Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 8, 19 February 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. MAHELE II.—MOKUNA XII. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI. MAHELE II.—MOKUNA XII.

' ! KO KA MOKU I Kl MCA MAi I HAWAII XEI. \ Moe iho lakou i ka jk>, a alaV la i kakahiaka nui o oa po la, aluila. ike aku ia iakoa ia Lonu e ku kokoke mai aua ma kai koke aka o lakou. o Hiialuea ka inoa o ia wahl moana, aia no ia wahi ma Wailua I Koolau. \ Ike aku 1a lakou i kt ano o ka nioku. ame na mea maluna o ke kia. ame na puka e hamauia mai ana ma ka aoao o ka nioku. Ka*| \ halia aku la na kauaka niauka, i ae la kekahi i kekahi, no ka pnka o ka waiki a kakou i lohe ai. he mea kani." No ka mea, uaj i lohe raua Ia «he mea kani ka waiki, no ka iuea. ua holo mai ko Kauar |M>e kanaka i Oahu, a olelo mai la lakou i ko Oahu poe kanaka i na I mea a|>au a lakou i ike ai no Lono. | A lohe kekahi kanaka o Hawaii e noho ana ma Oahu i ka lakou; J olelo ana i na mea o Ix>no, o Moho ka inoa o ua kanaka la, oia no ka' I i holo mai mai Oahu hiai a loaa o Kalaniopuu ma Hana i Maui. haij mai la ia i na mea apau ana i lohe ai no Lono. j f Ninau aku la ko Hawaii i ke ano o ka moku. Ha*i mai la o Moho' . v ke kia, ame ka pea, ame ka hae. » Xinau -hou aku la ko Hawaii i ke ano o kana. Hai mai la ia. he kanaka keokeo. he ili alualu, he poo kihikihi. he akna lakou. he pele, no ka mea, ua a mai ke ahi ma ka waha; he puka waiwai ma ko iakou aoao. ua puka loa iloko o ke kino. a ma ua puka la e nao iho ai ko iakou liuia a unuhi ae i ka hana oi. ame ke kanikani. ame ka hao. auie ka lei, ame ka lole. ame ke kui, auie na mea e ae apau.: Ninau liou mai la ko Hawaii, Pehea ka lakou olelo? Alaila, ku ae la ia ihina, hookomo iho la i ka apaua j>ohue maloko o ka malo ma kona aoao, hoolike aku la ia me ka ka haole hana, alaila. unuhi | a<» la ia i ka pohue mai kona aoao ae, i mai lā ia. "Penei ka olelo a | kii haole: V hikapalale, hikapalale, hioluai. oaiaki, walawaia ki. | waiki, poha, afoha kahiki, aloha haeliae. aloha ka wahine, aloha ke keiki, aloha ka hale. M Xa keia kanaka i lioakaka e mamua i ke ano o ka haole, a mahope ke ku ana mai o Lono. A ike aku no lakou i ka moku, ame na mea o ka moku, ua like io no me ko lakou lohe ana mai i ua' kanakai )a. Alaila, lioi aku la no o Kainehameha a pii iluna o ka moku. A ahiahi ae nalowale ka moku ma ka moana, a moe no o Kameliameha ma ka moku ia po. Manaō ae la na kanaka, ua lawe ia o Kaniehanieha i Kahiki. Minamina na kanaka ia Kamehameha, uwe ilio la lakou. ame Kalaniopuu, i ka lilo o Kamehameha. A kakahiaka ae, hoihoi mai* la ka moku ia Kamehameha, a lele o Kamehameha iuka, alaila nalowale hou ka inoku. Ia nalowale ana, oia ka holo ana i Hawaii. I MOKUNA XIII. X() KA HOIX) ANA O LONO I HAWAII AME KE KU ANA MAI O KA MOKU MA KEALAKEKUA. * KE AU IA KALANIOPUU, M. H. 1779. f / I ko Lono nalowale ana mai Maui aku, hoea mai la oia mawaho inai o Kohala i Hawaii. I kft lua o ka la o I)ekemaba kona hoea ana mai ilaila, ua uhiia na niauna o Hawaii i ka hau. Kokoke ma Kukuipahu koua walii i ku inai ai. Holo aku la na kanaka e naua i ka moku. a ike aku la i na haole e ai ana i ka ipu ai maka. Alaila, hookani aku la na kanaka penei. He aku.a no ka! Ke ai ia mai la ka i'o o ke kanaka a ke a īuai ke ahi iloko o ka walia. Kuai ilio la o Lono malaila i puaa, hookahi puaa hookahi pauku kakaki, i mea koi a i mea makau hoi kekahi. Holo aku la o Lono, mawaho o Hamakua ka holo ana, a niawaho 0 Ililo ame Puna, a ma Kau a kokoke puni o Hawaii, a ku mai la ma| Kealakekua i Kona. I ka la 17 o lanuaii ke ku ana o ka inoku, i ka makahiki hoi 1771), I ke kn ana mai o Lono i Hawaii. o Kalaniopuu ke alii o Hawaii. 1 Maui no uae o Kalaniopuu ia manawa e kaua ana me Kahekili. I ka manawa i ku mua ai o Lono, he mau la ia aole e pono e liolo ka waa, no ke kapu i ka makahiki. Aka, no ke ku ana mai o Lono, manao ae la na kanaka e pono no ke holo ka waa, no ka mea. ua holo' mai ke akua o Ix>no ma kona moku. Ua paa ka mauao o kanaka, he akua io no o Lono, a o kona moku he lieiau ia. | Ike aku na kanaka i kekahi poe liaole e liookomo ana i ka lopi, ma ka aoao o ka moku. ua kapa ia ka inoa o ia poe haole, o Mokuhalii ] ma, o ua akua kalai waa. A ike aku nā kanaka i kahi poe haole. he ahi ma ka waha, ua kapaia ka inoa, o Lonopele. No ka manao ana! he akua lakou, hele nui aku na kanaka e hoomana ia Lono. I Hele nui aku na wahine ma ka moku e hookamakama me na ha-' ole liaawi mai ka »haole ia lakou i ka hao aine ke aniaui. A i ka nana ana o na wahine i ke aniani, a ike aku Ia lakou i ko lakou aka maloko o ke aniani, maka'u iho no ka nui o ke aka maloko o 1 ke auiani ke naua iho. Holoi iho la lakou i ka heu o ke aniani, a ]mu ae la ka ike ana o ke aniani, a minamina iho la lakou i ka ike ole. No ka manao ana o na kanaka ia Lono he akua ia, hoomana uui lakou iaia uie ka hiilani aku. Haawi wale lakou iaia i na puaa ame ka ai. ame ke kapa, j aiue na mea ajmu, e like me ka haawi ana i na akua, aole lakou i kuai j lir,awi wale no. Penei ka haawi ana, hookokoke na kahuna ia Lono' n.e ke kulou ana, -hoolei i ke kapa ulaula ma kona poohiwi. hoi hope' iki. haawi i na puaa a me kela mea keia mea. me ka oielo loihi ana.l he olelo >yikiwiki, o ka pule no ia ame ka lioomana. Ina i hele o! Lono imiuka, holo aku no ka nui o na kanaka me ka maka'u, a o ke koena, kulou lakou ilalo me ka hoomana. Alakaiia oia ma ka hale' o na akna. a iloko o ka heiau no hoi, a ua lioomanaia malaila. Ua aej u»ai o Lono i keia hoomana ana. e like me Herode, aole i i«ipa mai.l E luki [Kiha i kekalii ke manao, uq keia hewa o Louo, a no kona hoo-| laha ana mai i ka nia'i moe kolohe kekahi, nolaila. i hahaū mai ai ke Akua iaia a make. KK AU IA KALAMOPUU, M. H. 1779. XO KA MAKE AXA O LONO. I ka la 24 o lauuaH. hoi mai la o Kalaniopun mai Maui mai, hoos kapu ia i ka waa. aole e holo i k&i no ka wahine a holo nui mai. ua' j haole mauka e hoi>katnakai»a. 1 | Uana iokomaikai o Kalaniopuu ia I/>no. haawi iaia'l mau aahu j hulu maiiu, auie na'kahili. Ua hoomana m> o Kalaniopuu iaia. 1 I I ka la 4 o KehemaH, holo aku la o Lono. a hlki mawaho o Ka ■ waihae, a ike oia ua j»ojk>]h> kekahi kia o kona nioku, hoi hou ola ma j Kt alakekua'e kapiii. A ku iTou ka moku )auna aku no na kanaka. ; aole nae i launa nui e like me ka launa ana mamua. ] i Ua loihi ka uii>e aua o na haok» i na wahine, & ua aioha kekahi? > poe wahine i na haole. nolaīla. tia ku e aku ua kanaka ia Lono. ameī koiui poe haole a|*au. A hooiuaka na kanaka e hana ku e, ki koke no' 1 na haole i ka pu. mai no hoi na haole i ka waa o kekalii alilj o Palea kona iuoa. kn e aku oia, a ua liahauia e kekahi h;u»le me ka ' hoe a hina. Alaila. ku e niii aku kona poe kanaka. a uou aktt i na pohaku, Ala ae la o Palea me ka maka*u I &apepehi ia mai e ījqūo, a hooki ae la i ka hakaka ana. Muhope iho, aihue o Palea i kekahl *&a|m o ka moku. No k* huhu paha koaa aihue atm. a no ka nutk«sxtak«* i ka liao paha kekahi a no ia mao mea elua paha. Ok ke kumo i kaiui ai. Kauoha mai la o Lono i ke a!U e imi i ka #&pa a e holhoi ma ka moku, Aole tj

hikl ike alii ke hoihoi i ka waapa. no ka niea,ua pau ia I ka wuwahi- ] ia e aa kauaka i loaa ka hao. I Holo o Lono mauka ame koua kanaka me na pu e kii i ke alii "a ** luwe iaia ma ka moku i noho oia malaila a hoihoi ia ka waapa. a ; i ke kii ana mai o Lono ia Kalaniopuu e holo ma ka moku. holo mai j 1 * o Kekuhaupio i Kaawaloa nuii Keei mai, a holo pu iuai la ke alii n*a kahi waa e ae. j Aki mai la na haole ma ka moku ikapu a make iho la ua aiii ! la. o Kalimu kona inoa. A ike ae la o Kekuhaupio ika mak»- ana o ' Kalhiiu wikiwiki mai la ia a pae i Kaawaloa. A nana no i kaohi ia Kaianiopuu, aole e holo ika moku. Ai ka lohe ana ona kanaka na make kekahi alii. pue iakou e kaua. Hookokoke kekahi kauaka ia Lmiio me ka (aihoa ma kona liina. inaka'u o I-ono akii ka pu. oke . k.ioa iho la no ia. | Hahan iuai ia o Lono ika pahi a moku kekahi alii o Kalimano- , kaboowaha ka inoa o ua alii la. lalau aku la na alii la ia Lono me ka iiima ikaika e paa waleaku no ia Lono meka pepehi ole aku iaia. N,> ,ka niea. ua tuanao ia. aole e make o Lono. he akua. Aka. no ko Lono ! uwe ana ae i koua hina ana ilalo, nianao o Kalimanokaluk>wa ' a he : kaaaka. Pau kona manao ia Lono r lie akua, alaila. |tej>ehi ih<» la ia »i& Lono a make iho la iaia. Alaila. ki mai la na haole i k<fH' iua ka j waajm ikapu a nui na kānaka i make ia ki ana. A pakn aku la na \ kanaka ika uioena no ka pu. aole e paa ka poka ika uioena. Alaila, k nui mai na pu oka moku, a make kekahi poe kanaka. Nolaila. j aku la o Kalaniopuu iuka me na kanaka ame na alii. a lawe akn la j lakoi: i ke ku[»a}>au o Lono, ame na haole eha i make pu iue ia. a hiki iluna oka pali o Kaawaioa. Alaila, hai iho la o Kalaniopuu ia Lom>. a »mu ka ha'i ana. alaila. holehole iho la lakou i nu iwi o Lono a uial:\ina ia kona mau iwi, aiue na peahi lima. aiue ka naau i moa aha uioii. A pupulii aku la lakou i kona io ike ahi. Ua ai ia nae ka naau o Lono e kekahi poe keiki, ua kuhihewa lakou he naau ilio, uolaila. ka ai uua. O Kupa ka mea uana i ai. a o Mohoole ame Kaiwikokoole. ; ihoiia aku kekahi mau iwi oua ma ka uioku. a malama ia kekahi j e na kahuna, a ua hooiuaiia ia. I ka la 23 o Feberuari. holo ka moku mai Kaawaloa aku, a i ka 1". 29 oia malama ku ma Kauai. Holo ka nioku mai Kauai aku a ihau. aikaJa 15 o Maraki ka nalowale Um ana aku. Oka psiu i.i 0 ko Lono hoio ana ma keia pae moku. I»he ae la na kanaka o na aina naauao i ka uuike ana o Ka|K>na Ki»ke. aole holo hou niai na moku ia nianawa, uo ka uiea, ua kuhi lakou he lokoino ko na kauaka o Hawaii nei. Ai ke kau oke alii i.-i Kamehameha. alaila. holo mai kekahi. a ike lakou i ka lokomaikai o ia alii. alaila ku uiai la lakou, a kuaiaku, kuai mai me ka malu. Ma ia'hope n?ai, aole i maka'u na moku ke ku mai ma Hawaii uei. n» ka mea, ua ike pono hikou i ka lokomaikai o ke alii ame ua kanaka. Eia na inoa o na moku i ku mai ma Kealakekua ia mau mal.a hiki. Ona inoa ia ma ke kapa ana aku o ko Hawaii nei, okoa na iuoa haole. Ua ku uiai elua moku, o 010 ka inoa oh\ moku. oia na nioku i loaa imn mai ai ka lei i Hawaii Lei. Aku hon mai kekahi moku mahope mai o laua. o Kanikani ka inoa o ia moku oia ka m»»ku 1 !osa mai ai ka pahi i Hawairnei. A mahop? iho ona ku mai o Kaue. a uiahope ona ku inai o Koki, a mahope ona ku mai o Alika, a niahope ena ku mai o Palauna, a iuahope ona ka mai o Kapiiimaka, a mahoj>e ona ku mai o Vane Ko*tva. Ma Kealnkekua w.ih» no kahi iku ai keia poe moku. Ku mai no hoi*kekahi inau moku ina Kanai. a ma Oahu kekahi, a ma Maui no hoi kekahi, aole nae i paa na iuoa i kapa ia'i e ko Hawaii nei. MOKUNA XIV. KE AU IA KAMEHAMEHA I. NO KA MAKE AXA O KALANIOPUU AME KA LILO ,\\.\ O KAMEHAMEHA I I ALII XO HAWAĪI. .Ekolu maii makahiki mahope iho o ka make ana o Louo, ua make Jho la o Kalaniopuu. ma Waioaliukini, i Kau kalii i make ai, ma ka I malaina o Aperila, oka makahiki 1752. He alii ikaika o Knlauiopuu i ke kaua, a pinepine kona kaua pu ana me Kahekili. ke alii o Maui. A make iho la o Kalaniopuu, koe mai la o Keawoinauhiii. ame na alii, ame na puali ia Kiwalao i ke keiki a Kalaniopuu, e kaua ine Kamehameha, ame na alii apau o Kona. O Kamehameha, oia ke keiki a Keouu ke kaikaina o Kalaniopun, no ka mea. hookahi o laua makua I hine o Kamakaimoku. () Keoua, he inoa hou no ia, o kona inoa ka- . liiko, oia o KalanikupuaiKiikalaninui. Xo kona lokomaikai paha. na | kapa ia oia e kona poe kanaka, o o ke ao ua, iua i lokoino oia, alaila, okeao ua ole, ka mea kupono. Aia ma Kohala i Hawaii i | hanai ia o Kamehaineha, ua lawe ia nae i Molokai e hanui ia ai a Eia palia kekumu o ko Hilo poe alii kai\a ana me na alii o KonaI a mukomake nui ko Hilo poe alii ia Kona, no ka pohu, Lawi» niai la lakou i ke kupapau o Kalaniopuu maluna o ka waa, a holo pu mai la i;a alii, ame na kanaka apau i Kona, no ka īuanao no e kaua A . 4iiki lakou ma Kapalilua i Koua, holo mai la o Keeaumoku mai Henoj kua mai Kapalilua mai e ike i ke kupapau o Kalaniopuu maluna o na i waa, a uwe iho la lakou. I A ike aku la ia ike ano ona alii, ame kanaka nialuna oka waa. he ano e, no ia mea, ninau aku la ia ia lakon. Mahea ke kupapau e | waiho ai? I mai la lakou iaia. Ma Kailua e waiho ai, aiaila, mao i popo iaia ke ano o ke kaua, no ka mea, ua manaoJakou i uiii kahi o j Kona e lilo ai ia lakou, uolaila i hooakea ai a Kailua, Holo niai la- ; kou a kni>ono i Honaunau, a waiho aku la i ke kupapaU o Kalaniopuu maloko o ka hale o Keawe, a noho iho la o Kiwalao. aine i»a j a-ii. aiue na kanaka e okioki i ka aina o Hawaii \ puni, no lakou wale ,no apau. Ama kela ua ana i pae ai ke kupapan iuka, holo aku |a o | Keeaumoku i o Kainehameha la, ma Kohala no o Kameham. ha m ' nianawa, aka, ua kii aku o Kekuhaupio iaia, a m hiki nmi o Kame hamelia ina Kekalia. a halawai aku o Ki-eauuioku uia Kekaii.i nie Kamehameha, a ha i aku la o Keeaunioku ia Kaiuehameha, i n i mea &nu i 'ke ai malun«i o na waa kupapau. a maopopo iho la ia iakou ki:ano oke kaua. Aiaila, kuka iho la lakou no k* kaua aua. a ikiii ii. aiaila holo aku la lakou e hOokokoke uia Kaawahiii, a *ua Keei. Hoio uiai o Kiwalao niai Honaunau mai. u halawai me Kauo-ha j ini'ha, a uwe iho la lana. a piiu ka uwe ana i mal la o Kiwalao ia Ka mehameha, Auhea oe, e imfke ana kaua la, eia no ka makuakpiu •• * kauaia ke pue mm nei no e kana kakou, elua wale no paha auan i < kaua e make, aloha ino kaua, o Keawemauhiii ua makuakaue la. ■ Hoi aknia o Kiwalao a Honannau. okiokiiho la ik« aiiL uu ? kona aiii. a neie iho kekahi a!F| ika ahm. o Kem m kona iiM j ukiuki iho k no kona nele aua, a no ke kuauiuamu am* uiai kek il ; I Am *> aku ia me koua iiiao kanaka apau e Me i k i ; lele kawa. [ A J«a ako h. lakoo a K«-onw. feua ib« 1« i nlo tua | aj | }l a ; i fco KanM-ham«-ha luuulai a mal;!-. a niiikf uo hoi kkahi o lakon i ko kanaka. o ke kaua !ho la „o ia paha .l» i kaua a», aialla, ioouka uni. Kū» aa alii mamali p Kamehaioeha i ka la i boo«ka ai. o Kwao wwka,« a okYkaka,p«o. , M w a iii kaikaioa o Kamehameha apiu. I _ % (Aole i pau), ;