Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 43, 25 October 1907 — Ka Naita Heneli KA OLALI O NA KAKAI MAUNA O NAWARA [ARTICLE]

Ka Naita Heneli KA OLALI O NA KAKAI MAUNA O NAWARA

MOKUNA XXIII. KA HOPENA. "Ua holo aku la au mai ke alo aku o ka mea i piha i ka ikaika ame ka mana, ke kanaka hoi maluna ae o'u nana ke kauoha a'u e hooko mau ana, a ua lawe aku la au i ua wahine la a huna aku la iuka 0 ke kuahiwi, a waiho aku la au i kana wahi bebe ma na anuu o ke Kakela Esetera." Ua hele ke anaina i kela manawa a ua elemakule la e noke ana 1 ka hoike i k£ia moolelo a piha i ka eehja, a ua loaa pu aku no hoi 1 ka Moi Alfonso ia haawina hookahi, aka no ka Naita Heneli nae, ke ike la oia aole keia he moolelo.no kekahi mea okoa ae aka nona no ia ame kona makuahine a ke uumi wale la no oia i kona mai j wa i" maka, mamuli o keia moolelo walohia ana e lohe nei, me ka pii ana mai o kona hoonaukinki 110 kona makuakane, ka mea nana laua i kipaku aku e kuewa hele i ke ala me ka ole. Aia pu hoi ke Dukewahine ke noho mai la me na manao pilihua, oiai ka Lede Isabela e ake mai ana e lohe ina paha he keiki o Heneli na kekahi .0 na Haku a i ole na kekahi Duke paha i hiki ai iaia ke lilo aku i kane nana. Ua hoomau hou mai la no nae ua elemakule la 1 ka hoike ana j ke koena o keia moolelo, a oia kana i kamailio mai ai: ."E hoolohe hou mai oe eka Moi. Oua kanaka la nana e kolopeka ana i ke kane a keia wahine a'u i hoike ae nei, aole no ia he mea okoa aku aka o Nakona noJa, ka mea i lilo 1 punahele imua o ke alo ou e ka Moi," a ia inanawa i wehe ae ai oia mailoko ae o kona kuk;i 1 kekahi mau leka, a heluhelu mai la imua o ka Moi. "O ke kanaka hoi nana i kipaku aku i kana wahine, o oe no ia c ka Moi Alfonso e ku mai nei imua o kuu alo a nap ponoi no i kauoha mai ia'u e hookau aku i ka make nialuna ona e like me na hana imihala a kela kanaka au i hoopunahele ai. Me he hauna laau la i pa aku ma ka aoao 0 ua Moi la, ua hina aku la oia iluna o ka papahele a maule no keia lohe pono ana aku i ka oiaio o na olelo apau a keia elemakule e hoike nei, a i kona pohala ana mai, ua ninau mai la oia i ka i ana mai: "Eia 110 anei kuu wahine ke ola nei?" "Ae, eia no oia ke ola nei i keia manawa, a ke manao nei au oia aku kena e hele mai la no ka halawai pu ana me oe," wahi a ua elemakule la. "E haawi mai i kena mau palapala i heluhelu aku ai au me kuu mau maka ponoi," a o ka manawa no hoi īa a ua elemkule la i haawi mai ai 1 ua mau leka la a Nakona i hana ai i mau mea e hiki ai ke manaoio ia, ua hana ka wahine a ua Moi la i kekahi hana e wa-ia ai kona inoa maikai. I ka pau ana o ka nana ana a ua Moi la i keia mau leka, ua huli hou aku la oia imua oka elemakule a mnau aku la. "Ke ola nei no anei keia keiki au au i hoike mai nei?" He manawa ia no na manao haku'iku'i iloko o Heneli ame ke Dukewahine; oiai 0 laua wale no na mea i maopopo i ka pane a ka elemakule no keia ninau a ka Moi, a oia ka ua kanaka la i pane mai ai: "O ke kanaka koa au i hookiēkie aku ai ma ke kulana naita, ka mea nana i lawepio mai ike kanaka po J wa Monlo, ao ka olali hoi o na kakai mauna o Navara nei, oia no ua keiki la au, ka mea a kou mau lima aloha ole i kiola aku ai mawaho o na kaupoku o kou halealii." He ne-i ia oloko o ua halepule la i ka hooki ana iho o ka elemakule i kana kamailio ana, a oia no hoi ka manawa a ua Moi Alfonso la i holo mai ai a hopu mai la i na lima o ka Naita Heneli me ka lele pu auta iho maluna o kona a-i a noke iho la Ika uwe me ka piha )l ka ehaeha. Ua hiki ole ia Heneli ke pale ae i keia haawina i loaa aku i kona makua, a hoopoina ae la oia i na hana ino a kona makuakane, a he ia no laua e hookahe ana i na waimaka o ka hauoli no ka halawai ana o ka makua me ke keiki. Me he mea la aolje no kekahi mea maloko o kela keena i paa iho na waimaka no keia hui aloha ana o keia mau mea, a o ka oi loa aku nae o ka mea i piha me ka hauoli o ia no ka Leele Isabela, ame kona mau makua. I ka hala ana ae o na kuaua o keia halawai hauoli ana, ua kauoha hou aku la ka Moi: "E lawe aku ia Nakona e hoopaa maloko oka halepaahao me ka hakalia ole," a o ka wa np ia i hookoia aku ai o ia kauoha.

Ua hele mai la ke Duke Pilipo a haawi mai la i kana mau hoomaikai ana ia Heneli, a pela no hoi me na kanaka koikoi iloko o ia puulu a oiai e lulumi ana na mea apau a e haawi ana i ko lakou aloha ia Heneli ma ke ano he kanaka hewa ole a he hooilina hoi no ka noho kalaunu o Navara, ua komo mai la kona makuahine i ukaliia mai e kekahi o ka poe nana oia i malama, a ku ana imua o ua anaina la. 0 ka Naita Heneli ka mea mua loa o lakou 1 hele aku e halawai pu me ia, a ua hoike aku ke keiki i kona aloha kuio no kona makuahine ma keia halawai ana. Me ke kaukai ole aku no hoi o ka Moi a loaa mai ka aponoia no kona ike ana aku i kana wahine, ua hele aku la oia a hopu aku la ma kona a-i a na kona mau waimaka i hoike okoa aku i kana wahine eia no ke aloha kane iloko o ua Moi la nona. He oia mau no ka wahine u'i o ua Moiwahine la, aka nae ua hele kona mau maka a kaumaha a ua hele pu hoi kona mau papalina a hohoma, mamuli o ka lawa kupono ole i na mea maikai o ke ola ana īloko o na makahiki loihi o kona noho mehameha ana. 1 ke ku ana ae o ka Moi iluna, ua huli mai la oia imua o kanā wahine a pane mai la: "E kuu wahine, ka mea a'u i kipaku aku ai mai ka home a'u i hoolako ai nau e noho, māi na nani ame na hauoli aku 0 keia noho ana; ke noi aku nei au i kau huikala ana mai ia'u no ia mau ino a'u i hookau aku ai maluna ou. "Ua puni aku au i na olelo hakuepa a kekahj kanaka e, ka mea a'u i hoopunahele ai imua o kuu alo, a eia no ka nana no e kumakaia mai ia'u. Ua hoopilikiaia oe ame ke keiki a kaua mamuli o kuu puni wale ana i na olelo pelo a ka nahesa, a ke nonoi aku nei au ia oe e hoopoina kaua a elua i na mea o ka wa i hala, a e hoihoi houia mai na hoomanao ana o na la mua, na la hoi i loaa ole ai ka hua mai ko kaua mau puhaka aku." Ua hiki ole i ka Moiwahine ke hoole mai i keia mau leo uwalo o kana kane, a puliki hou mai la oia i ka Moi me ka noke ana hoi i ka uwe a oia kana o ka pane ana mai: "Ua aie oe, i ka lokomaikai o keia kanaka elemakule, ka mea au 1 waiho aku ai i ko maua ola iloko o ka poho o kona mau lima, a ke nonoi aku nei au ia oe, e lawe aku oe iaia a malama e like me ka loihi o na la o kona ola ana. "Ke hoopoina nei au i na mea o ka wa i hala, a ina ua makemake oe e lawe hou ia'u i wahine nau, alaila ua makaukau mau keia puuwai e hookipa mai i ke aloha o ke kane iloko ona, a he manao wahine no ka hoi kou, imi nae oe e hooko i ka makemake o ka mea lapuwale. "Na keia elemakule i malama ia'u iloko o keia mau makahiki loihi o ko'u noho hoomanawanui ana, a ua antane loa no hoi e hiki mai i ka hopena o na la o ko'u ola ana, ike iho la au i kuu keiki, kuu hoa make hoi no keia mau hana au i hookau mai ai maluna o maua." Ua hele mai la ke Duke Pilipo ame ke Dukewahine e ike i ka Moiwahine a he manawa ia i hoohalaia o keia hui ana me ka hauoli, a i ke kuu ana iho o na manao uluku o na mea apau mamuli o keia mea-

hou hauoli, o ka manawa no ia o ka Naita Heneli i huli aku ai imua o ke Duke Pilipo a i aku la: "E kapa hou mai ana anei oe ia'u he wahi keiki kama ole, e hoonele hou mai ana anei oe i ka'u noi no ka lima o ka Lede Isabela?" "Ua loaa ia'u ka inoa i keia manawa ka mea hoi nana i kaupale mai i ka lilo ana mai o ka u'i o ke Kakela Esetera i wahine na'u, a ke noi hou aku nei au ia oe e lilo mai oia i wahine mare na'u." "Ke hauoli loa nei au i ka ike ana o oe no ka hooilina o ka nohoalii o Navara nei, a ke haaheo nei kuu uhane i ka ike ana aku i kekahi Manaka koa e like la me oe ke ano, a me kuu puuwai apau ke haawi aku nei au i ka lima 0 ka'u kaikamahine nau ia no ka manawa pau ole." Aole a ka Moi mau kamailio no keia mea a kana keiki e noi nei, no ka mea o keia no ka mea ana i makemake mua ai e lilo mai ka Lede Isabela na kekahi kanaka e hiki ai ke pana'iia aku ke aloha o ka Lede opio, e like hoi me kana i noonoo mua ai ina paha e lilo mai Jia u'i la na kana keiki i ka manawa ana i manao ole ai eia no kana keiki ke ola nei. No ke Dukewahine nae, aole ana mea e hoohalahala mai ai, no ka mea oia no kekahi i komo ma ka hooikaika ana e loaa ia Heneli ka manaolana e hiki ai ke hoomareia kana mau keiki, a pela no oia i hoolohe loa ai 1 na kauoha apau a ka elemakule kahunapule i kauoha aku ai iaia e hooko. I ka manawa i loaa mai ai 0 na apono ana ia Heneli no ka lilo ana mai o ka lima o ka Lede Isabela nana, o kona no ia i hele aku ai a kukuli aku la mamua pono o ua u'i la o ke Kakela Esetera, a i aku la: "Ua hele aku au me na manaolana poho mai ke Kakela Esetera ajku mahope iho o kuu īke ana, aia oe i kahi e hiki ole aku ai i na lima o Heneli ke kikoo aku, a ua kuewa aku au i ka loa ame ka laula oka aina no ka imi ana ina mea apau e kaulana ai kuu inoa. E hoao ana hoi e hoonalonalo ae i na hoomanao aloha ana nou. "Ua ku'i aku kuu kaulana apuni ka honua, aka heaha nae ia kaulana ia'u ina e lilo aku ana oe na kekahi kanaka okoa aku. Ua hoopihaia kuu houpo me ka inaina i kuu manawa i lolie ai, ua hoopalauia o Nakona me oe, a mea ole ka loa o keia kula i ka ihu o ka lio no ka liolo ana mai e hoopakele ae ia oe mai kela kanaka lapuwale mai.

"Pehea ke mau nei no anei kela mau hoomanao ana ou no'u iloko 0 keia mau la ]oihi o ke kaawale ana?" Me ka pane leo ole mai o ua u'i la o ke Kakela Esetera, ua lele iho la oia maluna o ka a-i o Heneli a hoike iho la i kana pane ma ka hookahe ana i kona mau waimaka, a ia aea ana ae ona, ua pane mai la oia ia Heneli i ka i ana mai: "Ke hoomaikai ae nei au i ke Akua, i ka hoopakele ana mai īa'u mai ka lilo ana aku inalalo o na umii ana a keia kanaka a kuu makuakane i makemake ai, a ke hoomaikai pu aku nei no hoi au ia oe e Heneli i ka hoea ana mai iloko o ka wa pono no ka niawehe ana ae i ke koloka o ke kaumaha i ili iho maluna o'u. "Ua haawi kahiko aku au i kuu puuwai ia oe a ua laa ia nau hookahi wale no, a mai kela manawa au i hoohuli mai ai i kou kua i ke Kakela, ka home a kaua 1 hoopunana ai i ke aloha, a liiki wale no 1 keia manawa, ua laahia ia puuwai nau hookahi wale no e inu i kona wai momona. Ua hoopaneeia keia mare o ka Lede īsabela me Heneli a hiki i ka hala ana o kekahi mau la, a ua huli hoi aku la ka Moi ame kana wahine a pela no hoi ke anaina holookoa no ke Kakela Esetera no ka ai ana i na mea ai i hoomakaukauia ai no ka ahaaina mare o Nakona ma. Ua hoohauoli loaia na mea apau ma keia kulana ano liou i loaa i ko lakou Moi a pela hoi ko ke Kakela Esetera i nana mai ai ia Heneli me na manao mahalo, aole wale no ma ko lakou īke hou ana mai iaia ma ke ano he hoaloha kahiko no lakou, aka ma ke ano he hooilina no ka noho kalaunu o Navara. No ke kahunapule elemakule hoi ua hoihoiia mai la oia malalo o ka malama ana a ka Moi ame ka Moiwahine maloko o ke kakela, a i ka loaa ana iaia o ka ikaika, ua hookiekieia aku oia ma kekahi o na kulana ano nui o ke alo alii, he makana hoi na ka Moiwahine i hookau aku maluna ona i ukupanai kupono no kana mau hana maikai i hana mai ai maluna ona ame kana keiki. No ka Naita Nakona hoi aolie he hookolokolo ana nona, no ka mea lia maopopo loa kona hewa ma o ka moolelo a ke kahunapule elennakule i hoike ai imua o kela anaina maloko o ka halepule a ua kauia aku ka hoopa'i o ka make maluna ona, a ua ukali pu aku ka Po-wa Monlo mahope o kona meheu. I ka hala ana o na pule elua o keia noho hoomakaukau ana o ka mare mawaena o ka Naita Heneli ame ka Leele Isabela, ;ia lnki mai la i ka la e hoohuiia ai o ua mau opio la, a oia hoi kekahi o na la nui i ike oleia ma Navara mamua, a no ka mea ua ku'i aku la ka lolie apuni ka aina he keiki o Heneli na ko lakou Moi, a ua makemake loa lakou e hele māi e ike maka i ka mareia ana o ko lakou hooilina Moi.' Ua hookoia ka mare maluna o na opio e like me ka iini a ko laua mau puuwai pakahi, a pela no laua i noho ai me ka hauoll iloko o na la oko laua ola ana. O ka Moi Alfonso ame ke Duke Pilipo kekahi i piha na manao hauoli no ka hoohuiia ana o ka laua mau keiki, i mau ai ka noho mana ana o ko laua mau ohana maluna o ka hooponopono iai-puni ana o Navara. | liloko ona makahiki oko laua noho hauoli ana, ua puka mai la mailoko m»i o ko laua mau puhaka na keikikane ame na kaikamahine, a ua holo aku ka hooponopono ana o ka noho alii o Navara maluna o ka lalani pololei mai ka Moi Alfonso mai, a mai ka manawa no i hoi 1 pii ae ai o Heneli ma ka nohoalii, mai ia manawa mai ka pau ana o na hana po-wa ma ia kulanakauhale a liiki wale i kank mau mamo mahope mai. | Ua hiki mai kakou ika hopena o keia wahi moolelo, me ka lana , o ka manao, ua lilō no keia moolelo i mea a'o aku i ko ke Kuokoa poe heluhelu, ma kekahi mau ano o keia noho ana, a pela no hoi kona , ohohia īa. 1 KA HOPENA.