Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 3, 15 January 1887 — KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI. Unuhila no ka Nupepa Kuokoa. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI.

Unuhila no ka Nupepa Kuokoa.

MOKUN'A II ENELANI MALALO O NA SAKOXA. Naiohia aku la eu Roraa mai Bentama aku, a noho ibo la ka lahui Beritania me na hoomaoao pu iho me he la, aia ! oo na Roma naluna o ka aioa. Oiai ua hoi aku na Roaia i ko iakou mau home, noho kauliihi ibo la na Bentania ma o a maanei mao na kaaa loihi ana i nooukaia e lakou, komo nui mai ta na lahui Picts me Scots me ka lakou mau hana |>akaha, a a'e mai ii maluna o na paia pohaku mehameha 0 ka [>3 ioihi a Sevemsa i kukuiu ai, a ua like lakou me he muliwai la e kahe • nv.z. Pakaha wale aku ia lakou i na kulanakakuhale waiwai a pau me ka luku pu ana i na kanaka, a ua pinepine ko lakou hoala ana i na hana ino me ka hookahe koko nui, a nolaila ua noho iho !a ka lahui Beritania iloko o ka weliweli no ko iakou oia. He noho'na 01 ioa aku keia o ke kupiiikii o na Bcritania, oiai aia na hana īno a ka iahui Picts me Scots ke hoiopapa la maiuna 0 ka aina, a aia hoi ka iahui Sakona ma ke kai mai, Mai ahona iki paha ina he hookahi waie »o aoao o ka popiiikia e hiki mai ai, a ina no hoi i noho akoakoa lakou me ke kau iiiiii <3le. Aka, aoie peia na haawina o ka manawa i kau iho maluna o na Beritania, he mau haawina okoa i ke au o na Roraa maiuna o ka aina, a he okoa hoi keia, a ma ko iakou iav\e ana ae i ke ano o ia noho ana me ko keia au, ua loaa ia lakou na kaupaoua kupono ana, he au ko na Roma o ka noho ana pomaikai, a he au hoi keia o ka noho'na popiiikia. Noiaiia e hoomanao kakou, aia na Beritania iioko o na kulana poino he nui mawaena e keia mau iahui pakaha r.ui wale ma ka aina, a me na Sakona hoi ma ke kai; a ua anoninoni ko iakou manao ma ko wai aoao la lakou e hookauwa aku ai oiai eia he eiua mau entmi ikaika ioa no lakou e hiki ole ai ke paie, n»o ko lukou hoomanao pu iho he muu haku maopopo ia no lakou. Mamuli o keia po;nn i |i«aa mai, nolaiia hoe'n" a u ia iak'u i |-.lia pala i na Ronu e noi aku ana i mau kokua inai na Koma tnai. a ua kapaia ua paiapaia nei, 14 Hc leo Kaniuhu no , Beritania," a e oieio ana penei: " Ke , haia ia mai nei makou e na kanaka ahiu iloko o ke kai, a ke kipaku mai nei hoi ke kai īa makou iloko o na lima o na kanaka ahiu, noiaila, he wa waie no no makou e koho ai i ka make, ina paha ma ka maka o ka pahikaua, a 1 ole malalo o na aie o ka moana. " ( O ke ano o keia palapaia e hoike ana, o na iahui Picts me Scots na kanaka ahiu ma ka aina, a o r.a Sakona Uoi na ale o ka moana ma ke kai.) Aka, aole i hiki i na Ronia ke ko kua mai ia iakou, oiai he nui loa ka lakou hana ponoi iho o ka aina me ke kokua, kiai a hoomaiu ana ia Roma hoiookoa mai ke komo ana aku o na enemi, oiai kona mau enemi e hoohahani ana laia me ka ikaika. A no ka hopena o na Beritania, ike iho la iakou aole e hiki lee hoomanawanui hou ma ia kulana poino, noiaila hooholo iho la lakou e hana kuikahi me ka lahui sakona, a e kono aku ia lakou e komo nui mai iloko o ka aina a e kokua īa lakou e kipaku loa aku i na lahui Scots a me Piots mai ka aina aku. He keiki aiii Beritania ka mea nana i iaweiawe na hana kuikahi, oia o Votigena. a ua hoapaaia mawaena ona a me kekahi mau aiii Sakona, oia Henegeti a me Horsa. O na inoa pakahi o keia mau alii Sakona ua kapaia no ia mai ka inoa mai o ka lio, a he lahui punl kapa inoa no hoi keia no na kanaka mai ka inoa ma» • na hoiohoiona. Kaua aku la o Henegeti a me Horsa i na iahui Picts a me Scots, a kipaku ioa aku ia la lakou mai Enelani aku a noiaiia ua iilo ia i mea hauoli ioa no ke keiki alii Votigena ka ike ana aku i kona mau enemi ino loa e make ana a e holo pukaka ana i o a ianei no ko ia kou ola iho. a no ia mea ua loaa ole he mau kuee mawaena ona a me ka iahui Sakona no keb hana maikai i -pahola īku imua ona, aole hot ma ko iakou komo nui ana aku a hookahua i ko lakou noho ana ma EnelanL Aka nae o ka makemake nui o na 'iii Sakona e kaa na huoponopono a pau o ka aina ma ko iakou lima, a e hooi aku i ko takou mana maiuna o ka lahui Beritania. A i wahi e hooko ia ai keia iini nui o na lii Sakona, noiaiU hana iho la lakou i kekahi ahaaina nui a kono aku ia i ke keiki alii Vot»gena e hele mai i kr. ahaaina. Aia hoi kekahi kaikamahine ut loa a nani hoi na Henegeti, o Ro wena kooa inoa. Komo mai la oia iloko o ka ahaaina hanohano i keiki alii Bcritania V«igena, HApiha iho ia o : a i kekahi kliha gula i ka waina, a haawi aku ia no ke keiki alii, a me oa mapuoa ko aheahe o ka wai meli aku la oia: H I kuu alii

aioha, eia kou oia." Ano keia hsna. ana a ka ui Ro»»ena i ke keiki a!ii B=n- • < iania i haule iho ai ou oni ki-; pona a'.oha kulipolipo nena. a oia iho, la ka hooko ia aoa o ka um o ea aiii • 3£kona, oīai ua make i iakou; maunu hoowaiewale- ! Mahope koke ibo n?. ua mareia| iaua, ua noho ioihi iloko o na pui«i p j i-, mehana ana o k3 noho na aioha kekahi j i kekahi. I kekahi wa, kupa mii !a na j manao huhu iioko o ke keiki aiii \ otī-| gena no na 'iii Sakona ano ke aeo o; ka iakou mau hana, oiai ua hoomaopopo iho ia oia eia ke pii mahuahua ae nei ko na Sakona nui ame ka mana maiuna o ka aina, aka iloko o kona wa uiupuni ioa i ka huhu, aia no ka ui Rowena ma kona aoao e hooena-i-iie ana me kona leo waipahe, a e kuwiiiwiii pu aku ana iaia me kona mau lima e apo ana roa kona a-i, a e pane ana hoi, "E kuu ahi aloha, o ko'u poe kanaka ia; e aloha aku oe ia lakou e li te me kou aloha i kela kaikamahine Sakona i haawi aku ai ia oe i keia kiaha waina ma <a ahaaina." A hehee wale iho ia no nei mau manao huhu o ke keiki alii He mau makahiki ma ia hope mai, make aku la ke keiki aiii Votigena. O ka mua nae ua kipakuia ae ou mai ka nohoaiii aua hoopaaia maloko oka haiepaahao. Mahope iho make aku la ka ei Rowena; make pu aku ia no hoi me na hanauna aka lahui Sakona me na Beritania; ao na hana ano nui a | kamahao oia au loihi ona Sukona i ' hala, ua hoopoina loa ia me ka maol>ōpo oie, oia hoi ka hapanui o na hana ano nui i hana īa o ia wa, koe nae na mooielo kaao ame na mele a ka \ >oe Bards, e meie ana a e kaao ana hoi maloko o na wahi ahaaina, he mau mea waie no nae e pili ana i ko iakou mau kupuim i hala. iwaena nae oia mau moolelo ame na meie, hookahi mooieio i kamailio nui la, a he moolelo kaulana hoi e pili ana i na kaua a me na hana wiwo ole a ka Moi Ata, a ī manao ia oia kekahi ona keiki ali, Beritania oia au kahiko. Aka, aole hookahi kanaka oiaau e hiki ke hoike mai i ka oiaio, a i oie no hoi he poe kakau moolelo i kulike ka iakou mau wehewehe ana no na mea piii i ke au o ka Moi Ata, aole mea hookahi i mao popo. Aka o na hookaulana ana no ua Moi Ata la he mea mau ia iwaena o na mele a ka poe *Bards e kuewa hele ana mao a maanei iloko o ia au. Aka eia kekahi mau mea ano nui ike ia a i hoakaka nui ia ma na mele a ua pce*Bards ia penei: He manawa loihi ioa mahope iho o ka make ana oke keiki alii \ otigena, hiki hou ma Beri)ania he heluna nui o na kanaka Sakona maiaio o na alii like ole. Ma ka hikina oka aina i kaua aku ai kekahi poe Sakona ina Beritania a lilo pio mai la ka aina ia lakou, a nolaila kapa iho la iakou ia wahi ma ke ano he aupuni, oia ke aupuni nui o Essex; ma ke komohana oka aina, a kapa iho la ia wahi ke aupuni o'Wtssex. Ma ka akau ke aupuni oka poe Noi'oka, ma ka hema ke aupuni oka poe Safoka. Ama ia manawa ua kukuluia he ehiku mau aupum ililii i kapaia ma ka inoa nui, ke aupuni Sakona Hepetake. Ikea aku !a ka emi pu ana mai o ka ikaika o na kupa Beritania mamuli oke komo nui ana aku o ka iahui Sakona, a he iahui puni kaua no hoi. Ma na wahi i noho paa ia e na Sakona, ua haaieie iho ia na kupa Beritania a noho aku la ma na aina kiekiena o Wale, Devonshire a me Kcnawala. Na wahi keia i koe o Enelani aohe i hoopio ia. A ma Konawala no hoi, he wahi apana aina inoino ioa keia—he ino kona mau kapakai, kiekie na pali pohaku, apuupuu a kuheho no hoi me kona mau n&lu ahiu e popoi ana maiuna ona pali pohaku. He pinepine ka poino ana o na moku ma kona mau kapakai i ka mea 1 ka wa ino o ke kau hooilo, a ua lehulehu na kino i moiia ;a ma ka papaku oka moana. He wahi ah»u ioa o na makani, e nou ana ma na pali kahako, e haii ana i na weielau aie a popoi aku maluna o ka aina roe ka ikaika, a e kupinai ana hoi ko lakou leo nunulu maloko o na a me jia pooooo pali me ka weiiweii lua oie. Aia no hoi ma keia wahi he koena o na hale pohaku nunui i hoohioloia a i kapaia e na kanaka, ke u koena alina o ke kakela oka Moi Ata." Oia iho la kahi hoikeike pokole e pili ana no ka Moi Ata a me kona kakek i noho ai, a o ka laula aku nae o kona moolelo, aoie i miopopo, koe nae na hookai.lana ia ana ma na mele. O ka apana aina o Kent ke kaulana loa aku o na aupuni ehiku o ka iahui Sakona » kukulu ai, no ka mea malaila kahi i hookumuia ai na iawelawe ana o ka oihana hoomana Karistiano, i hookahuaia e Augusetine, he moneka ob oo Roma*. Ua hoohi iiia ka naau oka Moi EteUbeU oi* wahi, a oieio ob he Kristiano oia; a hoohaii pu u kona mau alii maiaio iho ona, na kaukaualii a oae na koa, a olelo lakou he mau karistiano lakou. Mahope iho huh nui mai n& kanaka he umi tausani paha ko iakou nui, a oieio, he poe karistiano lakou. NoiaiU kukuiu iho la o Augu-

$€Una !uakini ora kahi kck< ke i ke-j na pa a o ke kahua ia e ku. nei i Vtia wa ka iua*im nus o C«ii»tcr* ■ . byry. A niihope mai khul«bu lea ea; I hnkini nanui i kukuiu». j ; Mabop« Lho o ki tnak«an4 o 'ki Moi! | Ete]ebcta, aa ae oluolu mai la ka Mor | Edevina Ncrt!:uaibna i kana keik; e j f bap€t"{2o ia. a ho*nc ho ae la iaia i; } f | alii maluna o ka Lahui kanaka, me kona; j ake pu e li'o oia a roe kona poe kinaka j I I poe karistiano a na hooko io la koea makemake. A no keia al»i no boi ka mea i olelo nui ia i kona au e nohoalii ana, ua hiki ikawahine amekeikiuuku ke wehe wale i ka eke dala gu!a, he wahi ano like iki paha me ko Hawaii nei kanawai Mamaiahoa i ke au kahiko. Ua haiolelo akea ae no hoi o Co ke poo kahuna a kahuna nui hoi 0 ka hooaiana kahiko, īmua o na kana<ka, e pili ana i kona hoomaopopo loa, he apuhi a be hoopunipun» loa na akua mua ana i hoomana ai. Wahi ana, U ua lawa au no lakou. E nana mai ia'u, ua hookauwa loihi a*i no ia • kou, aole nae lakou i hana mai i kauwahi pono no'u; no ka mea, ma hkoa | he mau aku mana kiekie loa, e haawi mai no lakou i pomaikai no'u ipanai; no ka'u mau hana maikai a pau ia iakou mawaho ae o ko'u waiwai ponoi. A no ko lakou oie ana mai ia'u, nolaila ke pane nei au me ka oiaio loa, he poe akua wahahee waie no lakou." Ua olelo ia no hoi mahope iho o ka pau ana o ka haiolelo a ua kahuna nei, ua hoolako awiwi iho la oia iaia iho me na pono kaua, oia ka pahi a me ka # ihe, kau ae la maiuna o kekahi lio kaua, a holo aku la me ka puahi nui imua o ka maka o na kanaka e nana !a iaia a hiki i ka luakini kahi o na akua hoopunipuni ana i kapa aku ai, oniu ae la i kana ihe a pahu aku la la lakou. Mai ia manawa mai ka laha mahuahua ana o ka hoomana karistiano īwaena o ka lahui Sakona ina EnelanL O kekahi o na keiki alii kaulana loa oia o Egcbeta, i ka wa he haneri me kanalima palu makahiki mahope iho; a oia no ka mea i hoike akea ae oia ponoi ka hooilina oiaio o ka nohoalii o ke aupuni o Wessex mamua o Beotric, kekahi o na keikialii Sakona e nohoalii ana ia manawa no ke aupuni, a i mare ia me Edebuga, ke kaikamahine a Ofa, he moi no kekahi aupuni. He pepehi kanaka maopopo ka hana a keia kaikamahine alii a Moiwahine hoi, he ui a 1 he nohea hoi kona mau papalina. Ua 1 hanaiia na kanaka me ka laau make ke huhu a makemake ole na kanaka iaia. * I kekahi la, kawili oia i ka laau ma- » ke maloko o ke kiaha no kekahi alii a > kanaka koikoi o ke alo alii, ana paha i ai, aka, ua inu hewa kana kane oia ke\eifi alii Beotric i ua kiah? laau make la,\ a make iho la. I ka 4ohe ana o na kanaka no keia lono a me ka hana lokoino a ko lakou Moiwahine, ua akoakoa ae lakou ina ka pa aiii me ka uwa ana o na leo hae o ka inaina a e kuhea leo nui ana: "Ilalo me ka Moiwahme ino nana i ha nai na kanaka me ka iaau make." Kipaku aku la lakou īaia mai ka aina akju a lawe ae la i kona hanohano a pau mai iaia aku, a ua lilooia i mea hoo wahawa ioa ia. I ka hala ana ae o keka hi mau makahiki, hoea mai ia i Beritaniakekahi poe kaahele mai Italia mai a hoike aku la i ko lakou ike ana i kekahi wahine ui makilo me na lole nahaehae ma ke kulanakauhale o Pavia, e auwana heie ana ma na alanui a e makilo ana i wahi ai, o ua Moiwahine haawi laau make nei no keia o Enelani, o Edebuga, a ua make oia me ka maewa ewa a me ka loaa ole he wahi malumaiu kupono no kona poo. O ke keiki aiii Egebeta hoi, aole oia 1 noho iho no Enelani mahope iho o kona olelo ana oia ka hooilina oiaio o Wessex, no kona manao wale | ana o hopu ia oia e hoopaahao ia, nolaila ua holo mahuka aku la oia no ke alo alii o Charlemange ma Farani. A 1 no ka make ana o ke keiki alii Beotirc mamuii o ka ai ana i ka laau make, njlaila hoi hou mai oia i Enelani a noho ma ke kalaunu o ka nohoalii o Wessex. Kaua aku !a oia i kekahi mau aupuni a l&lo pio mai la malalo ona; hui ae la oia i na aina a pau i ioaa iaia a kapa iho U no ka manawa mua o Enelani. Iloko no hoi o keia wa, ala hmi mai ia na enemi hou o Enelani, e iike me kona au mua e noho ana iloko o ka ehaeha mai na enemi. Oia na kanaka o ka akau, (Northmen), he lahuikanaka mai keia no Denemaka a me Norewal He iahui puni kaua keia» a i ike mau ia ma ko lakou home a ma ka moana; aole lakou he poe kariitiano, aka he poe wiwo o'e a iokoino no hoL Holo mai lakeu maiuna o na moku a pakaha wale me ke puhi wale ana i na kauhaie ma na wahi a pau a lak<>u e hoea at. I kekahi wa» hoauheeii o Egebeta osa ke kaun, a i kekahi wa hoi ua hoauheeia lakou e Egebeta. Aka he poe keia i nana nui oie i ko Ukou poino e Uke me ko Enelaoi iho, no ka mea iloko o na kau eha i nohoalii ai o EteUwuie£a a me kana mau keiki ekola oia or£tebbaiada, Eteiabeda a me EteUreda, ua pinepine ko Ukou hoea mau ana i Enelani e pakaha wale at roe ke puhi ana i ke ahi a aneane lilo o Ene lua i kahua ooeanea. I ke au e noko*

a?ri anao Eteiareda. ua kaua roai !a keia * * € a hepu p;«ia ka Moi Fdemor?3 n En< ani H a ua r.J»-inAki.» ma kekahi kuoauiaau. A'a-b, nonei aku i?kcu »aia e bcK ioh i kaaa hoomana, o ; .ai he ahi karfstir no o Edemona, a noUila ua hoae ikaika !oa eii X*?. [i& mea. hana hoomainoino loa aku la s lakoii laia eki ana i kona kino me na \ pua kakaka. a no ka manawa hop« «. • ook i ae ia lakou i kona Ak;*. poa loa ka manao o keia ahi ao-e e hoololi i ko.-u hoomana. Aole nae i maopopo ko wai poo hke oki hou ia aku ana, a no ka make ana o Ete*a reda mamuii o na paUpu i leaa iaia ma ke kaua, nelaiia ua pani ia aku U ma kona hakahaka kekahi o na alii lokomaikai a naauao loa i noho ma EneianL A nona ame kana mau ha na ka mnolelo e puka aku ana i keia pule ae. f :> r*.,

»OM kalulo fcaO a4*»b« tm kaka adi» hu im» *iha hrrrjiriTi-L i —r — '— i n»t« su U Uaa. K« mko Mt k» m aiw i Us* k n ii«hal, W«Kimm HaūtMhai«S(ki)ti»; «iaaa >! -i