Ka Nupepa Kuokoa, Volume LI, Number 12, 28 March 1913 — KA MA'I AME KA MANAOIO O NA HAWAII [ARTICLE]

KA MA'I AME KA MANAOIO O NA HAWAII

Jla ka'u mau noakaka mua ae nei, e i ana au o kokahi mau meaai lie ku-e a j hoopau i ka waiwai ame ka hopena o i kekahi (auti<lote) uia kekahi ano, a eia kokalū mau hoohp.like ana i mea no oukou e hoomaopopo ai i ko'u manao ma keia mea. Ina e ai, a inu keknlū i kekahi ano laaumake (poiBon) he mea e pono ai e ai i kekahi manawa i laaumake okoa i mea ku-e i ka hopena o kekahi a noopau i ka ikaika ame ka hopena o kekahi. Aole no i nui na ano laaumake a kakou ka Hawaii, elike me ko ka na haole ame na lahui e. O kekahi mau laaumake he akika (acids) a o kekahi he alakalae (alkali) a o keia mau mea he ku-e ]oa kekahi i kekahi. O kekahi mau akika aole he laaumake, a pela no hoi kekahi mau alakalae. īna i inu, a ai k~kahi i na akika laaumake mai na mea mineraia mai, e pono j e ai i ka mageniBia, (magnesia) a i j ole i ka puna i mea e pau ai; ina i ka gtrychnine (ka laaumake a na kahuna anaana o keia au) e ai i ka chloral ame ka bromide of potaßh (he mau laaumake ikaika loa keia) a he nui wale aku. Pela no na meaai, ua hoonohonoho ia ma na papa (elaa'ea) like ole, a he like ole ko lakou mau waiwai ame ka lakou mau hana. O kekahi mau meaai no ka hoonui a hoopihapiha ana i na i'o, o kekahi no na iwi, kekahi no na olona, kekahi no na aa 1010 (neryes), a pola aku. O kekahi mau moaai ua kupono wale no hookahi kumuhana, a o kekahi no elua, kokahi ekolu, a o kekahi oi aku; noiaila ina e ai ke kanaka i kek&hi mau meaaj i kupono wale no kona knmuhana i kn hookahi a elua paha, a hoomau ka ai ana ia man meaai, alaila 0 ka hopena mai, e ikaika ana kekahi mau waKi o ke kanaka. oia hoi ma na wahi i ku i ke kumuhana o ia mau meaai, a o kekahi mau wahi e nawaliwali ana, a o keia mau wahi i nawaliwali, i ka hoohana ana o ko kanaka, 1 o ike koke ana oia i ka eha, ka palupalu, a i kekahi manawa e loaa ana kn nia'i, i kekahi manawa ke loli ke : kuu a i ole ke ea (weather or season) o lo:ia ana oia i ka ma'i ma na wahi lona i nawaliwali mua. Oia ke kumu i

iimiikai ai ka hoololiloli mau ana i na (u'on fii, i hiki ai ke loaa mai i ke kino na mea i kupono no kela amo kei:i wahi hkc ole. ī!o inea makeliewa paha no'u ke kuliilnilii ana aku ia oukou i ka mea e ai ai i kela ame keia manawa, o. manao mai auanei kekahi a ahewa mai ia'u i ko'u komo iloko o ko oukou ikuleana no ka mea aole au he kauka, a 1 o1& he mea noeau ma ka i«e; nolaila e waiho ana au i keia mahele ia oukou; aka hookahi walo no a'u wahi mea e kaul©o aku ai, a oia hoi keia—he mea makenewa ka ai anai i na meaai hoonoono ano 010 (fancy foods), elike me na pai, meaono, na mea ono Pake e kalewa helo ia nei ma na kauhale, na pickles, ame ka ai hapuku ana i kela ame keia mea e loaa ana. E olelo mai ana paha kekahi *'aole hewa o ka ai ana i ka pai, ka meaono, ame na meaai e ai ai e ono ia ana e ka puu;" ae, pela no; aka. e noonoo iho oe, ua hiki no i ke kanak.n ke ola me ka maikai loa ina | no aole e ai i keia mau mea. E olelo ! hou mai ana no paha kekahi, "aole no i ai ia keia mau meaai no ka hoomaona ana, a i ole no ka manao e loaa ke ola ma o ia mau meaai la," ae, pela io nd paha ka noonoo o kekahi, aka o kekahi e ai ana mo ka noonoo ole, • hapuku ana i kela ame keia, e manao ana he wahi waiho opala ka opu. E kala mai no ka ikaika loa o keia mapuna olelo, aka ina e noonoo hohonu iho oe, e ike no oe, aia iloko o ka mole « keia mapuna olelo oiaio kahi i pili ai. He nui ka poe (na Pake ame kekahi mau poe hoopukapuka o ae) e 'hana nei i na meaono me ka emi loa, a nolaila ua kii lakou i na palaoa kahiko i mu ift, hui me na wai kapulu, na hu emi a awaawa, me ka loaa ole o ka cream of tartar (mea hoohu maikai loa) iloko, hoohui me ka aila puaa, a hoomo'a aku ,a hele aku la kakou na Hawaii a kuai i keia mau mea ai i kupono ole maoli no ko kakou opu maemae, ke- j kahi ae a hookun no kekahi 0 kakou i ka kakou mau k<;iki e ai i keia man mea ai kupono ole maoli. Ua like no me ke ale ana i ke kepau keia mau mea iloko o ka opu. A e hoowali ia ana keia mau meaai no eha hora a oi

aloko o ka opu. mamua o ka lole ana a hookaawaleia ana o ka mea kupono, mai ka mea kupono ole (digest) a i kekahi manawa aole loa e loli (ch"gest) a awaawa jloko o ka opu ame ka naau, a nolaila mai na ma'i ki-ha, opihapiha, holopani, makani paa, a pela aku. Ina i ono kekaK i ka meaono, e aho e ieuai i na meaono i hana maikai maoliia, ma na hale maemae o ka hanaia ana, ina no he pii iki ae o ke kumukuai, e aho ia, me ka loaa ole o na hopena ino, mamua o ka emi, a loaa ka ma'i, a nui ka lilo i na laau, ke kauka, & lilo no hoi ke ola i kekahi manawa. E olelo mai ana paha kekahi- —"Ka! 0 ka makou no ia e ai nei i keia mau pai, nieaono Pake, a pela aku, aohe loaa ana i ka ma'i." Eia ka'u ia oe, "E manao ana anei oe e hua mai ana ka piku mai ka puakala mai?" Heaha ka pili o keia ninau i ka manao mua— eia no ia, mai manao oe e loaa ana ia oe k& maikai mai na mea maikai i hana kapulu ia, a i ole na mea ino i hana maikai ia, Ke nana aku ka maka maikai—ka i ka ono, aka aia iloko olaila na koe omokoko nana e lawe liilii 1 kou ikaika ame kou ola. E pakele ana no paha oe i kekahi manawa, aka he niea maopopo aole oe e pakel© mau ana, elike me ke kanaka lawelawe i ke kiana pauda, o ka hopena be muumuu, a he make; koe wale no o ka ke kiana pauda ho poino i ike a maka ia, a o ka na meaai ino, he poino i huna ia. j Ina ono kakou i ka meaono, e kuai i ka mea ono maikai, pela ka pai, kana-1 ke (candy) ame na meaai e ae. Ua ike I no kakou, ina e hele kakou i ka makeke e kuai ; ka pipi, i'a, kamano, a pela aku, makemake, a wae no kakou a ka io maikai, pela ka'i'a maikai, kamano maikai, ame na mea e ae. | O ka hapanui o na ma'i koko ino j mai na meaai mai no ia a o ka laau i maikai loa no ka hoomaemae ana i ke | koko, o ia no na meaai maikai a kupono maoli, ame ka ea maemae. Hc nui na manawa ua loaa mai na ma'i mai na holoholona liilii mai (insects) elike me ka nalo, makika, naonaolele, elelu, iole, a pela aku; no ka mea he mau mea lawe hele keia i na meaino ma o a maanei. O ka ea maikai a maemae oia kekahi o na mea waiwāi loa a e pono maoli ' ai ke kanaka. Oia no ke kopa nana e holof na kokoino iloko o ke ake-pa-I haola. O ka ea a kakou e hanu mau nei | I he huina ia (composition) o elua mau I kumupaa, oia hoi, mea loli ole (elements) oia ka oxygen ame ka nitrogen; he 1 hapalima oxygen, a he 4 hapalima

! nitrogen. O ka oxygen oia ke kumui paa waiwai a e pomaikai maoli ai ke kanaka ma ka hanu ana, a o ka nitrogen, he mea hoemi mai ia i ka ikaika o Ka oxvgen; no ka mea ina he oxygan wale no ka ke kanaka e hanu ai alaila 0 pokole ana ke ola ana o ke kanaka manuili o ka īKaika loa. Ua hooinaopopo ia aia ma kahi o ka iwakalua a 01 iki o na makahiki e ola ai ke kanaka ina he oxygen wale no ka mea e hanu ai; nolaila ma ka hoemiia ana niai i ka ikaika he mea ia e pono ai; a ua hana ke Akua pela. O ko f u manao oka hoakaka ana © pili ana i īkeia—i hoomaopopo ai kakou he mea maikai e hoohamama i na puka aniani i komo mai ai ka ea maemae i ka wa e hiamoo ai. O ke pani ana i na puka aniani, ho-a i ka ipukukui, puhi ka t»aka, a hiamoe iloko 0 na paku pukapuka liiiii elike me ko na Pake he mea hoopilikia keia i ke ola kino o ka nunui, a oi loa aku i ko na bepe liilii. He nui wale o ka poe a'u i ike ai, he molowa loa lakou 1 ka hele ana iwaho e puhi ai i ka baka, a no ia mea puhi no lakou ma kahi moe, a iloko o ka paku me na bepe liilii e hiamoe ana. E hoomanao o ke ake pahaola (ake mama) o ka pepe ua maemae loa, a e pono hoi i na makua e hoomau i ka malama ana ia maemae, aole o ka hoohaumia aku me na uwahi baka, ame na ea i puia me na hohono o kela ame keia ano. O keia kekahi o na kumu nui e laulaha nui nei ka ma'i akepau, ka ma'i hoi e kau nei ka weli ma na wahi apau. O na manao hoakaka iloko o ke Kuokoa o puka mau nei e pili ana i na kumu like ole e loaa ai ka ma'i akepau he pololei loa ia, a ke haawi nei au i ka'u mau kakoo nni ana. Aka minamina nui au' no ka paakiki o ka naau ame ka manao o kekahi poe. He mau wahi hoakaka liilii ka'u maluna o ia ano ma 'i a peoei no ia: — Aia he ekolu mau wahi nana e kiloi nei na meaiuo oloko o ke kino iwaho (eha ma kekahi ano( aka, aolo i pili ma keia wahi). A o keia mau wahi ekolu j oia ke ako pahaola (lungs), ka puul»aa (kidney) amo ka ili (skin)., Na ke koko e lawe mai i na mea ino, mai kela ame keia wahi o ke kino a keia mau wahi ekolu. O na mea ino wai

iloko o ka puupaa a puwa mai ma o ka mimi ana na mea ino o ka i'o, iwi, olona, a pela ak\i, ma ka ili—puka mai ka hou, puka pu mai keia mau lepo, aila, paakai a pela aku; na gases( ea ino iloko o ke ake mama. O ka ili oia ka organ (ka paahana) lielu ekahi ma keia mahele hana, a ina e paa na pukapuka liilii (pores) mamuli 0 ka lepo loa, a i ole mamuli o ke anu, alaila elua wahi wale no nana e hana ka hana a ekolu mea, a oia ke ake ame ka puupaa. E hoomanao ua ma'i ke kanaka i kela manawa. E lawe ana ke koko ina meaino 1 hana ole ia e ka ili, e kiloi iloko 0 ka punpaa ame ke ake mama, a no ia mea kakou e ike nei i ka lena ino, ame ke koana o ka mimi o ka j mea loaa i ko anu; a o kekahi mea ino e lawe ia ana e ke koko iloko o ke ako, a pela i hiki mai ai ke kunn, no ka 111 ea ua nui ka male iloko oke ake. O keia male oia na mea ino liilii i houluulu ia iloko o ke ake mama. Ina i hana ka ili i kona kuleana hana, aole hiki mai keia pilikia. O ka hoohemahema ana o ke kanaka i keia mea ka hoomaka ana no ia, o kekahi ano piwa, a i ole ke akepau. Ina e komo mai kekahi iloilo ma'i akepau ia manawa e nawaliwali ana o ke kanaka oia ka hoomau ana 0 ka pilikia. Na mea e komo mai ai oia no ka honi ana i ka poe loaa i ke akepau. Kekahi poe honi lakou i na kupapau i mako i ko akepan, a o keia kekahi o na hana hawawa, a kn i ke aloha ole. Ka hoopiha ana iloko 0 ka nimi 0 ka mea i niake me keia ano ma'i, ka ai pu ana iloko o ke pa i 'a hookahi ame ka penu pu ana i ko kai 0 ke pa hookahi, ka hiamoe pu ana, a he nui aku, eliko me na mea e hoolaha mau ia nei e ka papa ola. He nui aku ko'u mau manao maluna 0 keia mau kumuhana like ole, aka ua Jawa paha, a o ke koena aku na onkou no hoi ia e noonoo akahele iho. 1 ka noonoo ana, e imi a hohonu, a ka | inole hoi, alaila aole o nelo ka loaa o jka hoomnopopo ana i ka mea oinio. C. W. KĪNNEY. I , 4.i,