Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 41, 12 October 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moauia-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-uia-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

.v.i o Ahiki i ike aku ai i ke :: iia wahine u 'i, pali ke kua : mIo, a ike pu aku la no hoi ■ i ka li'lohoioiia e ke keiki e . ir.;:i r-n:x :a 'akou, ua like loa •' : 'ona npaa a ke kahuna i " i i AhiM MU- '•••• '<■ . . 1 . ike -•"i, i;. iiooao a<. ' .ne ka 0 ka liioa i hoopihai. . "k.x haum : . " .\wr:c, he la ka keia no ka - maikai! " ■•A pomaikai," wahi a raku'i, ••":.t'aha keia pomaikai o kaua e ke '" Ki nku hoi paha mamua o ka- ; •: helo ae la," wahi a ke Konoiv.* nana nei o Taku'i ma, aohe ike . i kekahi mea kino, e hele ae . eāke me- ka olelo a ke Konoa no keia nele, olelo mai'la o . ''.e: ■ lieaha auanei ia pomaikai au o :. -n nei e ke alii?" Hookahi no :.:.ikai e loaa ia kakou i keia la, kn huli aku i kauhale apau o loaa . : i ana ia kokou, anoai o ikeia . .. a';:ila pomai'kai." mai la o Ahiki, "ua loaa aia ua keiki nei la ke hele ae . ninua aku o kakou, mo, keia wa- . :•• 'i opio i pu-kaiia ka lauoho, :•: paia." • Air; mahea oe e ike neifl" wahi i koi;a mau hoahele. " I-.in aku no hoi mamua o ka- .: hole ae la, iloko kjf hoi o ka lo i) ko oukou mau maka a ha- ■ •• o ka ike ole iho la no ka hoi : iinko hoi o ka oneanea o keia i':a laula e waiho mai nei, o ka : -:ie iho la ne ka hoi ia o ko ou■ii maka i ka ike." ' Auhea oe e ke alii, aohe mea a ' o makou niau maka e ike nei, no::3a ke kumu o ko makou ninau oe. •' Ina ua huna mai ke Akua i ka :ko ana ia -makou i kau mea e 1 alaila he kine paha'oha'o : ia kena, i mea hoolauwili i ka -'::••:: h:;aka'i." • • : i nae lakou nei e lilo ana i ko : ::io. ia wa o Ahiki i olelo mai : kona mau hoa: ••;!■•> kou ka hoi oukou o ka mae kahoa ae au." Huli aku oīa i na mau mea kino nei, pi inai ia lakou aku, ia wa ••iai ai o Ahiki i kona mau "He ane, ua pololei oukou, hoi ia i uhaele ae nei, oili ■ mailoko mai nei o„kela : ku nei no au i ka hele- ; o ke-ia kaikamahino a'u ■•:.> :ū mai ko'u noho ana mai K' '"»lau nei, aole no hoi i na la ■ Miolia ai i na makaainana o 1 . : aikane. mai ka Paliku o Waihi ■ iki i ko one ku-a-kii o Kahakaha-! . n :.i ka uka waiahulu.no hoi o i' i ■: n ke one pohuehue o Alele, ■ • no au a ike i keia u'i, ame ::: ;.r iki i like loa na hiona me na ..■"': i kamailioia mai ia kakou. " ka'n nao i paha'oha'o loa iho '.. h.-" wahi wa pokole wale no ka ' i maka i haalele aku nei ka • i .iiia ia I'aua, a lilo lakou i ka o''Pnpaa, ia'u nae i huli hou aku : ī ir.o ka manao e kahea aku, ike '■'•:•• au ia laua ua koli'uli'u ' ••: in kakou nku, he ane ua.pololei kon. ina he mea kino maoli me ka- . u i, ina ua ike like kakou apau, k-;panaha no! "E hele kakou e ninau pono i ka - -,r. o keln. hale, no ka mea mailoko : -ii nn o kela hale i puka mai nei." Jīr!r nku la lakou a kokoke i ka 1 •"•īe. ike mai la kiimaaina me ka r anno pniwa, o le'a mea e noho ana * ki puka, me ka hooho ana aku i 1? ".aknu poe, "Auwe, ei ae ka purahr!o alii, ko Konohiki o kakon hele pololei mai nei i ka hn"*» ri r 'i." - .i'" •■ me ka nui makee o lakou i k-> i: r.n Knnohiki puuwai oluolu, ' 1 1 a na mea apnu iwaho me -: • k:.:,oi 100 nio ke ani peahi pu o ~r n ]:•::■! ka hea ana aku i ka leo - oo . nhaoha a Hawaii kuauli. " !i• ■ma-i. hele mai lioi o, Hi-:k:al:irii ka maka o ke kauno'a, Ar•;; •-> mohala iluna o ko Kuikui kui >" ir : i hoonianao haoli ka naliele, A?!o" ho].u lawelawe i ka Waiko^oa, Ha-hi i na hulu o Haleauau, i ka mauu kuolohia, | ripn ka lima kehau i ke kupu- j kupu, K.-.ni nk'lo i kn liko pua nene. Xcn • maun aala i Kanehou a hoa o, I hna i'o paha no'u alohn ; Inni j ka ua ka lehua o iMa-."-;. r > mnua ka i ka ua ula o "Wiahiav,-a, He hooluu nioelua ia na ke ki'owao, Ke liooluu mai la iukr. o Kahui, * I ah ale a piha \ h"anini,I'iilu ka maka o ke a alii mohala i l:a ua, M.iholehole i kn ua kolowawa e, "*Va wale iho no loko i ka minamina, I kn hoopnlau ana e ake no a! pi-li, pili a! | "Ma-i. hele nini i ka hale nei, ma- ' i wnle lioi ka huakai au e ka i. •'ia.ka hale o ko kanaka la, Ahiki'o Ahīki mo kona mau hoa, ' -."i len huaolelo hikimua o ke ' 4 •;. Immo hku la iloko a noho iho :i :na o l a p.w'h moena. ; i mai Ia o Kueeau, ka inoa o :'hi kamaaina, kokolo mai la a 1 :;a Avawae o Ahiki. me ka hoo:u:a mni i ka olelo," Ma-ma '•'■■■• 'ioi keia huaka'i\au e Ka- " Ae. J ' wahi a^Ahiki. "Henha ka manaonui o keia ka- " ai wawae au e.ke 'lii?" "Anhe manao nui o keia hua- " a 'u me ko'u mau hoa, o ka ■• mni no <f ike ia oukou np hulu 'i.'kaainana o kuu aikane, o ia ia i 'n-i; ]a # ,e ilse ia oukou. •• "Ka, u'i no ke kanaka, palujtalu o ka puuwai, i punahelo wale ai 5 ke alii," wahi a Kueeu. " Auhea mai oe e ke alii, lioomaiho ko huakaihele, ua awakea, aki mai nei na niho o ka la, aia

u oluolu aluila hele." . Huli ae la o Kueeau a kaliea aku l.'i i kekahi mau kanaka: "E lakou nei, e puka ae oukou iwaho, kii aku c hahaki mai i mau ko uala apQ>\ale, kohi«u mai no i ka ili a pau iwaho, alaila lawe mai iloko nei i xna-u aku ka umauma o na kamahele." Na Kueeau kc I?ena, o ka oili aku la no ia mau kanaka ekolu a ku ana iwaho, a puka keia mau kanaka, ia wa o Kueeau i huli hou mai ai imua o Ahiki, a olelo mai la: "E ke 'lii e, e hookuu mai oe i ko kanaka, ua puu ma'i ia, aia hoi a pau ka pilikia, hoi mai ke kanaka." "Olelo aku la o Ahiki, "o hele i kou pilikia apau ,alaila hoi mai oe, he wahi manao hoi ko'u ia oe." "Ua pono ia," wahi a Kueeau, o kona ku ae Ja no ia a puka aku la iwaho. laia i puka aku ai, ike aku la oia i na.kanaka mua e hele ana i ka malako, kahea aku la oia ia lakou e hoi mai, a hui lakou me Kueeau> olelo aku la o Kueeau: ' ( E ho-a oukou i ka imu, kau iho i mau pohaku ekolu ,a o kuu wahi eho uuku ke kau o ka onohi o ka imu. E holo ae au iuka o Kulahuhu i \frahi moa paina na ke alii ame na hoa ona i paa ka "houpolewalewa o ke ala- ,aolve nana aku i ka ha'i hookipa, o ka oukou 110 o ka pulama i ka malihini, elike no hoi me kona pulama ia kakou na kanaka o kana aikane." A pau keia mau olelo a Kueeau, o kona huli aku la no ia holo nouka o Kulahuhu, he loihi paha keia wahi, he pokole paha, adle i ike ka meakakaii, aka ua olelo ia, he wahi kanaka mama keia, We ano aa kona wahi kino, he palanaiki wale no, he ikaika nae' ame ka mama. Oia nei ka mea nana i hoohoka aku ia Keope'ape'a, ke kukini mama a Kanelu honua i ka pali o Waipio, a paumaele na lima i ka honowa i ke ke'a, pili pohaku o ko alanui, a pela i puka ai ka olelo a ia mama, ho mu, hohono, o Kueeau, he mu hauna, mu hono-a, a mailoko aku o ka pua a keia wahi kanaka, i puka aku ai o-Kalawali, ke i ko alo o Kalona, ke alii o Kukaniloko, nana ka olelo noiau: Ua leapu Nuuanu no Kalawali, Ma *Makapuu ke ala e hiki ai. I hoakaka ae la ka meakakau i keia, i hiki ni ia oe e kuu mea heluhelu. ke hoomaopopo iho i ka noho ana o ko kaua mau kupuna ia mau la, i okikila loa, no ka mea o Keope'ape'a he akua ia, a o Kueeau hoi, he kanaka ia. Elike paha me Eleio ke kukini mama i ke alo o Kakaalaneo, nana i, kii ka awa i Waiohue ma ke Koo-1 lau o Maui, a hahaiia ai o Aauualii, ke akua i ka pali o Aalaloloa. Nolaila ua lawa ae la kaua me keia mau wahi hoakaka liilii, a e huli ae hoi kaua ma ka hope o Kueeau. - ■ I ka pau ana o kana mau olelo i na hoa, o kona huli aku la no ia holo nouka o Kulahuhu. laia i hala aku ai, ke eleu nei keia poe, a ke ahi, kau ka wahie me ka pohaku, o ka hauli ana ae no 0 ka pohaku, ua wela nae ka lima |ke hopu iho, ku o Kueeau- me ka puaa i ka lima, „he ,wahi. p:iaa, uuku i ka ha'ilima no. Lalau aku la oia i ka laau e waiho ana, pahu aku Ia iwaena o ka imu, ue ae la ma-o a maanei, oiai ke oko o ke ,ahi c a ana i ka wahie. Hopu ae la oia i kab.i apana kapa mamaki e kau ana i kona poohiwi, -ho'u iho la i ka puaa me ke kapa iloko o ka ipuwai e ku ana, wahi iho la i kahi puaa a paa i ka welu wai, kena aku la i kona mau hoa e moku mai i nahelehele. He manawa ole ia, aia ka mauu imua o kona alo, uhi iho la i ka mauu i 'kekahi hapa o ka imu, hookau iho la i ka puaa, a uhi hoU iho la i ka opala. • I ka mae ana iho. o ka nahelehele 1 ka wela o ke ahi, ia Kueeau na paha ka ike, o kona lalau aku la, no

ia i ka puaa iloko o ka nahelehele, i mae, i ka w'ela o ke ahi, a huki mai la, weho ae la i ke kapa mamaki -i owiliia i ka puaa, i loa no a hemo, hookahi no ia pa-ina a ka lima ma-o a maanei pau ka hulu a nemonemo. , Hakalia a hemo koloko, komo ka eho, wa-hi ka la-i a paa, waiho na mea oloko o ka puaa. Hoi aku la keia a komo i ka hale neenee aku la>a noho ma na wawae 0 Ahiki, me ka pane ana aku i ke 'lii: Loihi loa paha kau kakali ana a<4 nei i ke kanaka, o ka waiho no hoi o ka puaa o Nanahoa i ka wai kehau, ahiki kau huakai e kuu lani.'' Ke honi aku nei nae o Ahiki i ka hohono uwahi o kona hoa" olelo; ia wa o Kueeau i hoomaopopo mai ai 1 ka olelo. a ke Konohiki i~ka pane ana ipai: | "E ke me,o ko leo alii hoi au i kaua ih<Wiei a hoi mai au, alaila hoike mai oe i kou Nolaila wa-hia ka oleio, ina eia ia'xi, aohe olelo ana, aka ina aia i kahi okoa, he kanaka ka mea nana e kii." '' Aohe no he olelo nui, o keia wahi mea iki wale no," wahi a Ahiki: "E ninau aku ana au ia oe, o ka nui iho la no ia o ko oukou hale e noho nei ,aohe poe i hele aku nei i neia kakahiaka o ko makou hiki ana mai nei?" ' "Ae," wahi a Kueeau, "o makou iho la no ia, aohe poe hou aku, aole no he mea o makou i hele, a hoea mai la oe e ke alii me ou mau hoa." "Ina o ka mea oiaio ia e kuu kamaaina hookipa, ua kupanaha no," wahi a Ahiki. I "Heaha ioi ke kupanaha e ke lalii!" "He kupanaha," wahi : a Ahiki, "mailoko.ae nei no o keia hale i ! oili ae nei keia mau mea elua, a'u i ilee mai nei, he leaikamahine lauoho I eleele nu'anu'a me ka pa-u kalukaj lu helehelena paiolokawa i haiamnia e ka wahine ir*i, a he keiki ehu pala o ka lauoho kona "kokoolua, helelielena koele, aole na'e i opuu ka niho aikaulu; mamuli hoi o ko'u ike; kamailio aku hoi au i ko'u mau hoa nei, he hoole mai hoi ka lakou nei ia 'u, aohe o lrfkou nei ike, oiai nae laua ua mamao loa mai ia aakou aku. I kumu e pau ai kuhihewa o ka alaaw.a a ko*u maka, o ia ke kumu o ko'u ninau ana alju la e 'ke kamaaina, a ke hoopaha'oha'o mai nei hoi oe ia'u, ke kumu o ko'u olelo ana aku nei ia oe i ke kupanaha, o keia mea a'u i ike mai nei, mailoko ae nei no o keia halo i puka ae nei, a loe olelo mai nei hoi oe, o oukou iho la no ia, aole hou aku ma-o." "Kupanaha i'o hoi kena mea au e .ke alii i ike ai, ke hoikts mai nei oe i ko leahiko o kela u'i, he papahi lei halapepe ka i ke poo, a he pa-u. nu'a kalukalu ker kakua ana i ka-;Jiope, mahea auanei e loaa aē'ai ia aiu'a kalukalu, ko ike iho la no oe o ke alii i ka poho ana o ke kanaka he noho ana i Kulahuhu. E nana ae no lioi oe i ke kulana o ko makou ohana la ,elike no ke kino pulēhelehe, pela no ka pua e puka mai ai, nolaila q ko alawa maka e ke alii, .ho .hooha*ona_ia na ka po uui hooMAKALEII—3 lakolako, a ia kaua nei la, hoohemahema ia, e kala ka hemahema e ke alii, ia oo e hoike ai, a nele hoi-ou mau hoahele i ka ike ia mea maikai. "Anoai paha he hoohaehae na ka po ia oe, i ka ike mai i kou opiopio, o kou kauaka u'i iho no hoi, hoohihi mai īa Kaumahalua, i ka ike mai, aohe ou wahi koupu kapa e mahana ai o ka po kehau o ka pali Koolau 'nei o leaua, alaa ko pilikia e ke alii la." '' Ka, o ka pono no hoi paha ia lakou o ke ka'iia'i mai no hoi a ipukai Oahu, ku ma ke alo, lawelawe iho ka lima puu ka auwae," wahi a Ahiki.".' - , (Aolo i pau.)