Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 19, 12 May 1905 — Page 3

Page PDF (1.56 MB)

This text was transcribed by:  Jordan K. Lee Loy
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

            "Aole paha e loaa ana ia kaua he manawa kupono e uumi ai i kekahi o kela mau kiai, e Nede?" He hana weliweli no hoi ka pepehi ana i kekahi kanaka a make loa."

            "Aka aole e hiki ae ke alo e Dike. Ina he hookahi wale no kiai @ pono, no ka mea ua hiki no ia kaua ke hoopiha i kona waha a aole hiki ke uwa, aka aia he elua mau kiai, nolaila he mea pono e make kekahi o laua. He kaumaha ko'u i ka hooko ana ia hana weliweli, aka ua hiki mai kaua i ka manawa aole e hiki ke alo a aole no hoi kaua e ahewaia i ka hooko ana ia mea, oiai he wa kaua a he lukuwale ana hoi."

            "Hoi iho no hoi he lukuwale keia i oi ino loa aku mawaho o ke @ a he ola makamae hoi kaua e iini nei e hoopakele oia ia ko kaua makuakane ponoi, a ua aa loa wau e hoopakele iaia e hoopakele iaia mai ka enemi mai, ina o ka hana hoopakele he mea ia e hooko ai i ka @ ana i ke ola o na kipi apau."

            "A owau aku la kekahi ma ia haawina," wahi a ke koa o ke kai. @ ke makemake loa nei au ina e hui hakaka mai ana me a'u o kou manawa e hui aku ai, no ka mea ma ia mea he mea pono ia'u e hoopakele ia'u iho.

            Nolaila e kuaana, e hoike maopopo mai oe i kau papahana i @ like ai kaua i ka mea e hana aku ai. oiai aole keia he hana maa-@ a ina e hemahema ka kaua hoohana ana alaila o ko kaua ola no kaluahi a pau pu hoi me ko kaua makuakane ame na hoaloha."

            Mahope o ko laua noonoo nui ana ua hiki aku la laua i ka hop@ a hoomakaukau iho la laua i mea ai no laua ma ka wa i napoo aka ai ka la, ua paina iho la laua a hoomakaukau ae la no hoi no ka hooko ana i ka laua mikiona ko'iko'i. A no ka holopuni loa o ka makee makua, ua like loa ka mikiona a laua e hooko aku ai me he paahi la o ke ano lawelawe a limaikaika hoi.

            I ka hoaumoe ana iho, aia na ahi e a ana iloko o ua kahuahoomehana nei, a me ka hoomanawanui no hoi laua o ke kali ana a hiki wale i ke kani ana o ka hora umi, akahi no a akakuu mai ke ahi hoomaka no hoi ka meha mai o a o, a no ke ano puanuanu o ia po ua lana loa ae la ko laua noonoo, no ka mea he anu wale na Inia a e hoopumehana ai lakou a aole hoi e hele nui iwaho.

            "Ano he mea pono ia kaua e nee," wahi a Nede, "a na ke Akua no e kokua ia kaua maloko o keia mikiona a kaua." 

            A mahope o ko laua hooikaika ana ma ka nihihele ana a kaa ma kekahi aoao o ke kahua hoomoana, oia no hoi ke kua o na halelole e manao nui ole ia ai e na enemi e kukulu kiai ma ia wahi, a ua ko io no e like me ka laua i koho e ai. oiai i ko laua hoea ana aku ma ia wahi aole hookahi koa kiai ma ia wahi.

            "Hoolohe! o kela e kani mai la i kahi mamao loa he leo ia no ka pukuniahi, a'u e manao nei aia he kaua malaila ke hooukaia mai la."

            :Manao wau," wahi a Nede, "mai Deli mai la kela kani pukuniahi a'u hoi e manao nei he haawi aloha ana kela, eia nae he koho wale aku no keia. O ke ano ikaika maikai o ka lohe ia aku o ke kani ana o ka pu, he mea ia e hoike mai ana ia kaua aole no kaua i mamao loa mailaila mai, aia paha ma kahi o ka iwakalua-kumama-lima mile i koe."

            A hala kekahi manawa o ke kali ana ua hoomaka hou aku la na opiokane e nee malie imua e hookokoke ana hoi i kahi e ku ana o ka halelole huina-ha ame ke akahele loa no hoi ka hana ana, oiai he hana nihinihi loa ia.

            O ke ano o ke kukulu ana ia o na halelole o na Inia he pakui pu ia aku na lanai a i ka po e kuuia iho ai lakou ma na aoao o na halelole, ke kumu e manoanoa loa ai na paia hale, a mamua o na halelole i kukuluia ai ka lakou mau meakaua.

            Iloko o kekahi o keia mau halelole i kokolo malie loa aku ai o Dike ia Nede hoi e kiai makaala loa ana me kana pu i makaukau me ia iloko o kona poli. I ka wa no o Dike i kaa ai maloko o ka halelole aia hoi ke aakipaa la ka pouli, oiai kona mau maka i ano maa i ka malamalama o ka mahina, aka i ka hala ana o kekahi manawa nuku o ka hoomanawanui ana ua mao ae la ke ano pouli o kona mau maka a ike aku la oia i ka waiho momoe ana mai o na Inia. i uhipaa ia lakou me ke kapa e like me ka maa ia lakou, e uhi ana i ke kino mai na wawae a pau pu me na poo me he poe kupapau la ka waiho lalani mai.

            O na lolekoa o lakou ua owiliia ae a oia iho la na uluna o ko lakou mau poo ame ke akahele no hoi i wehe malie mai ai o Dike i na lolekoa o eono paha koa e momoe ana, a mahope o ka pau pono ana o ka makemake, oia hoi, ua loaa ae iaia he mau lolekoa he mau papale kapu, na kaei-poka ame na pono kaua apau, a emoole ua hui aku la oia me kona hanaumua.

            Aole no hoi i ala kekahi o na koa Inia, a i ka loaa ana aku o Nede a hui pu ae na opio ua mahele koke ia iho la na waiwai a hoomaka aku la laua e kokole me ka malie no ka hoomamao koke ana mai ke kahua aku, he hapalua mile paha ka mamao mai ke kahua aku mahope pono o ke kahua; a mahope o ko laua komo ana i na lolekoa no laua a makaukau hoi i na lako apau a he mau koa Inia maopopo laua ke nanaia aku, ua hoi hou aku la laua i kahi o ka hana ko'iko'i.

            Ma ka hiki ana i ka hora umi-kumamalua o ke aumoe ua hoololi ae la na kiai, a noho aku la he mau kiai hou, a he mau minute wale no mahope iho ua ike aku la ke kiai ma ka puka mahope o ua hale nei o na paahao i ka puka ana mai o kekahi o kona mau hoa koa mailoko mai o ka halelole nui.  Ua aahu ua koa nei me kekahi koloka nui e uhipaa ana hoi iaia.

            E hele ana hoi oia me ka hooikaika nui ana o ke kunu, a e auwe ana no hoi i ka eha me he la e kumakena ana no ke kaumaha, a he haawina mau no hoi ia i na Inia i ka wa e loaa ai i ka nalulu ikaika o ke poo mamuli o ke anu, oiai he poe loaa mau lakou i ke anu a nalulu ino ke poo.

            Ma ka lua o ka manawa o ke kiai i huli hoi mai ai aia hoi ua ano kokoke loa aku la ua kanaka ma'i nei i ua kiai nei me ka nui no o ke kumu, a aole no hoi he manao nui aku o ke kiai oiai he ma'i mau ia ia lakou, aka i ke kolu o ka huli hoi ana mai o ua kiai nei oia no ka wa i ano pili kokoke loa ai ua kanaka ma'i nei ame he uwila la ua lele aku la ua kanaka kunu nei maluna o ke koa kiai, a paa ana ke kania-i o ke kiai me ka umii ikaika loa a ia manawa hookahi no i oili mai ai kekahi Sipoe mailoko mai o ka halelole nui a mama ana i ka holo i kahi e aumeume ana na kanaka.

            O ke kanaka kunu i lele ai maluna o ke kiai ua ho-o koke aku la oia he lole wai iloko o ka waha o ke kiai a piha pu ae la no hoi kona mau pukaihu a aneane e make ua kiai nei, a o ke koa hoi i holo aku ai mai ka halelole aku aia oia ke lawelawe ikaika la ma ka wehewehe ana i na pono kaua o ke kiai.  A mamuli o keia mau kimopo i maopopo mua ole ia e ke kiai ua lilo koke iho la oia he pio a waiho ana oia i ka honua me ka lohe ole ia o kekahi leo mai iaia ae, a mahope o ka hauhoaia ana o ua kiai nei me ka maopopo ole mai i kona hoa kiai o ka lua o na ipuka, aia hoi moni ana ka elau pu iloko o ke kino o ua koa kiai nei, a waiho make ana iluna o ka honua.

            Aole i haupu iki kekahi o na koa kiai i ka poino o kona kokoolua. a mau no kona hele ana i o a i o; a me ke akahele no hoi i nihi-hele aku ai ua kanaka kunu nei a komo ana oia iloko o ka halelole o na paahao, a kokolo aku la no hoi me ka hoohakalia ole.

            Ua kukuli iho la oia ma kahi kokoke loa o kekahi o na paahao e moe ana a honi iho la iaia.  Ua hoonioni ae la oia i ka mea hiamoe me ke kau pu ana iho o kona lima maluna o ka waha o ka mea hiamoe i ole ai e walaau nui ae, a kaakaa ae la na maka o ka Mekia.

            "E papa, owau keia o Likeke, e hamau, aole hoi e leo nui."

            Alaila ala koke ae la ka Mekia a mahope o ka maopopo ana iaia o na mea apau, ua puili aku la ke keiki i ka a-i o ka makuakane a honi iho la me ka olioli nui, eia nae, aole e hiki i ka makuakane ke ala pono no ka mea ua nakiikiiia a paa loa i ke kaula.

            Iloko o keia wa o ka olioli nui mawaena o ka makuakane ame ke keiki, o ka mua o ka ninau o ka makuakane pili no ia ia Nede ame na kaikamahina.  "Auhea o Nede, ame Kete ame Rose?"

(Aole i pau.)

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa

------AME------

Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K. Nawaa.)

 

MOKUNA VI.

 

(KAU POO MUA.)

 

HAWAII AME KAMEHAMEHA.

 

            Ua pilikia iho la ka aoao o ke alii opio.  Holo aku la o Keoua a kau aku la iluna o kona mau waa a holo aku la no Kau, kahi hoi a na makaainana i ike mai ai iaia he pani hakahaka no kona kaikuaana.  Ua lawepioia o Keawemauhili, eia nae ua pakele ae oia mamuli o kona holo ma-lu ana i ka po a hoi aku la no Hilo ma ke kuahiwi aku.

            Mahope o na hoomakaukau kaua ana ma ka aina ame ke kai, ua hoomaka hou aku la o Kamehameha e kaua i na 'lii elua o ka huli makani o Hawaii.  I kona hiki ana i Puna ua nee aku la oia no Kilauea. i kumu e kaupale ai i ka hui ana ae o na aoao a i elua ana e ku-e ana, a malaila aku i nee loa aku ai oia no Waiakea, kahi hoi ana i halawai aku ai me ko Keawe-mauhili pualikoa i kokuaia e kekahi huina koa mai Maui aku.  Ua poino ko Kamehameha aoao ma ia kaua ana a auhee aku a kau iluna o na waa a hoi aku oia no Laupahoehoe.  O keia ke kaua awa.  Ua malama ae la oia he mau kaua liilii ma na aekai o Puna, a o keia hoi ka wa ana i hakaka ai me na kanaka lawai'a a hiliia ke poo o Kamehameha i ka hoe.  Mahope o keia ua hoi aku oia no Kohala, kahi hoi ana i hoolilo ai i kona manawa ma na hana mau pili i kona pono iho.

            I 1785 ua kii hou no oia ia Hilo, eia nae aole oia i holopono.  O keia ke kaua o Haupu.  Aia ma kauwahi o keia manawa i hoao ai oia me Kaahumanu, ke kaikamahine a Keeaumoku.

            I ka 1786, i ka wa o Kahekili ma Oahu, ua hoouna mai la oia i kekahi pualikoa e kii ia Maui, e alakaiia ana hoi e kona pokii, Kalai-malokuloku, no ke kaili ana aku ia Hana ame Kipahulu, Maui.  Ua Halawai oia me na akeakea ana i kinohi, a mamuli o kana mau hana maikai ua umeia aku na manao o na kanaka iaia a kapaia aku oia o "Keliimaikai," a ua ikeia oia mahope mai ma ia ioa.  Ua hoouna awiwi ia aku o Kamohomoho, ko Kahekili pokii, no ke kaua ana aka ia Kalani-malokuloku, a halawai ae la laua ma Kipahulu, kahi i kaua ae ai na aoao a i elua a hiki i ko Kalani-malokuloku au hee ana, a kau aku kona poe koa maluna o na waa a hoi aku no Kohala.  Ua pee iho o Kalani-malokuloku a hiki i ka po ana a holo aku oia maluna o ka waa.

            O keia mau kaua a Kamehameha ua kauaia me na meakaua kahiko o Hawaii nei, a aole hoi i loaa aku ka holomua ana i manao ai mai ka wa i malamaia ai ke kaua o Mokuohai.  Mahope mai i hoomaka ai oia e lanakila mamuli o ka loaa ana o na kokua mawaho mai, oia hoi na pukuniahi a na haole.

            O Kumuhana ko Oahu alii mahope iho o Peleiholani, a mamuli o kona kupuno ole ua hookaawale ia ae oia e kona mau hoa alii o Oahu, a hoi aku oia no Kauai i 1773.  Kohoia iho la o Kahahana i alii he pua alii hoi i hanaiia i ke alo o Kahekili, ke alii o Maui mahope iho o Kamehamehanui; a i mare hoi i ko Kahekili kaikuahine.  Ua ae o Kahekili i ko laua hoi ana mai no Oahu malalo no nae o kekahi kumu. oia hoi, o ka aina laa ma Kualoa, Koolaupoko, ame ka palaoa  pae e haawiia aku nona.

            Mahope o ko Kahahana hoonohoia ana i alii ua hoole iho loa ka ahakuka o na alii o Oahu i ka haawi ana aku i ko lakou hoailona alii ia Kahekili.  Ma keia ua hoololi ae la o Kahekili i kona manao, oiai ua hauoli no hoi oia i ka hoomaopopo ana iho i na kokua a ko Oahu poe iaia ma na' kaua ana ia Kalaniopuu.  Ia manawa no nae aia no o Kahekili ke hookomokomo la i na manao ino iloko o Kahahana e ku-e ana hoi i kona mau kuhikuhi puuone naauao, a e hapala ana maluna o Kaopulupulu, he kahuna, me ka hoopunipuni ana i ke alii o Oahu na keia Kaopulupulu i haawi aku i ka nohoalii o Oahu nei iaia (Kahekili).  Ua manaoio aku o Kahahana i keia. a ma ia hana ana i pepehiia ai o Kaopulupulu ma Puuloa.  Mai ko Kahahana noho alii ana a mahope mai hoomaka iho la ko Oahu poe e hoowahawaha iaia, a o keia pepehi kanaka ka mea nana i hooi loa aku i na manao hoowahawaha nona iwaena o na kaukaualii ame na makaainana.

            Alaila noonoo iho la o Kahekili ua hiki mai ka manawa nona e kii ai a kaili ae ia Oahu, nolaila kauoha aku la oia i kona mau koa e noho ana ma Hilo, Hawaii, e hoi mai.  I ka 1783, ua houluulu ae la oia i kona mau koa ma Lahaina, a me ka hoike mua ole ia o ka lohe ua holo mai la oia no Oahu, a pae ae la ma Waikiki.  Ua malamaia ae he kaua hahana ma ke awawa o Nuuanu, a ma ia kaua ana i auhee ai ko Oahu, a holo aku la o Kahahana me kana wahine a pee iho la i kuahiwi.  Mahope o ke pee ana no hookahi paha makahiki, ua kumakaiaia oia e kona kaikoeke, Kekuamanoha, a ua laweia ae kona kino mai Ewa no Waikiki no ka mohai ana.

            Ma keia ua lilo iho la o Molokai a me Oahu ia Kahekili e hoohana ana hoi i kona mana piha me ka lokoino.  Mamuli o keia mau hana lokoino ana ua ulu ae la na manao ohumu iloko o ko Oahu poe kaukaualii, i kokuaia hoi e kekahi mau alii o Maui, i komo hoi na manao aloha iloko o lakou no ka moiwahine i poino a i ole kulike ole na manao maluna o ka ninau no ka mahelehele ana i na aina.  O ka papahana a keia poe oia no ka pepehi ana ia Kahekili ame kona mau kaukaualii pilipaa, a e hanaia hoi keia hana i ka po hookahi no.  Eia nae ka mea hilu loa, ua pu-a ae la keia meahuna i ka manawa koke no e hoopakele ae ai a ua pakele ae na poe apau a koe o Hueu, i pepehi hoomainoinoia me kona mau aialo ma Waialua.

            O keia kekahi o na hana hoomainoino loa a Kahekili i hana ai no ko Oahu poe.  Ua aneane e pau loa ko Oahu poe alii i ka pepehiia.  Ua luku aku oia i na apana o Kona ame Ewa, e pepehi ana hoi i na kane, na wahine ame na keiki.  Ua oleloia o ke kahawai o Nahelewai ame Iloaeaea ma Ewa ua piha i na kinomake o ka poe i pepehiia, a ua kukuluia ae kekahi hale iwi kanaka ma Moanalua.  O Kaiona ame kekahi mau kaukaualii kakaikahi ka i pakele aku a holo aku lakou no Kauai.

            Mahope koke iho o keia, i ala ai ka haunaele ma Kula, Maui, a hoouna aku o Kahekili i kana keiki ia Kalanikupule me kekahi o kona mau koa, a ua hiki aku hoi lakou i ka manawa kupono e kaua aku ai ia Kalani-makolukolu, e like hoi me na mea i hoike mua ia ae nei.

            I 1790, manao iho la o Kamehameha ua lawa pono kona ikaika no ka na'i ana i ka Paemoku o Hawaii, a hooholo iho la oia e kii hou ia Maui, a hoouna aku la oia i ke kauoha ia Keoua ma Kau ame Keawemauhili o Hilo e hoouna mai i mau koa ame na waa no ke kaua.  Ua hooleia keia kauoha e Keoua, a no Keawemauhili hoi ua hoouna mai la oia i kekahi pualikoa nui malalo o ke alakai ana o kana mau keiki.

            I ke kau la oia makahiki no i alo mai ai oia me kona mau koa ma na ale hanupanupa o Alenuihaha, a lele mua ae la oia ma Hana a mahope mai ma Hamakualoa, kahi hoi i haulehia ai ko Maui pualikoa kiai mua mahope o ke kaua hahana ana.  Nee loa mai la oia me kona mau waa no Kahului, a lele ae la i ka aina a hele aku la no ke Awawa o Wailuku, kahi hoi ana i halawai ai me ko Kahekili pualikoa e alakaiia ana e na keiki a Kahekili, a pau ua pualikoa la i ka hoauheeia no ke awawa.  O na pukuniahi e hoohanaia ana e Kamehameha malalo hoi o na lawelawe hana ana a Iana ame Kewiki, he mau haole, oia ka mea nana i hookau aku i ka weli maluna o ko Maui poe a loaa hoi ka lanakila ma ko Kamehameha aoao.  Aole he hana hoaloha ana ma keia, a ua onouia aku ko Maui poe a lele i na pali, alualu loloa ia hoi lakou maluna aku o na puu kiekie ame na kualono, a paaia hoi kekahi poe iloko o na awawa a hiki i ko lakou haawipio ana mamuli o ka ai ole.  O keia ke kaua i puka mai ai kela mau huaolelo kaulana "Ke Paniwai o Iao."

            O Kalanikupule, me kona mau kaikaina ame kekahi mau kaukaualii o Maui, kai pakele ae ma ke alahele o Olowalu, a kau ae la iluna o na waa a holo no Oahu.

            Aole i lilo loa o Maui ma keia kaua ana a Kamehameha, oiai iaia i kaawale mai ai mai Hawaii mai, aia hoi o Keoua ke na'i la ia Hawaii, a ua kii ae la oia ia Hilo a pepehi iho la ia Keawemauhili iloko o ke kaua, a ke kipa ae la oia ma Hamakua, a pepehi hoomainoino hoi i kolaila poe,  pau pu no hoi ko Waipio ame ko Waimea.  I ka lohe ana o Kamehameha i keia lono, ua haalele koke iho la oia ia Maui me kona mau koa apau, pau pu me kona mau koa ma Molokai, a hehi aku la kona mau kapuai wawae ma Kawaihae.  Ua kuemi hope aku o Keoua no Hamakua, kahi hoi ana i kali mai ai i ko Kamehameha h oea aku, a malaila i malamaia ai he elua mau kaua hookahe koko nui, ma kahi hoi e kokoke ana i Paauhau a ma keia kaua ana no hoi i ike hou ia ai na hana awaawa a ka huaale poka pukuniahi.  Kuemi hope aku la o eoua no Hilo, oiai o Kamehameha e hoi ana no Waipio e hooponopono hou ai kona pualikoa.

            I Novemaba, 1790, mahope o ko Keoua mahelehele ana i na aina ua hoi aku la oia me kona poe no Kau ma ke alahele o Kilauea.  Malaila i hoomoana iho ai kona poe, oiai ia manawa aia ka Madame Pele ke hoikeike la i kana mau hana hookalakupua, no elua la.  I ke kolu o ka la o ke kaahele ana no Kau a iloko hoi o na mahele ekolu i ala ae ai kekahi hoonaue olai ikaika loa, a puhi ae la ka pele i kekahi punohu uwahi nui nana i pani aku i na kukuna malamalama o ka la.  Ua puhi pu ia ae no hoi ka lehu ame ka one eleele i ka lewa, a i ka haule ana iho ua hoopoinoia ka aina no kekahi mau mile mamao mai ka lua aku.  O ka mahele hope i loaa lihilihi i keia mea, mahope o ka hala ana ae o keia puumake, ua nee aku lakkou imua me ka awiwi me na manao hauoli no ko lakou pakele mahunehune ana ,eia nae ua loaa aku ia lakou ka mahele waena e waiho ana i ka make, o kekahi poe e moe ana ilalo a o kekahi hoi e noho ana no iluna a e puili ana ke kane i kana wahine a o na keiki hoi i na makua.  Aole lakou i hooka'ulua iho, aka nee awiwi aku la no lakou imua no ka halawai ana me ka mahele mua ma ko lakou wahi e hoomoana ai.  O keia ulia poino i loaa aku i ko Keoua poe kanaka ka mea nana i hookomo iho i ka manao iloko o Kamehameha, ua huhu ke akua Pele ia Keoua, a malia paha ua hookaumahaia ko Keoua manao no keia mea.

            I kekahi makahiki ae 1791 i kukuluia ae ai ka heiau o Puukohola ma Kawaihae no ka hanohano o ke akuakaua Kukailimoku, a i hanaia hoi mamuli o na a'o ana a na kahuna, i mea e ko ai ko Kamehameha manao e na'i i ka Paemoku holookoa o Hawaii.  Ua hoounaia aku o Kaiana no Kau e kaua aku ia Keoua, eia nae aole oia i lanakila.

            I keia manawa hookahi no hoi ua hui ae la o Kahekili ame Kaeo, ke alii o Kauai, a hooholo iho la e lelekaua ia Hawaii, a hoomakaukau like iho la laua i ko laua mau kanaka.  Ua lawe pu aku o Kaeo i kanaka keiki hanauna ia Peapea, kana haole kipu pololei.  Mare, ame kekahi mau ilio nunui.  Mahope o ka hoomaha iki ana ma Maui, ua hui ae la keia mau aumokukaua o na 'lii elua a holo aku la no Waipio, kahi hoi a lakou i lele aku ai a hana aku i kekahi mau hana ponoole.

            Haalele aku la o Kamehameha ia Kona no ka halawai ana me na 'lii o Maui ame Kauai me kona auwaa peleleu ame ka mokukaua "Ka U'i o Amerika," e lawe ana hoi i kekahi mau pukuniahi, e lawelaweia ana no hoi e Iana ame Kewiki.  Mawaho ae o Waimanu i halawai ae ai keia mau auwaa, kahi hoi i malamaia ai ke kaua moana hookahe koko nui, a ma ia kaua ana no hoi i lanakila hou ai o Kamehameha mamuli no o kona lako pono me na pukuniahi.  Ua kapaia keia kaua "Ka Pu Wahaula."  Ua huli hoi mai la o Kahekili ame Kaeo me na manao kaumaha me ke koena iho o ko laua mau waa i poino i na pu a ka Na'i Aupuni.

            I ka hapa hope o ka makahiki 1791, ua hoounaia aku o Kamanawa ame Keaweaheulu e Kamehameha no kekahi hana i o Keoua la ma Kahuku, Kau.  Ma keia i koi ikaika ia aku ai o Keoua e kona mau alihikau e pepehi ia Kamanawa ame Keaweaheulu, a ua hoole paakiki mai o Keoua me ka inaina pu.

            Mamuli o na mali leo ana ame na olelo hoopaa a keia mau alii i waiho aku ai ia Keoua ua ae mai oia e hele pu mai me laua no Kawaihae a e kukakuka pu me Kamehameha no ka hoopau ana i ke kaua i kauaia hoi mawaena o laua iloko o keia mau makahiki eiwa.  Ua haalele aku la oia ia Kau me ka hapanui o kona mau hoaloha ame iwakalua poe hoe waa maluna no o kona waa, e ukaliia mai ana hoi e Keaweaheulu ma me ko laua mu hoaloha ame na aialo.

            Ia lakou i hookokoke mai ai i kahi e lele ai ma ke awa o Kawaihae, ua hoopuni ae la o Keeaumoku me kekahi poe i lako me na mea kaua i ko Keoua waa.  Ua hoike ae o Kamakau i na huaolelo i panaia mawaena o na alii a i elua, penei: "I ko Keoua ike ana ia Kamehameha e ku ana i kahaone, ua kahea aku la oia 'Eia wau la.' a pane mai la hoi o Kamehameha, 'E ku ae oe iluna a e hele mai, i ike aku ai kaua kekahi i kekahi."

            I ka manawa a Keoua i ku ae ai iluna a e anehe mai ana hoi e lele iuka, ua pepehiia iho la oia e Keeaumoku me ka ihe.  Ua pepehi pu ia iho la na poe iluna o ko Keoua waa a me ka poe iluna o ka waa o na hoaloha pilipaa o Keoua a koe hookahi.  Aka i ka manawa i hoea mai ai ka mahele elua ua kauoha aku la o Kamehameha e hoopau i ka lukuwale ana.  O na kinomake o na poe i pepehiia ua waihoia ae la ma ka heiau o Puukohola, i mohai i ke akua kau Kukailimoku.  O ko keoua kinomake ua hoomo'a mua ia iloko o kekahi imua ma ke ano oia ka hana hope loa nona.  O keia hana kimopo o Kamehameha ka mea nana i hoolilo ae iaia i poo no ka Mokupuni o Hawaii, a o ka hikimua ana hoi keia o ka hui o keia Paemoku malalo o hookahi aupuni.  Aka nae he mea pono e hoomaopopoia ka oiaio o keia mau olelo o Fornander, penei:  "Ke nana aku nei makou me ka hiaai i ke kahua a Kamehameha i hoomoe ae ,aka nae he mea pono ia kakou ke hoomaopopo iho o kekahi o na pohaku kihi ana i hoomoe ai ua hoomoeia me ke koko."

            I ka malama o Maraki la 2, 1792, ko Vanekouva hiki mua loa ana ma Hawaii nei, a holo loa ae la no Kona.  Aia o Kamehameha i kela manawa ma Kau kahi hoi ana i hele aku ai e mahelehele i na aina o Keoua me kona poe kanaka.  O Kaiana ka mea i kipa ae e ike ia Vanekova, a kou aku la o Kaiana e kuai aku o Vanekouva iaia i kekahi mau mea kaua, a hoole paakiki ia mai ia noi.  Ua hoopunipuni aku o Kaina ia Vanekouva oia kekahi o na alii mana i like aku me ko Kamehameha a aia hoi malalo ona na apana ekolu o ka hema o Hawaii.  Ua haawi mai la o Vnekouva ia Kaina ame Keeaumoku i ua laau kanu e like me ka alani, waina ame kekahi mau mea waiwai e ae.

            Haalele o Vanekouva ia Hawaii a holo loa mai no Oahu a ku ma Waikiki, a ilaila oia i lohe ai aia o Kahekili ame Kaeo ma Hana, Maui, kahi i kali ai i ko Kamehameha holo ana mai e kaua.  Mai nei aku i holo loa aku ai oia no Kauai, a ma Waimea oia i ku ai no hookahi pule.  Ua kipa aku o Inamoo, ko Kauai Kiaaina e hooponopono ana i ke aupuni o ke Keikialii Kaumualii, oiai he umikumamalua no ona makahiki ia manawa, a ua komo na manao mahalo o Vanekouva no ke keikialii mamuli o kona naauao ame kona kulana kanaka maikai.  E ukali mau ia ana ke keikialii me na koa he kanakolu i lako me na mea kaua, oia hoi na ihe hao ame umikumamakolu pu kaupoohiwi ame na koko i piha i na poka.

            O ka lua o ko Vanekouva manawa i hiki ai ma Hawaii i ka mahina no ia o Feberuari, 1793, ma Kawaiahae, a malaila oia i hoolele ae ai he bibi kane ame ka bibi wahine, a o keia na holoholona mua loa o ia ano i ikeia ma Hawaii nei, he mau makana hoi i ka Moi Kamehameha.  I kekahi la ae ua holo loa aku la oia no Kealakekua, a malaila o Kamehameha i kipa ae ai e ike ia Vanekouva e aahu ana hoi i ka ahuula.  Maanei i haawi makana aku ai o Kamehameha ia Vanekouva he eha lole ahuula he makana hoi nana a mawaho ae o keia na manu a me na huaai.

(Aole i pau.)