Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 40, 5 October 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

I ke ala ana ae o Kahinihiniula nn i.3, o kona oili aku la no ia kn mapuna loaa na i'a, hoi mai la, !:<■• a ke ahi pulehu a aimaka; ai a mnona o ka lilo aku la no ia-no ke oue o Kuhalilea kahi o kona mau hoa. E waiho kaua i ka hueu o Makaxvao e nanea me kona mau hoa, a e aui ae hoi kaua i ke Konohiki ai aina o Kailua oiai, ua nele ae la no kahi ana i manao ai e loaa ana me ka maalahi; nolaila olelo aku la oia ia Paku'i: "Hoi aku hoi oe a i na hoa o kaua, olelo aku oe, e pii mai lakou iuka nei i keia ahiahi, a paina mai kakou iuka nei." "Ae," wahi a Paku'i; "heaha hou keia hana au e ke'lii e noonoo nei?" "Hookahi no a'u hana nui e au nei o ka'u manao, o ke alphele e loaa ai. keia keiki, anoai he wahi no koe i hiki ole ia e laua i lohe ole ai kolaila po'e, ke kumu i hiki ole mai ai o na makua o keia keiki, amo keia keiki pu, a hookahi no hana i koe o ka hele aku e huli ahiki i ka loaa ana." I ka lohe ana o Paku'i i na olelo a ke Konohiki, pane mai la: "Heaha la hoi, na'u ia e hoi aku a ha'i ia laua a ahiahi makou pii mai." Hoi aku la o Paku'i ahiki i ka hale, a kahea aku la i% Nuhi, me ka olelo aku; "E kahea aku i kela hoa o kaua e hele mai." Hooko aku la o Nuhi i ka leo o ka luna aina, a lohe o Nihiole i ko kahea a Nuhi, olelo aku la oia i ka wahine: "Eia no ua wahi kahu !oko pauaka nei ke kahea hou mai nei, heaha la kana niu e kuhilani hou mai ai?" Pane mai la ka wahine: "Heaha ho: ke kuhilani o ia, a loaa ka hoi ia olua ke kaheaia, o ia iho la kau mea e ke 'uke'u ai; o ka hoi e ke kane, ua loaa kou inoa i ke alo <■< ke'lii, he hoa ukali no ka huakaihele, ke kaheaia mai la anei ka mea i manao ole ia? '' O hele, anoai he manao no ko ka haku aina o kakou ia oe i kauoha mai la." ' "U!" wahi a Nihiole, "o ua hoouna no paha i ka uka polikua o Kupou, e pili pu ai ka hanu, he naenae ka ma'i, e hooko aku hoi paha i ka leo a kuhi hou mai oia ia maua e pii i ka lapa manu ole, aole au e ae i kana." Noho iho la o Nihiole a ahiahi, hooko ako la i ka leo kauoha a ke Konohiki. Hele aku la oia a hui me Nuhi kona koolua, haele pu aku la laua a loaa o Paku'i e kali mai ana. A hui lakou, pane mai la o Paku'i: "E pii ana ikkou i kahi o ke'lii, | a ai aku kakou ilaila, aole au i ike heaha la ka manao o ke'lii." Olelo mai la o Nuhi; "Anoai paha he hana no ka ke alii i manao ai, aia hoi kakou ahiki aku, alaila loheia ka olelo." Ia lakou nei i hiki aku ai, pa no kahea a ke kamaaina puuwai oluolu, "he ma-i! Maloko hele mai e ke hoa, ka, ma-ma mai la no koakai!" "Heaha la auanei hoi ka mea e noho aku ai i ko leo kahea," wahi a Nihiole. "Maikai," wahi a Ahiki, "aoleno he hana nui o ka leo kahea, aia a piha ka houpo alaila, kamailio ana ia i ka olelo ua pohu oloko." Makaukau ka papaaina a ke alii me na hoaai, noho iho la na mea apau e ai, a i ka maona ana, nolio iho la o Ahiki me kona mau hoahele; olelo mai la o Ahiki: "I kauoha aku nei no au ia oukou kuu mau hoa ukali o ke ala, no ka m«a a kakou i lohe like ai, i ka hoike a ke kahuna o kun aikane. "Ua manao hoi au o ka hoouluulu ana i na o Kailua nei, me Waimanalo, o ia la ka mea e loaa ai, aole nae, a no ia nele, kauoha aku nei au ia oukou, e noonoo pu mai kakou i ke alahele e hui ai a o kakou paha me keia keiki; o ia iki iho la no ko'u manao." "Ua maikai hoi ha kou manao e ke alii, a eia no ko 'u manao,'' wahi a Paku'i, "e moe no kakou apau iuka nei, a kani kp moa alaila iho kakou i kai o Kailua, a mawaho o ka hale i kahakai malaila kakou » hoomaka ai e imi, a pau o Kailua nei, nee aku ana no Waimanalo, i na pela ka neepapa o ka huli ana, loaa koke no." A holo keia manao iwaena o lakou, hoaumoe iho la lakou i kahi o ke Konohiki. I ke kani ana o ka moa mua, ala ne la lakou apau, makaukau no ka huakai imi i kahi i noho ai o ke keiki. Iho aku la lakou ia wanaao ahiki i na hale kokoke i kahakai, nlaila hoolulu ka huakai. I ka wa kakahiaka nui, ala mai la ko ka hale poe, -a puka iwaho e hoopau pilikia, ike mai la i keia poe kanaka_e noho aku ana aole i mamao mai na kauhale mai e kuku ana. I ka ike aua o na. mea i puka ai iwaho mailoko aku o ka hale, olelo aku la kekahi i kekahi, "poniponi

hoi ka lawai'a a keia poe o kakahiaka nui } kai hauupa." "Ae no hoi,"wahi a ke kokoOlua. ' "No uka y paha keia poe, o Mokulana i ike ole t ai he mau k&kahU aka kai nui keia? "Pela no hoi paha, ke ike pu ae kiwai i ka auwai a ka Menehune la no hol kaua la- '* la laua nql e pupue nei i ke ki(hanawai) ia wa laua i ike sfcu ai i ke kuku ana ae o 1 ua poe kanaka nei a laua i manao kuhihewa ai he poe lawāi'a paouou o kakahiaka nui, a hele pololei mai la no ka hale. I ka ike ana o keia mau mea mawaho o ka hale i ka hele aaai o keia poe kanak&, kahea aku lahaua i ka poe oloko o ka hale: "Auhea oukou e-a, e ala ei ae keia poe kanaka malihini ke hele pololei mai nei i ka hale nei(" i "Ia olua hoi paha," wahi a ke-' kahi leo mailoko mai o ka hale, "o ka olua wini ana aku nei owaho i ka wa poniponi, aole ka i lele ae ka uhini mai ka pua ae o ka mauu, kukuku ana olūa iwaho . "He huakai hele loa no hoi paha kela, o ka ike ana mai la ia olua, kipa mai la. ' ( Aolo ka hoi i pau ae ka hoopulupulu ana i kahi pa-u i ka huihui o kakahiaka nui, eia ka hoi ka mea nana e hoalal" % Oiai kela mea maloko mai e ku-kahala-ke nei na 01010, ia wa i lohe hou aku ai lakou i ke kahea ana mai o na mea mawaho: "E lakou nei e moe mai nei, e ala, ei ae ke Alii Konohiki o kakou ke hele mai nei me iia hoa hele ona i ka hale nei, u* kokoke 10a!55 I ka lohe ana o ka poe oloko i keia huaolelo alii he nakeke like ia o kahi kuina pa'upa'u 0 na mea apau, a kuku ana iwaho, me ka helehelena hoihoi a me ka mahamaha pu. "He ma-il hele mai i ka hale nei, ma-il" 0 u-ao noeo ula ka pua o ke aalii, Polenalena halena i ka waileia, 1 ke oho kalukalu nu'a o ke uki, Nonoho puukiuki i ka maka o ko Koolau, Kuu wahine pua Kaieulu olalo—e, Olalo hookikiwai a ka Naulu, I kahi mea iki huna a Makahuna, Me he hae la i ke pili o Huewa, Eia ua hewa la ke wawa ne-il He mai-i-e! Ahiki lakou nei i ka hale, haawi ke aloha, hooho mai la kamaaina: * "Auwe no hoi oe e ke'lii e! kakahiaka hoi keia huakai auf" "Maloko hale, hoomaha liilii, e hoomakaukau ae kamaaina i wahi mea painal" "Aole,.'J wahi a Ahiki, "mai hookaumaha oukou, no ka mea, e hele aku ana no makou; i. mai nei hoi , au i ko oukou hale| 'elo aku nei i au ia lakou nei e kipa makou, o ia ia i kipa mai la, o noho , auane| hoi oukou a lohe mai i kei kahi no'u nei, olelo iho oukou ia'u 1 ke Konohiki maua, a i ka hele i kunihi me he kuku'e la." l "Aole pela e ke'lii," walii a kamaaina, "anoai paha he manao nui

kou e ke alii e hele nei i keia huakai au, a he mea paha kau i upu ai, anoai o loaa ianei, pokole ao hoi ka huakai e ke alii."

Nana mai la o Ahi£i me na maka oluolu o ke aloha hoakanaka, me ka huakaihele a pane mai lar "Aohe me6 nui o keia huakai a'a, o kuu hele mai no e ike ia oukou na uakaaiaana o kuu aikane; a ka'u kuhilani anei hoi, pupuu hooleiloa oukou noho ana, a i panai hoi ma ko'u aoao, o ia ia i hele mai la a pa'i no hoi kakou a pa'i." ; Oiai lakou nei e" wawa nei, j na olelo o kakahiakanui, lohe mai la kekahi mau hale, puka mai la kanaka iwaho, ike mai la i keia kanaka ano kapukapu o ke kulana, a i nana mai la i kona mau kahiko, e kan ana i kona poo na lei hulu iwi i o-aia me ka hulu weo o ka o*o, a he ahuula kau poohiwi kona e a§hu ana. , I ka maopopo ana mai i keia poe 0 ko lakou Konohiki puuwai hamama no keia, apau a pau, muu ana 1 ke alo. "Auwe no ka hoi e! nui maoli no ka hoi na hoa aina o ke alii e noho nei i ke kahakai nei!'' ".Ae," wahi a lakou ma. "Ke nana nei o Ahiki me kona mau hoa 0 ka hoailona ike aku la hoi i na mea nei a lakou e imi nei, aole nae o ka poe no a lakou i ike ai iuka, oia no keia a lakou e ike nei, a no ia nelo, hoeu ae la ke alii i kona mau hoa, "ina kakou o i ma-u." "Alia e hele ko huakai e v ke'lii, opu alii iho, o ka makaukau mai no hoi koe o kahi mea paina, he la napoo wale iho anei hoi kekahi iwaena, aia no kona napoo ahiki i kona wahi'' Mamuli o ka maikai o na olelo a kamaaina, ua ae aku la o Ahiki 1 ko lakou manao r a noho iho la, lakou nei, walea i ka haihai olelo me kamaaina Ke nana nei lakou nei i ke olowalu mai o ka uwahi o kela ame keia hale, ke ka'ika'iia mai la na kumau o ka poi ame na mea apau o ka papaaina a kekahi hale i kukuluia mo he halau lt> malaila i hoomakaukauia ai ka papaaina a ke alii Oiai nae o Ahiki e noho nei me kela manao e nalu ana il6ko ona no kahi keiki i awa i ike mai ai kahi kamaaina e noho pu nei me lakou, \ ke anoe o ke'lii a pane mai la oia: "E ka punahele nui a Olomana, heaha keia hiona anoe a 'u e ike aku nei ia oe e ke alii, a o ia pāha ke kumu o keia huakai au?" "Ke aha a Ahiki. "Ke kau la hoi ka haulilele i ko kii onohi, e ke'lii. Ina o ken&i hauli lele ou e ke lii, a he hauli ipo, alaila aole ianei e loaa ai i ke kahakai nei, he unupehi alamihi no ka lae iliili, anoai aia aku no i ka pilipiliula kahi i noho'ail" Mamuli o keia mau olelo a keia kamaaina ua ne-i ae la ka aka a na meā apau. "Auhea oe e kuu kamaaina, olelo apikit M wahi a Ahiki. hoi ko'u apiki e ke'liil"

"I kou hoolilo hoi paha i na u'i kaliapu'eone. o kou apaa, he pohaku nou holoholona no ka lae iliili."

"Ka," wahi a ke kamaaina, "aole paha la he kawai, ufi ike pu aku Ia no hoi au ka malihini, o kulana ipu keia a Maaloha, i kaulana ai ka poi nui, a mamuli o ka hilahila i ka olelo ia ana pela, nolaila hahao oia i ka umeke ka huewai me ka nonolau apau iloko o ke ko-ko, a pane aku i»ke kaikoeke i keia a o ia kulana ipu la, o ia keia au e ke alii e ike la." Ke lo'ulo'u nei ka aka a ame kona mau hoahele, no neia mau olelo hookaau a ke kamaaina. Oiai nae lakou nei e lilo nei i kike a ka olelo, i ke au a ke kamailio, hele mai la keia kaikamahine ehu nu'anu'a o ka lauoho, a ku iho la ma ka aoao o ka punahele a ke alii, hoopa iho la i kona lima ma ka poohiwi me ka olelo ana iho: "E ke alii e, ieu ae a ku iluna me ou m&u hoahele, haele ae kakou i kela halau e ku mai la, ua makaukau k&- papaaina' nau ame ou mau hoal" Mamuli o ka palupalu o na olelo a keia ehu, ua hoalaia ae la ka hiamoe o Peekau iloko o ke Konohiki, hopu ae la oia i ka, lima o keia ui ku ae la iluna me ka olelo ana aku i kona mau hoahele, "ina kakou i ka lokomaikai o kamaaina, hookahi no leo o kahi alii." Huli hou mai la oia ,a olelo mai la i kona mau ]ioa olelo na kamaaina hoi: "E hele pu no kakou, hookahi ka ai ana, he ma-no ka. meaai hookahi, a na kumupali e nana; ai ana kamailio ana, ono ka ai ana, o ka nohona ia o kahi alii." Na ke Konohiki ka olelo; ua maikai ia i kamaaina hookahi ka noho like ana. I ka nana ana iho o- ke Konohiki i na mea apau e ai an£ e kamailio 'ana, hene ana na aka i ka momona o na olelo hoonoopoai o, ke alo alii, J»uli iho la o Ahiki a pane iho la i keia mau olelo hoomakeaka i kona hoa ai e noho ana ma kona aoao: "Eia nei e, ke iko nei au ua hoopilikia aku oe i kuu mau v keiki." "lawai hoi au i hoopilikia i&ku ai e ke alii," wahi a ka ehu nui o ke kaona. "I kuu mau hoahele, eia wale no na maka ianei' e nana mai nei ia oe." "Ka, ua apa no ka lakou nana ianei, he nana iho i ka poke uhu e waiho iho la i ke alo, ua hele ke kai a kuhuhua i ka momona o ke ffke; apahu mai ka i'o o ke kala, ohono, ua hele ke kai a oliliko i ka momona; piha lea opu, kani ka ea, nana aku ana omua o ka huakaihele." "Anoai paha ke aku nei oe ilaila, ka i ko lakou la noke i ka aka ke ike mai ia oe!"

"Auwe no ka hoi el" wahi a ka ehu. "Make naaupo wale no hoi ko-a-pka i ka lihilihi wale no." "I keaha hoi!" wahi a Ahiki. "I ka maa ole no hoi paha i ka ai ana i ka i'a, no ko kaua hoonuu paha, paheneia mai nei au ia oe." A maona na mea apau, hoomaha a kuu ka maona, hoeu ae ka huakal a ke'lii ke hele ae la ka la iluna. Oiai lakou nei e hoi nei i ke kula, haupu ae la ke Konohiki i na olelo a 'Nuhi i kamailio aku ai iaia, e pili ana ia Nihiole. Ninau mai la o Ahiki ia Nuhi Vne ka leo hawanawana: "Ihea kahi i loaa mal ai oia la ia oe v noho ana i ka la a olua i hele ai i Waimanalot" "I kela mau hale e ku mai la i nae, a i kela ahua i kai, ilaila i loaa mai ai ia'u, a malaila oia i olelo maj «i i kona ike ana i ke akua heenalu.'' ' 1 Ina hOi ha pela, malaila. ka kakou huakai e heta ai, anoai aia ilaila ua keiki nei, a i ole ua hele no paha, o ka mau nō o kamalii he hele i ka paani me na hoa." Huli mai la o Ahiki a kamailio mai Ia ia Paku'i ma; "E hele kakou i kela mau hale ■? ku mai la, a i nele ilaila, helo loa kakou i Waimanalo.'' * A lohe o Nihiole i neia mau olelo a ke Konohiki, ano ioena ae la kona hiohiona, ulu mai la iloko ona ka hoomanao no kela. poe heenalu a kokolo loa aku la ke aa ulu o kona noonoo 110 ka leo kahea o ka uka polikua/o Makawao , ano e-a-no! Eeu ae la ka lauoho o kona poo, a okakala ae la ka hulu mahamahao papalina, loli ae la ,kona mau ano, o ia no oe o ka lepo i kauia aku i na maka. "Heaha keia ouf" wahi a Paku'i, "Ea, ua ma'i ia anei oef" "Aole o'u ma'i, no ko'u lohe ana aku nei 1 na olelo a ke alii, e hele ana kakou i Waimanalo, hoomanao ae ljf au i ke akua heenalu o ka la loa, o iq ia i lia ae la ko'u ili, anoai paha o ike hou aku au, o ka ihanana aku ia mo«> i kauwewe." "He mea hoolako auanei ia, e ke hoa, o lioi aku a hoi aku, elike jme ka hula le'a; mai noonoo oe no ka mea i hala, he nui hoi kakou, aole paha ia akua e kiei hou mai kona poo.'' Ia ' lakou ' n-ei e hookokoke aku e hiki i ka hale e ku mai ana, ike aku la o Ahiki i ka puka ana mai o keia kaikamahine u'i mailoko mai o ka hale a lakou nei e hele aku nei, a mahopo o ka ui he keikl ehu pala o ka lauoho, a iluna o ke poo o ke kaikamahine e kau ana ka loi *)ua halapepe. Ia laua i mamao ai mai ka hale aku, huli like mai la laua a nana mai la ia Ahiki ma. (Aole i pau.)