Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 9, 28 February 1902 — HE MAU KUHIKUHI NO KA LAWAIA ANA HE MAU HOAKAKA MAI KA PENI MAI A D. KAHAULELIO-HE POMAIKAI NUI KEIA. [ARTICLE]

HE MAU KUHIKUHI NO KA LAWAIA ANA

HE MAU HOAKAKA MAI KA PENI MAI A D. KAHAU-LELIO-HE POMAIKAI NUI KEIA.

X*a noi ia mai ko oukou mea kakau e ka L.unaho.»poT i.'po ,rakal o N'upepa, me ka manao e -hoomaikeike aku i ka poe opio o keia au hou e nee nei. aole hoi no ka poe i lehia ma kela oihana he lawai'a, a ua haawl aku au l ko'u ae oluoiu me ka manao he pomaikai nn hoi ia no ka poe e iawe ana i keia-nupepa. a o na hemahema e loaa ana ma ka'u mau hoikeike ana ma : keia oihana waiwai nui o ko kakou .Lahul mai kahiko mai, a pela no a puni ke ao nei, me a'u iho ia hemai liema. a na oukou no hoi e hoike mal i \ keia pepa. | O na oihana nui a hanohano iho ia jn > keia o ko kakou Lahui mai ka hooikumuia ana o ko kakou aina, mai a S Kumuhonua mai a ia Papa a me Wa- . kea. O keia oihaaia Lawai'a ame ka loihana mahiai, a maluna o na poe kaI kana apau e lawelawe ana i keia mau 'oihana no ka pono o keia noho ana, e | hoomoemoe-a ai na kelkikane u'i opio|pio, a me na kaikamahine u'i noheno- | hea a ka poe ike ole i ka oihana laI wai'a, a poe paiualelo no hoi i ka oij hana mahiai. e makalahia mau ai o ka j po, aia ka pono o ka hoao (mare) me -na keiklkane a kaikamahine a keia ] poo. noiaila. manao ae la ke ola o na |iwi o na kupuna me na makua a ohaj na hoi. I No 16 makahiki ko'u iawelawe ana i Ika oihana lawai'a me ko'u iuaui ma'lkuakane a :nau kupuna hoi, a haalele ;mai la lakou 1 keia noho ana, a he i2i hoi makaliiki a'u-i lawelawe pon6-i ;ai, a hoomaha i keia mau ia, mai na nui a liilii a ko'u Papa 1 a'o mai ai ia'u. (1) La'wai'a Lau Nui.—E hoomaka ana ka'u alakai ana ma ka oihana lawaia Lau nui. O keia ano lawai'a. ua kapaia he Lawai'alaulima, na kane, na Wahino me keiki. PeneKka hana mua a ke Poo lawai'a Nui e hana ai, e kauoha i na kane me na wahine e pii i ke ka Wauke, hoi mai hoomaemae, īhi ka ili, kaulai, a maloo maikai, aiaila, ka, 1 upena, a o keia l'pena ua kapala kona inoa he Puhiiki. a pii no hoi i ke oki olona, kahi no hoi a pau/alalla ka 1 upena makahi, a ua kapaia kona inoa, he upena Pupu a he mole o ka upena, a he malua a maluaowa, a ua kapaia keia mau upena, he Puhinui, hui keia mau mahele upena ekolu, ua kapaia he upena Papa, ola hoi o ka waha ia o ka upena, Puhiiki, o waena ia o ka upena, Pupu, oia.ka mole o hope loa o ka upena. Makaukau kaupena. alaila kauoha hou ke Poo lawai'a Nui ina kane. na wahine me na keiki Nui e hiki ai ke pii i kuahiwi 1 lau la'i pala a lau lai maloo ina he 30 a 40 poe e pii ana I ka lau lai, alaiia o kanakolu a kanaha kumulau no ia, a he Kumulau pakai ka inoa oia poe a pau, ma ke kanakolu & kanaha anana o ke kumulau hookahi, ua llke ia me hookahl tausani anana, a pau ia, pii kela ame keia i kuahiwi i ke oki willwill maioo 1 mouo no ka lau,' a i ole ia o ka Ipuawaawa maloo no hoi, a pau ia o ka paaa iau maia maloo i kauia e paa ai ka Mouo i ka lau, a kaula wauke no hoi, alaila, o keia poe iho la no nā Ona a poe mea kuleana ma keia ano lawai'a a o ka hana i koe, o ka lele o ka iau I ke kai no ka lawai'a ana, a i ke Poo Nul aku ia a ka lawai'a. O na mahele an<» nui o keia lawaia Lau Nul. (1> Lau Lele, 2, Lau kapaiiii, 3 Lau Apoapo, pill keia mawaho o kuanalu a koanalu ole, a o na mahele Uiiii o ka lawai'a lau, mawaho ae o ka lawai'a Ikiu Nui. maloko o na kai kohola, (1) Lauahi. 2 I.au ko Lauohua, 3 Lau ahu ohualiko (manini liilii.) 4 Lau ko Upena pahu, o Lau ko pua liilil. j KK ANO AME KA LAWAI'A ANA 0 KA LAWAI'A LAU NUL—EHua waa nui, a iiuna o keia mau waa-u hoo ii'i ai ka iau. ekoiu, a eha waa Hilii no ka poe lu'u no ka mau o ka lau. e holo ana mat kela aoao a kela aoao o ka lau i ka wa e ai Hoko o ke kai. a hookahi ko poo iawai'a Nui ma kona wihi waa uuku. i ka hiki ana o ; r.i wnj» nui e lawe nri i kahi a ke Pooi lawai\i e lana. ana ma kona wahi waa, ' nuii'.a, hoopaa k-> poo o na iau ehia. ua (ka{Mia kona !noa he Ohao. ma ke poo »o kx*k\ mau lau he mau puka ua hana Sia a paa, a ma ia mau puka e ho >ko- ! iho ai kekahi laia han no hoo- | kahi anana ka loihi ano k? i ia wahi I laau e paa ai koia mau iau elua ke:a 1 inoa Ohao. 11« U anana ka hohonu o jke kai īUila e hwlH ai ka iau aiaila ! hoomaka na waa e hoe no kela aoao ! keia aoaa a hiki i ka pili ana makuana jlu he l a V i anana ka hohi>nn, alaHa ■'hooU»! ka pt>haku o na waa, a inel wa ! hoi he kuahao a he hi'leunia hoi. Ma ! kahi hohonu aaana a*u t kamaiUo I ae «eU ua hookuu la iho la ka •• ui\t a ka hapalua o keS» h*>h?nu. a'. pf'a ka Ui'O ana a kahi hohonu a *>lima anana eml stku. ua ano 3'IU ka lau l k» papakw o*al<». aote na* mau \ «kc»akoa a « ia 5 ke aiuahsa« i ka m»aa«ra e J maka aa kanaka e huki i ka iau. eono ehiku kanaka o ka waa A .■ i ka wa e pono iho ai la maluna o ka lau. alaila na k? aka o ka lau hoohemu. © kipaku Ipa i'a e hele 1 uka ma kahi o ka lau e hukiia anau | 3. K& maeawa e ike ai ke Peio Sa-. •wai'a ua ueloM ka lau aoie ano pi\ oia hv»i ano alaila, hapaī hou ;na P*>Shf»ku. a hottw! h&u mal na " iau itakv\ a pela e hana mau ai a hikl , i ka anean* ana eloa kauiahao ke kaaj oia S3 astima ke fe>w» «**««»- {nau !a wr& aahv>! ua hiki m»I 1« k* Ua | i kahl «>ha lAanik ka hohonu. alaila k» nana anla k& )awai"« nuī i kahi Ipom * hooaKNi» «I fe& P*w a mamua. o fc& IWMiam I fc*

Papa. ke paaipani «ia. ka !uu i tia !aa »« na lau »p»la o fc*ia. ame kela aaa I ole e hoi &a i a SlolC£» o «* taat, & kt Ike ka. iawal'* nuī oa pono ke!t i cbau lua, alalia, hoomoe ka Pttpa» h* $ a T aaana a oi aku ka to£hl o ka P&pa. mai ka. ie!iete&& mal o ka. w^ha 0 ks upeaa a hikl i ka. Papa (mikl mai ka 3 anana ke klekie © ka t*peaa ; a hiki i ka 2 anaoa, oia ka Puhi Nui a h« I anana ak« oia ka PwhUki. a pe!a ka ezni ana a bīki 1 ka mole © ka upena. a he mau iaau jna!aio o ka Puhi nu\ a me ka Puhiiki i ole e mau ka u pena I ka. wa o ka i'a e koeno ai iioko. a hoomaka ka Lawal'a nui e kauoha e hapai ka w«hx o ka. upeoa iluna o ka Uikai a hoopM ! ka waa. A Ina aol« he ikaika o ke au. ike aku nooeika waiho molale maikai mai o ka upena. me he Halauwaa ala ke k\i malkai maL Maanei e oielo iho kakou ua moe ka Papa Hoko o ke kai. a ia wa kauoha ka l>awaia Nui e hui na -waa laau, a e umi ka lau, o ke ano o keia e luu na kanaka ilaio e huki mal I ka iaau me ka hul o na lau ina manawa apau. paupauaho iho ia kahi poe. luu iho ana kahi poe, a i ka aneane ana o ke l'mi 0 ka tau ina paku, he mau Upena keia ma kela kuku kela kuku o ka upena Papa. he 10 a oi aku anana ka iolhi |o kela mau upena paku. ila mapawa ka lawal'a nui e kau ae ,ai inaluna o ko'u wahi waa, e hoe ana jme ka palanehe, me ka owe ole o ke Ikai mai kahi e umi la ana ka lau a ! hiki i ka waha o ka Upena Papa, e ? nana ana keia i ke kulana o ka i'a, a fme ka upena Papa, i ko*u wa e ike ai : i ka nee malie o ka i'a elike me ka uwahi o ka mokuahi e neenee malie ana i ka ilikai, ke hauoli aia ko'u manao ka Lawai'a Nui o ka !a. aka ina ike iho au ka lawaia, e piholo ana, e hoino ana ka i'a, e ku ana ka ehu o ka iepo one iiuna o ka iiikai, oia ka v. a a ka Lawai'a Xui e noonoo pono ai | no kana mea e hana ai. ia manawa | kauoha aku la ka lawai'a nui i na liuu a pau e noho hamau, a e emi wawae ka luu ana ilaio ma ke umi o ka iau kahi e hui ana me na aopaku o ka Upena Papa. A ina e ikaika ioa ana ka plhoho ana o ka i'a, alaila. e kauoha ana ka lawai'a nui ina kanaka a--1 hoioa a pau i ka iuu e makaukau no ka Papoo ana l»ka lau, o ke ano o kela huaolelo Papoo, oia ka luu ana a hik! 1 ka waha o ka upena Papa me ka nai ole i na aopaku o ka Papa a hui i kahi hookahi, hapaiiike ka poe luu a hiki i ka waha o ka upena aia- | ila hapai iiuna' Oiai keia manawa pijhoho o ka i'a, e nes ana io a ianei. | imua i hope, ke komo mua ala ka hapa ! o ka i'a iloko o ka upena Papa, o ke ! kakaki oia ka i'a nana e hoopuahio inei i ko kulana o na i'a e hoolulu nei. ! oia no ke kala ua like pu nie kekahi Pa Pua mea kanu ka hele a luluu ina pua. pela no ka Punohu o ka i'a iioko 0 keia manawa kupilikii o ka i'a- e hoona ana io a io. e ake ana o kahi e puka ai. a ia rna iima o ka Lawai'a nui e paa ana he kaula i hoopaaia ma k lehulehu lalo o ka upena Papa, i ka manawa e kauoha ai ka lawai'a nui e Papoo i ka wa a ka lawai'a nui e ike ai i ka poe luu i pili i ka waha o ka upena Papa, o kona manawa ia e huki mai ai i ke kaula a pif pu mal la ka poe luu, ia wa ua pHi mai la ka waa e hoili ai ka i'a iluna, a o ke kanaka oluna oia waa l'a a ka lawai'a nui e hoonoho ai, he kanaka aahoa, huhu, pi 1 ole e paapu aku na kanaka a iho no ka lima o ka Palau. a poino ka lehuiehu. O na ano ia no he nui, Opule, Maiii Palapala Kumu, Weke. Kala, Manini, Moano, Uhu, Oio, Hilu, Aawa a pela aku, e piha pono ana ka Pupu ina i'a a hiki i ka Puhiikl i kahl manawa, a i kahi manawa ka hapalua o ka Pupu, o ka waa eha anana ka lolhi ekolu kikoo ka hohonu, e piha ana i ka i'a mai kuaiako hope a kuaiako mua, aole keia he palau a he kaha wale aku. he oiaio keia, elike me ka ike pono o ko oukou mea kakau. * Maanei, e wehewehe a hoakaka aku ko oukou mea kak#iu i ka nui ame ke akea o kahi e lele al ka lau i ke kai. E Mr. Lunahooponopono, ua kamaaina oe ia Lalolele a i o!e ia, ia Huaikauiu o Leie i ka malie i kekahi mau makahiki au i noho ai i ua Maluulu nei o Lele, ke ike ala oe i ka nalu o XIo me Keawaiki, a ke ike ala oe i kahi noho o kou mea kakau, ais ma ka Pa o ka mea Hanohano'F. W. Beekley, he awa pae mawaho pono oia wahi o Uhaillo ka inoa, oia kekahi e e o ka lau a o Uo ame Keawaiki kekahi ee, oia 'hoi na piko o ka lau i kaHi waa lau ame kahi waa lau. a ua llke 1a me % mlle mai kn Uapo mai o Keawaiki a hiki i kahi o ua Alea Hanohano ala, oia ke akea 0 ka lau a ko oukou mea kakau i lawai'a mau ai ma ke alakai a ko'u Papa i afr>haia, a piha hookahi waa. a ua kapaia ia kuui)a lawaia o Kapualinii, no ka liilii no hoi o ka l'a a koe aku ke Kakaki <Kata) o kona nno mau no hoi i-i—Lau KapaliH. O kekahi mahele no ia o keia )au Nui. ma na wahi kahakai a pau, a o ke kai Kohola. e kauo ana ka lau a pae loa i uka. a mauka e huki ai na kanaka i ka lau, al-ila. i ka Ana o ka Up*>na Papa, e pae ana n.i Ao i uka o kahaone, alaiia. e ike auanei l ka hu o ka i'a i kahaone e kri}>a!i!i ai. a p«*la i ai he Laukapaliik oia kahi mahe'e. Lauapoaiu*.. O kekahi mahele keia o keia lau N'ul. o koia maheK\ he wahi }au paiki keia. i ka wa iJo e holo at na wahl wna lau. me ka waa «pena a ma kahi no o ka ekolu a e!ua anana ka liohonu, hoomo*» mu» kahi up^na Paps pA'analki. ekolu a i ole eha ana na ka ioihi. ahūsa lele p» ka Ia« A piii i ki naHi. alaila. hoomaka no ka tni\ o na lau. oia no ke Umi o ka ia». alalia o na kane o na wahijae ihupani,; k** haj<at mai la lakau I ka lau e tonsl ht*le mai ai e iike me k* lau kaa ohaa.; a IM'la no hoi e heU» Hke «i a hiki i ke ! komo ana Uoko o ka up«aa papa e 11-1 k? no h»\ me ka hana ana o ka lau! Xut\ « na Va. manao nu! la ma k*La ano Lauapoapo. ola ka Opnle, Omaiemale.; Pamihunahu, MaiU. Kole Pala a pela^ a uīv ka iau apoapo na manawa e hooiel Jii iioko o ke kai a , nana isto c>e i ka waa ra. he piiiamaoH|no 1 ka onaona. k? nasia iho j 1 ka makA o k* K«l<e maka oeaona. a' me ka maka o ka Opale lauli a iaukea, hoi a ua hana pineplne k<> oakou meaj kakau i keia aao iaa ap*&po mal Kaa- j oapall a hiki I KeaHa, a ma Lanai aj punl. a ka aoao !ulu o Kahoolaw?»] ke awapa,*- o Kanapou e HuU poa<» ta i Makena » ka Lae o Kealaikahlki 4» honi a!a i ke kat me ka hui pt» ma na ano lawai'a e w. I LAUAHI. O ka mahele mua keia o; n* LauUilii eeakOw «> ka. Poiaanaiu a m\ ka po pouli maikai a onaiunalu oie o ke kai elele al ka Lauahi. e piH k* ko ana o Uu i ka poina-

nala. o na kai Kohala. ioa e hala ka. hapalu.» o ka po mx kela an> lawai'a i «iiahi <* ka ps\ e piha aea «a ekel huluhuiu Ekd|u; «ha ke lakl no feoi» ke| bahai ia «o hoi e na Diat»aio o ka jsf, o ke Jcvmu. Puaaa. Kanae» Wfckea me na. aoo ī*a e ae helehnlahu a ua lUte no ka qu! o ka Lauahi rae te» L&u ko ohua. LAUOKUA. O ka ma&ele elua ke:3 0 na kau iiiiiL O na wahine oko makou wahi ka hana pinepU» ma kela lawai'a. a he eiua waie no kaae i mi* ; kemakela. oia na kanaka nana e huki |ka lau. af he moiowa ioa na>ane ma keia ano Lauohua. no ka eha ka o ke kua i ke kulou ilalo e loml ai i ka iau. aoie «iike tne ka, wahlne. o k* neepu. ka ai a ka Lua, aia nae ā hoi mai ka wahine & ua piha na eke huluhulu » ka ohua. ua oki oe i w poe kauo lauaieio ala ka mik! e hopu \ ka ohua Paawela me ka Akioio. poina aku ia au I ke ano upena o ka Lauahi o ka po. he Sae olona ka Upena. me na kuku £!ua, a ua Hke no me ka upena na-? ito Lauoh.ua, a he oha no ko ia mau ano iau, elike no me ko ka lau LAUOHUALIKO. Ua komo pu nfe ka Lauopae iloko o keia Sāti, oiai o ka lau ohualik \ he wahi iau i» ho-,>kahi ne anana kx loihi. ala Uoko o ka Ahu a he Imu na ka olelo a k > Hana a ia makou hoi he Ahu. a!a iloko o Keia f Ahu ka ohualiko imanini a me 'ka' Opae. a he mau wahi i*a ;ioa keia no ka Paina kakahiaka, o na ■ kakahiaka kai make (kal maloo), i ka 1 manawa e makemake ai. o kumuīlau hookahi anana. o kahi upena hae ! makalii, a makika paku na hoi. alaila. ; apo ae kahi lau a hiki i na kuku « kahi I upena. alaila, ohi ae no hoi i ke a-a o ke ahu a hiki i ka pau ana. alaila. [e ike ana oe ua pokeokeo maoli no, ekolu no au Ahu e hue ai. ua piha ke kini kakai o kauhale kuai. pau pu me ka puaula liilii. he ono mai hoi kau. LAUKOPUA. O keia ano lawai'a na |kamalii, a pau pu no me kanaka ma- , kua. I ka malama o lanuaH &me Pe- | beruari ka manawa ua nui 6 ka hooiio, ikahe nui ka wai o na kahawai, a naha;ha na loko pilikahakai. e ike no oe i i na kumupha iillii, e kai hele ana ma ikahakai, alaila. me ka lau maiapala, !oia ka iau a ka maiii e hana ai, a he ikauo maoli no ka kamalii a liookapalili I I kahaone, a $hi iho la no ilaila a plha kahi kilu pohue. o kamalii iako no hoi ! i kahi upena paku makika, kani ka ; lakou la aka, a mamuli o ke kau ka|i\awat ia ana o ua mau puaiUUi nei, aole ike hou la oia ano iawaia. LAUKOPAIIUAXAE. O keia kekahi o na kiina lawai'a niaā'ahi ioa, he wahi upena keia ekolu anana ke akea o ka waha. a he e'aa a elima ka* lihilihi .oluna, a eha a puka ka ilma ka hohonu n:ai ka waha aku o ka u]>eua a ka mole eha a olima anana na Kumulau 0 ka aoao hookahi, e hoopaa mua ana na lau ike a'u oka up-.-na, me na kanaka no hoi eha. elua ma ka upena, elua ma ka lau. aia ma ke alo iho o ka Pa o ka Mea Hanoliano F. W. Beckley ma Puunau, oih kahi kuuna Pahuanae maikal loa, aole e mau ka upena 1 ka pohaku, a pela no hoi ma ke alo iho o kahi o Jeo oukou mea kaknu i ka manawa e hiki ai i kahi e hoomaka ai ke ko ana a me ka wehe ana i ka upena, aia na maka o na iawaia i ka waha o ka upena, a e nana iki mai ana Ina mea kauo i ka lau, i oie e huaiala a oopuhue ka lau, aia no o ka Hke o ke ko ana, a o ka maka loi o na ko lau ke nana mau ala ina lawai'a e kaa o ala i ka upena. i ka manawa e oni ae ai ke kai i ka waha o ka upena maopopo he anae kela ua komo, ala Ra upena, ku malie na ko lau me ke kulou ilalo, oiai e nahunahu ana na lawaEa i ke poo o na anae l komo Uoko,' pau la kauo hou, a pela e hana ai, eha a elima kuuna ia, e piha ana elūa kaau anae i kahl wa ke laki nohoi. No ka hana. (2) LAWAI'AAHIAKU. Ua kapaia ke ano o kela inoa, no keia, Hi ka Pa, Hi Kamalau, oia hoi lawai'a Pa, iawai'a lao malau, a mailoko mai o keia mau mahele o na waa lawai'a, he waa kaulua, a kaukahi a he Hoomo kahl lnoa maa mau i ka poe lawai'a Aku. A ma ka manao o ko oukou mea kakau he Laullma no ke ano, olai na ka lehulehu no keia ano lawala e pono ai, mai kane a na wahine, kamalli e hele ana a e hil ia ana e na makuahine, a me na ilio e aū pu ana iloko o ke kai, ua loaa iike na pomaikal ia lakou a pau. I ka wa kahiko mamua o ka hiki ana mai o na Mfeionari I Hawaii nei, o na ano lawal'a Aku e hana mau ia al e ia poe, lawai'a Pa. lawai'a malau, a hiki mai i ke au o ka la opio o ko oukou mea kakau he 11 makahiki, haalele loa -ko'u makuakane l ke ano lawaia malau Aku, no ka nui o ka hana a me ka luhi pu i ka lawe pu ana I keia malau lao i waho o ka moana he 5 a he 7 paha mile ka loihi e noke ai i ka hoe I na waa kaulua. a he han# inea maoll no ma ka ike a ko oukou mea kakau., nolaila, ua iawe ia mai ma ke ano lav, ai'a waa kaukahi *hoonto, a pela mai k\ poe lawai'a Aku apau o Lanai Ukumehamua me Olowalu. a o Lahaina holookoa. j X V AXO HAX V E PILI ANA I KE-I T \ LAWAI'AAKI". K kamailio a e hoi ke mua aku ana au i ke kulana o ka la wai'a Pa ana, ua ike oukou a kamaa?na i-n ho pA o na halekuai, hi' pihi pa. mea pulima a ai o na iole k ikou. a no ho! na Pa lawai'a Aku, koe wale no keīa h<? loloa ko ka Vx īawaia A.ku. a ho 'oina ka hana ana fe;\ p.i iawaī'a Aku. ke ano. h<» 5 inliii ka ft*a. 1 in!ha ka laula mawaeaa a ma na po-*> o ;-aa ai k ' a.ho ame ka makau he mlomio ia ma.! wahi H a I <»Ie T i iniha paha. ah* mau puka ma na. peo e paa ai ke ahi a m" ka makau. a o keK aho e pa* ai i k» ohe lawa 1 .» konio aku la ia mai ka puka maho- : pt> o ka pa a ka jnska nianiua. holo hou •v ,ū a komo hou i ka puka o hope. aia- ?!& e ke aho makaHi maluna o aho a paa sca makau Iwikai kukulu ia maiun* o k* Pa, m* ka hulu o ka puaa e puapua iki ; ana ma ke poo o u* P» n*L I »» kahuiihuli ol« ai ka Pa ke h<X* mai Uima o ka iUkai, ' Aeie i pau. \ •+. Ma kx ?a 5 o keia mahina i haaieiel mal ai o Mr. Pet«ar Kaaekuahiwi l kei*] o*a aoa ma kona home ma Kaauhuhu. | llamakua. U* piha iala ke ~t aoi ma- \ kahiki ma k*ia oia ana, a he makama- ] Sb& h>S S aloh* nui ia. Ma ka la eiima. o keia mahina i haalel« mai ai o Sim«ooa Paalohi I kela ola ana ma ka home o kona mau makua ma Palama. Aoie i loihi k» aku nei ka waiho ana *ku o k«ma kaj#uahln* Kap*fka, k*a hoa «w> oka»a iuulau.