me ka makaala loa; a o kona ohana, aia lakou a pau iloko o ka runi nui kahi noho @ ai no ko lakou hopena. A nolaila, eia ka’u ninau ia oe e kuu keiki, Mai hea mai kela kanaka? E kuu makua, wahi a ke alii opio; mai ninau mai oe no ia mea, oiai oia ko’u mau kokua i ka wa e loaa ai i kekahi ulia o ka poino, a e kauoha aku no au iaia me ke kaulua ole, a he mau hoa alo anu hoi ia no’u e kuu makua. I ka pau ana o keia olelo a ke alii opio, ua emi pu wale iho la no ko ka makuakana manao. A o ke olali opio hoi, ua kauoha aku la oia i kekahi o na alii malalo iho ona, e kii aku i kona kaikuaana e hele mai imua o’u, a kii ia aku la.

            I ka hiki ana aku o ka elele imua o Kale, ua pane aku la ia: I kii mai nei au ia oe e hele, ua makemake kou pokii e ike ia oe. I ka lohe ana o Kale i ke kauoha a kona pokii, ua uleu koke aku la oia, a i kona hiki ana aku, ua ninau aku la kona pokii: Auhea la hoi o Momiana? pane aku la kona hanau mua, Ua hala aku nei i ka papu e hooponopono ai i wahi no na pio a huli hoi mai no ka hale alii nei. Ia laua no e kamailio ana, ku ana o Momiana, a ninau aku la kona hanau muli, Ma ka papu hea e hoopaa ia ai, pane aku la kona kaikuaana, Ua manao maua ma ka papu helu 25, oia ka papu paa loa; nolaila, e hoouna aku i na pio ilaila, a me na puali naita, a na lakou e malama, a malaila no hoy lakou e noho ai a hiki i ka wa e li ia ai na pio, a ua ae aku la ko laua pokii, a kena ae la ia i kona mau ukali e kahea aku i na naita a pau e hoi lakou iloko o ka papu helu 25, e malama ai i na pio: a o kekahi mau naita e noho lakou e kiai i ka maluhia o ka hale alii. I ka pau ana o na kauoha a ka olali opio, kena aku oia i kekahi kaikuaana ona, e hoihoi i na pio laila, ua ae mai la kona kaikuaana. a hele aku la.

 

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI IUIU O

Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.

 

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu no ke Kuokoa.

Nolaila, ma keia haawi ana a Kanehunamoku i keia ike ia Kahanaiakekua, ana ana i na ko’a lawaia ma keia Paeaina, i mea e maopopo ai i ka poe e manao u@i ana i ka Oihana lawaia, oia no kekahi hana nui a naauao, a penei e akaka ai i keia hanauna hou e heluhelu ana i keia moolelo o ke ano o na ko’a lawaia ma ka moana mai Hawaii a Niihau. Ua oleloia mai keia moolelo, o keia ao ana o ka mea nona ka aina o Ulukaa ia Kanaiakekua, aole i hele mai laua a ana pono i na ko’a lawaia ma loko o ke kai ma ka moana e akaka ai ka hohonu mai ka ili iho o ke kai a hiki i ka papaku o lalo; aka, aia nae ma ko Kanehunamoku ano mana a kupua hoi e like no me ko Kane ma ano mana nui maluna o na mea a pau, nolaila, ua lawa hoi ka ike o Kanehunamoku i na mea nui a me na mea liiliii maloko o ke kai uliuli lipolipo, a ma ia ano no oia i ike ai i na kulana a pau o keia mau mokuaina o Hawaii nei, a noia mea, aole paha he wahi pohihihi i koe iaia, nolaila, ua hiki paha ia oe e ka mea heluhelu a me a’u ke hoomanao ae i ka moolelo kaulana o Kapena Nimo ka nana i noii na wahi a pau o ka moana me ka malamalama o ka uwila me kona moku he “Nautilo,” a nona hoi keia mau lalani mele:

                        “Aniani ka hele’na i ka Nautilo,

                        Aia i ka papaku o lalo,

                        Nau i noho ka moana.”

            A mamuli oia mau ano, aia hoi, ua kahakaha iho la o Kanehunamoku i ke one o kona aina huna o Lulukaa i ke ano o na mokupuni a pau o ka Paeaina holookoa o Hawaii nei, a kuhikuhi pono aku la oia ia Kahanaiakekua i ke ano o na ko’a i=a a pau a me ka hohoku oia hoi ke mau kaau elua a oi aku, aia ma keia Oihana e maopopo ai kahi maikai maloko o ke kai a me na wahi inoino kupono i ka oihana lawaia moana, a o kekahi hana akamai keia a Kahanaiakekua i ao ai me Kanehunamoku, a nana i ao aku i ka poe kanaka oia au kahiko mai Hawaii a Niihau i kona wa i hoi ana mai ai mau Ulukaa mai a hui me Kane m ama Waolani, a oia no ke kuhikuhi puuone mua loa a kakauolelo o kilokilo kaulana o keia Lahui kanaka, a nana i ao aku i na kanaka oia wa, a mai a iaia mai ia ike i loaa ai a hiki mai ia Kekiopilo he kahuna e noho ana mauka o Waikakalaua Ewa, Oahu. Nolaila, ua hiki ia’u ke hoakaka aku i na poe a pau e heluhelu ana i keia moolelo no keia kanaka kahuna, a i mea e lilo ai i hanauna hou keia moolelo i mea waiwai a i mea e hiki ai ke hoomanao ae i ka mea oiaio o ke lakou mau hoike a me na wanana ana aia poe kahiko me ka pololei a me ka oiaio, a oia ka mea e lilo ai ka Kahanaiakekua hana i mea waiwai, a penei e maopopo ai:

            O ke kanaka nona k aino i oleloia ae la mamua o Kekiopilo he kane, he kanaka oia ua ao i ka oihana kahuna, oiai oia e noho ana ma Waikakalaua, aia i kekahi la koele oia hoi ka la hana o na Konohiki mai na’lii aku nona ka moku a me na aina, a he mea maa mau noia i ka noho’na o na’lii a me na makaainana i ka wa kahiko, a oiai o Kekiopilo e hana pu ana me na makaainana i ua la koele nei, i ke awakea o ua la nei hapai ae la o Kekiopilo i kana oo laau iluna a pahu iho la i ka lepo i makalua e kanu iho ai i ka lau uwala huli kalo pohuli maia wauke a me kekahi mau mea kanu e ae, aia hoi, ua loaa koke iho la iaia ka hihio a kani iho la kana u, a no keia mea, ua ninau koke aku ia kekahi poe kanaka e hana pu ana me ia “Heaha kau i u ae nei e Kekiopilo?” Wahi a kanaka i ninau aku ai. Ha’i aku la o Kekiopilo, he hi@ ka’u i keia wa, ike aku nei au i keia mea nui e nee mai ana i ka moana me he ululaau la ka manamana hele mai nei no a ku mai nei mawaho aku nei o ke kai, ike aku nei au i na kanaka oluna he alohilohi na maka, he ili ulaula, he poo kikihi, a he keokeo na papalina, a e a mai ana no ke ahí i ka waha, nolaila, e hiki mai ana keia Lahui kanaka i Hawaii nei ma keia mua aku, alaila, e lehulehu loa ana lakou, a e uhiia mai ana ko kakou Kino mai ko kakou poo a hiki i na wawae, a e noho aku ana kakou me lakou, a o ko lakou Akua ka kakou e hoomana aku ai, a e lilo ana ko kakou mau Akua i mea ole, a e ku mai ana he mau Heiau okoa a puni keia Paemoku.

            Aia ma keia mau olelo a Kekiopilo e akaka ai oia ke kanaka nana i ike mua maloko o ka hihio ma ka oihana kahuna i ke ano e hiki mai ana na haole me ko lakou moku, nolaila, ua hoomaopopo ion a kanaka i kohe pono i keia mau olelo ana a Kekiopilo. Mahope mai o kana hoike ana i na mea e hiki mai ana; nolaila, ua kali lakou a hiki i ko Kapena Kuke hiki mua ana mai na kekahi o na mokupuni o keia Paemoku. A ma ia mea i hoomaopopo ai na kanaka he olelo oiaia ka Kekiopilo i ha’i e ai mamua, nolaila i na hoomaopopo iho ka mea heluhelu he oiaia kana olelo; a pela no kona ha’i ana i ke ano o ka hihio elua e pili ana no na holoholona. He hipi lio, hoki, miula, hipa, kao a pela wale aku. Ina e hiki mai ana keia mau holoholona a laha i Hawaii nei kou ka pohaku Pela no me Kaopulupulu a’u i hoopuka iho nei ma “Ka Hoku o ke Kai,” a pela no me ka Kapihe mea i wanana’i ka mea nana i hana o Kauikeouli i ka wa i hanau aku o Keopuolani iaia ma Ooma, Keauhou, Kona, Hawaii. Pela hoi me Popolo kekahi hakuna kilokilo nana i koho aku, pololei au ka po o Haku e make ai ke’lii Kamehameha I., nolaila mai hoi ka inoa i kapaia ai kela alii o Leleiohoku. Aia ma keia mau ike i hoike ia ae la, ua ko wale no ka lakou mau olelo ana, a oia hoi ka mea nona keia moolelo i ao nui ai me kona mau kupuna i keia mau ike ia Kahanaiakekua. I mea e puka ai ko lakou mau inoa i keia ao; nolaila, he mea pono ia kakakou e hoi hou ae ia Kahanaiakekua.

            I keia wa a Kanehunamoku e ao nei i na ike o ka moana i ka lakou moopuna a me kekahi mau ike e ao he nui, ua hai mai la ka mea nona ka aina i kana olelo ia Kahanaiakekua, “Ua pau ae la no ka’u mau mea e ao aku ai ia oe i ka oihana kahuna, a i hoi oe, alaila, hookahi wale no mea a’u e haawi aku ai ia oe, oia hoi keia huli kalo, a oia kau mea malama a hiki oe i kou aina, a mai hoomaunauna wale aku oe ia mean, no ka mea, a hiki aku oe i kou mau la hope o ke ola ana, alaila, e ola aku kou inoa i keia huli kalo, he Piialii kona inoa,” a eia ia huli kalo ke malama ia nei e ka poe mahiai i ka loi apulaau a hiki i keia wa. I ka pau ana o keia mau olelo, aia hoi, ua makaukau ae la o Kahanaiakekua e hoi mai.

            I ke ahiahi o kekahi la, ua makaukau ae la na mea ai a pau, a inu ae la laua nei i na apu awa, aole i liuliu iho, ua ooki koke mai la ka ona o ka awa, a haule aku la keia iloko a ka hiamoe; a iaia e hiamoe ana, ua ike ole ae oia i na hana a ka mea nona ka aina ana e walea nei. Aia no hoi iloko o keai manawa, ua emi koke iho la ka aina iloko o ke kai, a hele mai la ka aina iloko o ke kai hohonu me kona mau pono a pau i ua po nei; a ma ka wa kakahiakanui, ua hoea ae la ua aina nei mawaho pono mai o Waimanalo, ma Koolaupoko, Oahu, a o keia ka manawa a Kanehunamoku i hoala aku ai ia Kahanaiakekua, a ala ae la keia; a i nana mai ka hana oia nei, e a aku ana ke ahí iluna o Kuamookane. O keia ahi e a aku nei ia wanaao, na Kane ma me Kanooinanea, oiai ua ike mua mai no lakou  i ko Kahanaiakekua hoihoi ia aku no e Kanehunamoku. Ma keia wahi i hookuu maikai ia aku ai o Kahanaiakekua me kona wahi waa a pae mai oia ma Hanauma, a malaila oia a me kona mau kupuna i hoi mai ai a hiki iluna o Waolani. A liuliu iki, hahai aku la keia i ke ano o kona holo ana e huli ia Ulukaa, a me na pilikia he nui i loaa iaia, a me kona hui pu ana me ka mea nona ka aina, a me na mea a pau ana i ike ai malaila, a hiki wale i kona hoi ana mai, a hoike aku la oia i ka huli kalo Puahi ana i hoi mai ai a kamailio aku la no hoi oia i na mea a pau mai ka maa a ka hope; a ma ia hope iho, hai aku la oia ia Kane ma, “Hookahi mea i haawi ole ia mai nei ia’u, oia hoi ka wai ola a Kane,” a no keia mea, ua kupu hou ka manao ia Kane ma, Kamooinanea, a me ka Keaomelemele, e hoouna aku ia Kaulanaikipokii, e holo i Ulukaa, nolaila, ua holo like ko lakou manao no ia mea; nolaila, ua kii ia o Kaulanaikipokii e hele mai.

            A i kona hiki ana mai, ua hai koke ia aku la ka manao hoouna iaia e holo i Ulukaa, e kii i ka wai ola a Kane, nolaila, ua ae o Kaulanaikipokii i keia olelo. A pau nao lelo ana, ua lele koke mai la oia a hiki maluna o Hiihiiilauakea, a ku iho la oia malaila no ka manawa pokole, a kahea aku la oia i kona wahi waa leho, aia hoi, he manawa ole pili ana ua wahi leho nei ma ka lae o kawaihoa, a no keia manawa no oia i kau iho ai a halakika aku la keia iluna o ka ili o ke kai, a no ka manawa pokole ua puni o Oahu me ka loaa ole a Ulukaa.

            A no keia loaa ole o ka aina, ua hoomaka oia e poai puni ia Molokai a me Lanai, Maui nei a me Kahoolawe, a pela no ma Hawaii, a no ka loaa ole ilaila, ua holo aku oia no Kauai a me Niihau, a malaila oia holo aku ai no Kaula a me Nihoa, a no ka loaa ole ia ia o ua aina nei o Ulukaa, nolaila, ua manao ae la oia e holo i ko lakou mau aina ma Kuaihelani, a i kona hiki ana aku malaila a ike i kona one hanau, aia hoi, hu ae la na manao aloha iloko ona me na kulu waimaka aloha aina, a iaia i huli hoi mai ai no Hawaii nei, ua hoea pono mai la oia mawaho pono aku o ka lae o Kaena, ma Oahu nei, a ma ia alanui moana oia i holo ae ai, i kapaia he Lepo, a hoea hou oia ma Kona, Hawaii, a malaila aku oia no Kau a me Puna, a hiki oia mawaho ponoi o ka lae o Leleiwi, ma Hilo, ma keia wahi i kono mai ai na manao kanalua o ka aina ana e huli nei, nolaila, hoi oia a noho me Paliuli ma, mauka o Olaa no kekahi mau la, a ma ia hope iho, ua haalele aku oia ia lakou a hele hoi aku oia makai o Hilo, a kau aku la maluna o kona wahi waa leho no ka moana.

            A hala na la ehiku iaia ma ka moana, a iaia e lana ana ma ka ili o ke kai, ike aku la oia i keia mee nui ulaulua me he pukoa la i ka moana, a iaia i kokoke aku ai me ka nana pono, ua ike aku la oia he honu ka ua mea nui nei e lana ana; aia iloko ona, aka nae, iaia i kokoke loa aku ai, aia hoi ua emi iho la ua honu nei, a ia hoea hou ana ae aia keia ke kau pono nei maluna o kona kua, a no ka manawa i maopopo ole iaia he hana ka ua honu nei, ua laweia aku la keia iloko o ka hohonu o ke kai, a no keia manawa, aia keia ke ike la me na mea a pau maloko o ke kei, a ia laua i hoea ae ai a lana iluna o ka ili o ke kai ike koke aku la keia i ka aina nani maikai e ku koke mai ana mamua ona, ua kokoke loa, a iaia nei no e manao ana pela, aia hoi ka honu ke nee malie la a pae ana iiana o ka aina a hui pu iho la oia me Kanehunamoku, me kona ninau mai no hoi i ka ia nei huakai i hiki aku ai’ hai aku la no hoi keia i ko ia nei kuleana iaia, a me kana huakai i hiki aku ai, oia hoi ka Waiola.

            A no ia mea, ua ae mai la o Kanehunamoku ia mea a haawi mai la i ua Waila nei ia Kaulanaikipokii; a pau na olelo ana a laua nei, o ko ia nei kuli hoi mai la no ia a hoea mai la oia makahi ana i hoomaka aku ai e hele ma Kawaihoa, me kana ukana i kii ai i Ulukaa, a hoi aku la oia a hiki ma Waolana me Kane ma, a hahai aku la oia i kona poai puni ana i keia pae moku, a no ka loaa ole iaia o ka aina nolaila, ua loihi kona mau la ma ka moana, a ua hala iaia no anahulu ekolu me na la keu. A pau kana olelo ana no kana huakai, hoike aku la oia i ka Waiola ana i kii ai mai ia Kanehunamoku mai. A ike o Kana ma i keia mea kanahao, ua lilo ai la ia i mea hauole no ko lakuo manao, a ma ia hope iho, ua haawi pono ia na hana a Kaulanaikipokii, he oihana lapaau, a pela no hoi ka Kahanaiakekua. Ma keia helu ae e ike ia ai ia mea, a oia hoi ka kelu pau o keia moolelo.

 

            Ma ka Mariposa mai o ka Poakahi nei i hoea mai ai ko kuhina noho Amerika ma ke alo alii o Hawaii nei.