Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIV, Number 18, 4 May 1906 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia Simeon K, Nawaa.)

MOKIN'A XXX. (KAU poo eono., NA MAKAHIKI HOP'E O KAMEHAMEHA 111. AME KA NOHOALII AN'A O LIHOLIHO.

Mawaena o na makaliiki 1850 anie 1 St>o na kuaiia aku he hapanni o na aina aupuni i na makaaiuaiia no kahi kumukuai haahaa, ,t ua hooikaika nui ia e hoohoihoi aku i ka oihana mahiai iwaena o na Hawaii. Ma ka helu kanaka i inalamaia i ka makahiki I*so na ikeia he 81.165 ka nui o na kauaka Hawaii. ua like hoi ia me J4.414 ka emi iho iloko o na makahiki lu* umi kumamaha. O ka uui o na ilikea i kela manawa he 1.9(12. O ka pii mahuahua o ka nohoia ana o Kah poni e na haole oia ka weheia *ina ae h<* makeke hou no na waiwai o Hawaii nei, nolaila ua ikaika loa na kauaka Hawaii ma ka oihami uiahiai. Iloko o ka manawa pokole, ua pii ae la ke kumukuai o ke kopaa ma Kapalakiko mai ka unn-kumamawalu a hiki i ka iwakalua keiieta o ka paona. a lie mau pomaikai nni hoi ka i loaa ao ma ke kanu uala aua ma Kula, Maui, ame na wahi e ae no ka hoolako ana aku i ka makeke o Kaleponi. Ia manawa hookahi no hoi ua mahuahua ae ke kaiin ana i ka huita, a iloko o lune. ua kukuluia ae la he liale wili palaoa ma Honolulu. I kekahi niakahiki mai he eha haneii ame kanaono-kumamakolu barela palaoa i hoounaia aku no Kaleponi. la manawa hookahi no hoi ua kukuluia ae la i hale hauahao ma llonolulu. lloko o Aukake, 1850, ua kukuluia ae la ka Ahahui Maliiai Alii o llawaii e nolio peresiden;iia ana hoi e Lunakanawai. Li, a ua ku iho keia ahahui no iwakalua makahiki a oi. 0 ka makahiki 1853 oia kekahi ō na makahiki kiko eleele loa iloko o ka muolelo o Hawaii nei. I ka hapamua o ia inakahiki. aia ka ma ? i kaiuolapoki ke palalia la ia Kapalakiko. Ma ka la 10 hoi 0 Feberuari, komo mai la ka moku 'harles Mallory ina Honolulu nei mai Kapalakiko mai. a aia maluna ona he hookahi mea i loaa i ka ma'i kamolapoki. Ua hoomalu koke ia ae la ka moku, a aole I*p pilikia i loaa ae. Va malama ae la hoi na kauka he ekolu halawai, a o na a'o ana a-keia poe kauka ka ka ahakuka o ka moi i lawe ae ai. I'a kauoliaia aku la na lako no ka O ana. a ua liooikaikaia ka O ana i na kanaka mamuli o ka haawi ana o na kauka ame na kumu misionari i ko lakoti nuiuawa ma ia hana. Ile ekolu maliina maliope mai. iloko o Mei, ua loaa aku la he mau ma'i kamolapoki ma Alanui Maunakea. r \ole loa he mea i maopopo kahi i hoea mai ai o keia mau ma i. aka ua manao wale ia ua ioaa mai mamuli o kekahi mau pahu lole kahiko i laweia niai Kapalakiko mai a kuaiia ma ke kuilala akea maanei. lloko no o ka nui ho.oikaika e kinai aku i keia mai. ua iaaa ae la no me ka hikiwawe. Ma ka la 10 o Mei, ua ho«»kohuia ae i papa komisina malama ola me ka mana piha, a o Mr. Tarke. Kauka Judd. ame Kauka Hooke na mea i hookohuia no keia lmna. l a hookohu pu ia aku no hoi he mau komisina ame na a.trena papa ola no kela ame keia apana, a ua hoomaluia na moku holo piliaina inai ka la"we aua i na ohua i O ole ia. l'a laha ikaika ae keia ma'i ma Honoiulu ame ka Apana o Ewa. a he hapanui no o ka poe i pau mua i ka O ia i make. 1 a kukuluia ae la ua halema'i no ka mauawa, a ua haawi -ie na kauka, na kumu misionan ame na poe kokua i ko lakou ikaika apau no ke kinai ana 1 keia ma'i; ka puunaue aua i na meaai ame na laau lapaau, ame na m-M e pono ai ka nohnna. ame ka O aua no hoi i na poe i loaa ole. a ua oi aku maluna o $28,000 i hooliloia e ke komi<ina no keia niea. >le mau ma'i kakaikahi no ka ikeia ma Knuai. aole hoi ma k;» mokupuni o Molokai, kahi hoi i malama loa ia ae ka hoomalu ana. Ma l.ahaina hoi ua hooikaika loa ia ka O ana i na kanaka,jmie ka hookaawale ana i ka poe i loaa a Ue ehiku po<- i- make malaila. He mau ma'i kakaikahi no hoi ma llana ame Hilo. aka ma Kawaihae na holopnpa aku 110 keia ma'i a komo toa nku i ka apana o Kona. llawaii. O ka haina o na make mamuli wale no o keia nia'i ua liiki aku no mawaeua o elua kauk-.mi eliuia haneei ame ekolu kaukani. Ileko no o ka mahina. o Okotoba o ia makahiki no nalowale iho la ua ma'i la. Ma ka helu kanaka i malamaia i ka malaiua o makahiki no he 7:U37 ka heluna i ikeia. ua like lioi ia me 11.027 ka emi iho iloko o ua makahiki ekolu. Iloko no o keia manawa. mamuli o ka laha ana o ka ma i kamolapoki. ua pii ae la ka inaina o kekahi poe ilikea. o ka hapanui hoi o lakou he poe mai Kaleponi mai. a kau aku la ko lakou iuaina maInna o ī.imaikaika ame Kauka Jndd. kekahi mau lala o ka aha kuliina o ka moi, e hooili aua i\<n i ka hewa o ka laha ana o ka ma'i

? u-.nluna o k»sa mau k»i»uimaua. l'a hoaia ikaika ae keia i na ; kanaka Hawaii »• ala ku-e i keia mau L»*vnin.ana. eia nae aole i 11tfi!rtpon<>. l*a malamaia ae na hahiwai. a ma ia mau haiuwai i hoo- \ pukaia ae ai ua oleh» ikaika no ka hookaawa!*' ai.a aku i keia niau. ikanaka mai ka aha kuhina aku. l'a hot puka pt ia no hoi na oh-lo | hooweliwelī no ka hoala ana i ka inaina o na a»: . I keia maiuiwa | h<K>kahi uo hoi ua hoalaia ae la na manao uo ka hoohui ana ia [ waii nei me na Mokuaina Huiia. a ua kohoia ae i komite o umM | knmamakolu lala no ka hooko ana aku i keia mea. Ma ka la 20 o[ | na hui ae la na kanikela Pelekane anie Palani a waiho aku ( | la i ka laua mau hoohalahala hui e kn e ana i ka hoohuiaina. Hej I mau la hoi mahope mai waiho aku la ka aha kuhina holookoa| i i ko lakon mau hookohu. aka ua hou ia ae la no lakou aj koe o Kauka .Judd. a ua paniia ae ma kona makalna o Hon. E. H.j Allen. a ua lilo kona hookohuia ana i mea e maalili ai ka inaina o| na ilikea. j Aole e pau pono ka nohomoi o Kamehaiueha 111 i ka ikeia ke, ole e hoikeia ae ka mauao hoohuiaina me Amerika Huipuia i laha | ae hoi i ka makahiki 18T»o ame 1854. I kela manawa ua ala mai» ka ikaika hoohuiaina mamuli o na launa kalepa ana mawaeua oj Hawaii nei a me ia Aupuni. a ua lilo ia i mea e uana nui ia ai e na pw kalepa oiai ke ike Ia lakon i na pomaikai e loaa mai aiia. K«a; nae ua ku e ikaika ae na kumu misionari o na hoomana elua i keia: mea. oiai ua inanao lakou he niea hoopoiuo ia i na kanaka Hav\aii.; Ma ka aoao o ka moi ua makemake nui oia ia mea oiai he ]uiuhonuaj ia e malu ai kona aina raai na pilikia e hekau ana. I a manaka| oia i ka nui o na koi mai na mana aupuui e niai. ame na hooweliweli | a ka poe lioohaunaele o Kalepoui aiue na hana ohumu kipi kulokoi iho. O ka emi hikiwawe ana o ka heiuna lahui. j>ela no hoi me ka emi pn ana o na pua alii. aiue na |>ilikia e hekau ana maluna o kt* anpuui. o keia na mea 'nana i hoehaeha aku i na mauao o na hoa loha oiaio o na Hawaii. a aloko aku hoi i ko lakou uiau manao no ka hoohuiaina. Iloko o ka inalanui o Febernari. IST>4, ua kauoha ae lo ka moī ia Mr. Wyllio e imi ae i na kumu kupono e lianaia at ke kuikahi hoohniaina. a e lilo lioi ia i kumupale ke ala mai ua hana hoohauuaele. O ua manao apau e waihoia ae ana e noouoo ia no e ka aha kuhina ame ke Keikialii Liholiho/a o ke knikahi holookoa ke waihoia aku no ka noonoo ana mai o ka moi no ke apono mai, hoololi ae a hoopau loa aku. l*a mnlama k»>ke ia ae la na kukai aua mawaena o Mr. \\\llie ame Mr. ko Ainei'ika lluipuia kuhina. a he nui 110 na apa ana nia ka laua inau kukai ana ma ka la 11 o Novemaba ua lioikeia ae la ia Mr. \\yllie aia kekalii poe hoohaunaele o Kapalakiko ke manao la e holo mai no Honolulu maluna o ehui moku. a aia-uo hoi li». j mau ahahui nui i kukuluia e na poe o Kale]»oni e nolio ana ileko o ke kulanakauhale ame na wahi e ae o ka aina. a e koi ana keia poe i ka moi e kakauinoa ae i ke kuikahi hoohuiaina oiai k»Keikialii Liholiho ina ka luokupuni o Kauai. Ma ke kauoha a ka moi ame ka'aha kuhina. ua noi koke ae la o Mr. "\\.yllie i na Mana Nui no na kokua. a ua aeia mai la na kokua ana o na pualikoa o ua Mokeaina Hniia olujia o na mokukaua Amerika "Portsinoutir ame Mary." a pela no ko Peiekane mokukaua "Triueomalee," ko Palani mokukaua 4i Artemiso. ? ' 0 keia ala haunaele nae aole i liookoia. Ma ka la 1?. o Dekemnba, ua kuahaua ae la ka moi i kona apo ana aku i ka mana kaua o na au])uni ekolu i lioikeia ae nei. a uo kukulu paa ia hoi ke kuokoa o ka aina i oi aku hoi i ko ka wa i hala. Mahope o ke kaama'i ana o ka moi no elima a i ole eono palia la. a n«a ke awakea o ka la. 13 o Pekeinaha. ISo4, aili ae la l>ona aho iiope loa, i ke kanaha-kumamalua īnakahiki o kona ola ana, I'a kukala koke ia ae la. ka liooilina alii. Alekanedero Liholiho i moi. malalo hoi o ka inoa Kamehameha ĪV. Ma ka la 10 o lanuan. 1855, malamaia ae la ka hoolewa o ka moi me ka hanohano nui i ike ole ia maniua aku. T a kumakeiia ka aina. inai o a o me ka oi;iio aine ke aloha nui. O ua hoonianao ana nona aole ia e pau no ka mea ua hoike mai oia i kona alolia aina oiaio. ke kumukanawai laula ana i liaawi mai ai i na niakaainana. ame ka makana aloha i kona mau makaainana. ma ka haawi ana i man aina no la-kou. O kona kau nohonioi no hoi kekahi i ikeia ka holomua o ka aina ma na mea npau. ame ke kamahao o na alakai ana a ke Akua i ka aina, ka laliui ame ke kuokoa.iloko o na alahele poliihihi ame na hoao lehuleliu ana. Oiai no nae aia uo lie man kinaunan ma kona ano-aia no he niau mea niaikai i ]»uka mai. He alii ]iaa o kona aloha. l'a koho a na hookohu aku oia i na kanaka manao liana ikaika no kona aha kuhina. a aole hoi oia i kumakaia i na meahuna o kana liookele aupuni ana oiai no nae oia e ku ana me ke akaka loa imua o kona mau enemi. O kona moolelo ame kana mau liana maikai apau he mea pono e hoikeikola aku i na hanauna Ha.waii o keia wa anie kela mua nku. a e kulii* knhi aku ia lakou, aia he moi o ko lakou ili hookahi nana i liaawi mai i ko lakou mau kupuua ame ko lakou mau inakua he wahi e [ hoomoeia ai ko lakou mau ]>00, e noho haku iho hoi ke kanaka HaI waii nona iho. Aloha no ia moi kaulana o Hawaii nei! KA NOHOMOI O KAMEĪĪAMEHA IV. O ka nohomoi pokole ana o Kamehameha ī"\ . ua hoomakaia nie na manaolana nui. eia nae o ka hopena ua hiolo na inanaolana maikai apui. T'a lawe ae la oi i i ka hoohiki malama ana i k«' kuuiukanawai ma ka la 11 o lanuari, 1555. iloko o ka luakim <» Ka-

wai'ihno. a malaila oia i hai«>lt!o ae ai imua o na kamika Hawaii r»»h* nn ilikeai. Hr iwakaiua kumamakahi waU» n»> *»na niakahiki ia manawa. a he kanaka aaauao hoi a kilakila kona kulana, a koaa pii ana ae uia ke kulaua he tuea ia i ohaoha uni eua uuikmainana mai oa o. He kanaka oia i makaukau uia na mooleio «> ua. aupuui nui. a ua iiui uui oia e nohouioi e iike me ko na aupuoi k» mukanawai. I keia wa ua hoopauia a«- la keia knkai aua nnmaena o Mr. Gregjf. a hoounaia aku Ia o Lunukauawai lā i elele no \Va3iiietoo* no ka hooponopono aua i ke kuikahi panailike, ma ka la 20 o lu!ai. [1865. Ma ua kuikahi pauailike la ua hookuuia ko Hawaii nei k«i paa. kope, pulu ame na waiwai e ae e komo aku i Amerika Huii» 1 rae ke kuke o!e ia mai. l'a haule nae ua kuikahi la ika maaawu * konio aku ai iloko o ka senate. iHoakaka —I kt*kahi makahiki mai, ua hoounaia. aku Li o Hou. E. H. Aileu no \Vasinetona no ka hooikaika ana e aponoia mai keia kuikahi peinailike. eia uae aole i holopono. a ua lilo he iwakaj lua makahiki mahope mai mamua o ka loaa auu | mai o ia mea.) t"a hooholoia e ka ahaoielo o lS"»o he kanawai e ho#»mi ana |i ka auhau kuke maluna o ka luma Palani i ekoin liala no ke kak»~ ni. nolaihi ua wehe hou ia ae !a na kukai ana me Mr. Perrin. a 'l ua lilo he elua niakahiki uia keia mea.'o ke kumu pilikia uo na* ! mainuli no ia o ke koiia mai e malamaia na 'lanna oilu\na ana uia. Ika olelo Palani. 1 ka IS*>\ ua aponoia ae la kr kuikahi hou m* j Palaui. a iloko o ua kuikahi la ua-komo hon he paukn e ana | i na auhau kuke maluna o ka waina ame ka palani n<> umi makahik* hou akii. I 1S(»1 ua hookohuia aku la o Sir .lohn I*owrinj; i komisi*a n* ke koi ana aku i ka hui like ana o na mana aupuni ekolu nn k*. malama ana ike kuokoa o llawaii. aka aole he mea i I«»aa mai. I loko o Mei. 1857. ua lawe ae la o KaiMMia .lohn Patv i na luoknpum o ī.aysan. Lisiansky nme na mokupuni liilii ina ke komohanasikat malalo o Ua hae o Ilawaii. Mahope o ka hoi ana mai o Luuakanawai l.i mai kana kai 110 \Vasinetona. ua hana ae la oia i na kanawai karainia. a p hana ana hoi oia i ija kauawai Ivivila i kona maiiawa i make ai lua ka la 28 o slei. 18")7. I'a lilo kona make aua i mea e kauiuahn ai ka lahui holopkoa. l'a paniia ae la hoi kona makalua e Hon. K. H. Allen. la makahiki hookahi no make iho la o Keoni lana 11., an»e Konia. ka wahine a Paki. Ia makahiki hookahi no. ma ka la -2 <* An«jate, niake iho la o Adiinarala Kamaki, ma kahi e kokoke ana » Ladana. t Ma ka la 1!) o īune. ISSO, ua nuileia ae la ka moi me Emi Kaleleonalani. he kaikainahinealii hoi i lawe lmnai ia e Kauk* Kooke, he Kauka Pelekane i iuare aku ia Kamaikui, he kaikaiun. no-ka makuahine o Ema, Fanny Kekela lana. Ta hoonaauaoia oi* ma ke knla o na Alii. a ma kona ano aine kona kalena ua lavra n* ka noho ana ma ia kulana kiekie. Ma ka la 20 o Mei, 1S."»8, hanau?mai la ka moiwahin»' ho keikVkane, aua piha hauoli na mea apau. l'a kapaia ke keikialii k *K» Haku o I-lawaii" a ma keia ih<» la i luanaolana loa ia ai e onipa* loa ana ka ohana o ua Kamehameha malnna o ka aina a ko lako* | kupunn i na'i ai. O kekahi o na hana maikai i hoahiia e ka moi ame kana raoiwahine oia no ka Halema'i 3īoiwahine. I ka IS.>l) ua hele maoli . ae la ka moi ame kana aliiwahine e noi i na k«>kua ana no kei* ' home. a ua nui ua kokua i loaa aku ia lana. I'a kukulu koke ia ae ia ka papa kahu waiwai ma ka la 22 » i lune. lvS59. a hoomaka koke iho la no ia o ka haawi laau ana nm : kekahi hale i hoolimalimaia. j Ma ka la 17 o lulai, 1S«»D. ua hoomoeia ih<» la ka kihi « ' ka hale. a malaiUi hoi ka moi i haawi ae ai i kekahi haiolelo ku}>on« no ia hana, a iloko mai o ka malama o I)ekemaba i paa ai na hnle la. { lea manawa a ka nioi i liolo aku ai no Lahaina, ma ka mnlnnia 0 Aujrate. 18.")!). iloko o ka inaina nui'. ua alakaiia aku la ka moi r hana i kekahi kaiaima nana i hoopilikia i kona olakino mahope mJd. 1 ka inoi e m»ho mana ia ana e ka waiona, ua ki ih<> 'la oia i kana. kakauolelo. Mr. 11. A. Neilson i ka pu. a īuake iho la ua haole !*• innhope o kona waiho ana iloko o ka nawaliwali 110 k»-kahi nwu ; mahina. O ka noonoo niua i ioaa aku i ka moi o ia no' ka haalelp ana aku i ka nohoalii, eia nae ua kanaia mai oia •• kona man k»»hV kuhi puuone. I'a kahea koke ia ae la na alii e hui ma Honoluln. a ! ma ka la -i o (>katoba. ua kukalaia ae la k»- K«-ikiaCi Ka Maku o Hawaii i hooilina moi. | Ma ka mahina o Oekemaha. IS.VJ, ua hoike aku hro Mi. \Vyllie i ko Hawaii kanikela nia Laiiana i ka makemake »» ka moMnne k i moiwahine e hoounaia mai i kahunapule o ka hoomana hiho]»a 0 Enelani ma Ilonolulu ma ke ano i kahunapule iio ka moi, h ua haawi ae no hoi lana i kekahi huina dala kupono i ukn no ia knhiinaphle. me ka ae pu ana no lu»i e liaawi i kaliua e kukulu ai i luaj kini. Ta hoouna pu aku no hoi ka moi he leta <» keia manao Iio»> I kahi uo i ka Moiwahine Vitoria « Pelekane. Mauiuli o keia n«» I ua hoaiaia ua manao hoihoi ma Enelani. a ua kohoia ae la i komite !no ke kukiiln ana i mi.siona tna keia ]>aemoku. Maliope o ? mau kukai ana. ua hookohuia ae la o Ki«;ht Rev. 1. N. Stale\\ !>.!)., 1 P.ihopa no Honolulu. ma ka la 15 o Dekeinaba. isr,l. (Aole i pau.)