Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 17, 26 April 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

 

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth k. Kalanianaole, Lala;                     Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;               Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao _ na ninau pili i keia hana main a Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina _ mea like _ i makemakeia e ninau mai.

 

KA OLELO HAWAII ILOKO O NA KULA.

 

He mau makahiki kiea o ka hoao ana o kekahi poe e hooholo i kanawai e koi ana i ke aupuni e weheia kekahi mau papa ao maloko o na kula o kakou no ke a’o ana i ka olelo makuahine a na kanaka Hawaii, a aole he Manawa i puka ai, a i ole i hooholoia ai kela mau kanawai.

 

O ka olelo Hawaii, he olelo ia i hiki pono ole e a’o ia i keia la, aka, ina aole e a ‘oia ana keia olelo i na Hawaii, e hoea io mai ana no ka la e make ai a e lohe ole ia ai kona nani ame kona waipahe. I keia la, ua ike no kakou na kanaka Hawaii, aole i hiki i na keiki a kakou ke olelo mai me ka maikai, ame ka hiki e hoomaikai ia aku ke lohe aku kakou. Aka, ua lilo keia olelo I olelo huikau me na huaolelo a na lahui e aku e hookomo iho ai i mea paha e lohe pono ia aku ai ko lakou mau manao me ka nana ole ua pololei paha a i ole ua huikau paha.

            Aole e hiki ana ia kakou e na kanaka Hawaii i ike a i hoomaopopo i ka nani o keia olelo makuahine a kakou, e komo mai ka minamina ame ke aka ana e hoomauia aku kona o  ana. A e pono no e lilo keia kumuhana i mea noonoo nui ia e na kanaka Hawaii o keia mau la e nee nei. He mea hiki ole ka ao ae, o ka hananui o na keiki o keia la, ua hiki ole e kamailio Hawaii mai me ka maopopo o na olelo. A ina eia no kakou ke makemake nei e hoomauia aku keia olelo, ano ka Manawa e hoomaka ai kakou e huli aku i alanui e hiki ai e hoomau aku i kona oleloia ana.

            Eia kekahi poe Hawaii ke manao nei o ke a’oia o keia olelo iloko o na kula o kakou ke alanui e hiki ai e loaa hou kona ola ana. A Mamuli o na kula o kakou ke alanui e hiki ai e loaa hou kona ola ana. A mamuli o keia ua hookomoia mai he mau kanawai no keia manao. Aka, i ko kakou huli pono ana aku i keia mau kanawai, e loaa ana ia kakou, e a’oia ka keia olelo iloko o na kula kiekie o kakou i ka manawa o ke keiki i hiki aku ai i na makahiki o ka 15 paha ka haahaa loa. A ina oia iho la ke ala, aole no e hiki ana e loaa ka maikai o keia olelo ina oia iho la na makahiki o ke keiki i kona hoomakaia ana e a’o aku i keia olelo. Aka, o ka ike ame ka maopopo keia i loaa i keia poe e hana mai nei i keia kanawai a aole paha kakou e waiho wale aku ia lakou me ke kukulu ole aku i mau kokua ma ko kakou aoao. O ka waiho wale ana aku I keia poe e naku wale mai ana no no lakou iho, me ke komo ole aku e kokua, ke manao nei ko oukou meakakau, he hana naaupo ia, aka, e komo aku kakou e hoao e hoomaikai ae i keia mau manao, a e hooikaika kakou e lilo mai keia kumuhana o ke a’oia ana o na keiki Hawaii i mea hookoia ma kekahi ano.

            O na kanaka Hawaii i ike maopopo i kea no o ka olelo Hawaii, o lakou ke ku mai ana a hoike, aole he olelo ma ka honua nei i loaa mai ka nani ame ka waipahe elike me ka olelo Hawaii. O kona hoopukanaolelo, ua hiki e loaa ole i na lahui e aku. O ka huna o kona manao, a i ole hoouhiuhi lau mamane paha. O ko kakou mau mele, aole e hiki e unuhiia me ka loaa pono loa o ka manao ma na olelo okoa aku. No kamea, ua hiki ole i na kanaka elua e hooholo iho o ka manao keia o ka olelo. Ua maa keia lahui no kekahi mau makahiki i ka haku ana i na mele, a o keia haku ana, ua kiiia aku na olelo mai kahiko loa mai, a hui pu me kela ike nane o na kanaka Hawaii, ua lilo ka mea nana e imi aku ana i ka manao i mea e hapapahele ana ma na kahakai me ka loaa-ole o ka i’a, no ke kumu ua nele oe i ka mea e ike iho ai ke ano o na olelo nane e ku mai ana.

            A o keia olelo la, o ia keia e ake ia nei e hoola hou, elike nohoi me na hana e hoaoia nei e hoola hou i keia lahui. Ina kakou e nana iho i ka noho ana o ko kakou lahui i keia la, e ike ana kakou, aole i nele ka hanau ana mai o na wahine Hawaii i na keiki. Aole loa. Ua nui a mahuahua ka hanau ana mai o na keiki, aka, o ka pilikia o ka malamaia ana aku o ua mau keiki Hawaii liilii la, a ina kakou e huli aku ana i ke kumu o keia ea huli aku ana i ke kumu o keia pilikia, e loaa ana na kahi o ka hanaiia ana, ame ka hoomaopopo ole o ka makuahine i na mea e hanai iho ai i kana keiki liilii. O ka ilihune no paha kekahi kumu nui, aka, o ka naaupo mai ka mea oi aku. A i ko kakou huli ana e loaa ka laau lapaau no keia pilikia o ka lahui, ua loaa iho nei kekahi laau lapaau, o ia no ka hoihoi ana aku i na kanaka Hawaii maluna o na aina a e lilo lakou i poe e huli ana i na pomaikai o ka hoola ana i na keiki mawaho i na aina e pa ana ka makani, a e noho ana ke kanaka oia no kona haku iho. O kea no keia o ka noho ana o ko kakou mau kupuna mamua aku o ka laweia ana mai o ka naauao hou iloko nei o ka aina.

            I keia la hoi, ke uwe nei kakou no ka nalohia aku o keia olelo nani a kakou, a e imi aku kakou i mea e ola hou ai. Aole au e ku-e aku ana i ka hoaoia ana e a’o ma na kula, aka, e ike mai no hoi kakou, iloko o keia mau makahiki loihi, mai ka manawa mai no o ke aupuni Moi o kakou, mai ia manawa mai no ka loaa ole ana he kanawai e hiki ai e a’oia maloko o na kula aupuni. Ke hoomanao nei ko oukou meakakau, iloko o kona mau makahiki opiopio he 10 o ka hapanui o na kula ia mau la he mau kula a’o i ka olelo Hawaii. Aka, he mau makahiki pokole wale mai no mahope mai, i ka makahiki 1884 paha, ua hoomaka mai e pau keia mau kula, a ua komo nui mai ke a’o ana i ka olelo Beritania. A no keia mau makahiki loihi, mai ka makahiki 1890, ua nele loa kakou i ka ike ana i keia kula e a’o ana i ka olelo Hawaii.

            Nolaila, o ka ninau pehea la kakou e hana ai i hiki ai e loaa i na keiki a kakou ka ike ana i keia olelo a ko kakou mau kupuna. Ke makau nei ko oukou meakakau, aole iloko o na kula aupuni kahi e hiki ai e loaa keia ike i ka kakou mau keiki. Aka, o ka hoihoi a e a’o iloko o kela ame keia home, ilaila kakou e a’o aku ai. A eia na kumu.

            O ka mua, aole e hiki ana e a’oia main a keiki a kakou iloko o na kula aupuni no ke kumu, o ka olelo Beritania ka olelo kumu o keia la. O ka lua, aole e loaa ana na kumu e a’o aku ai i na keiki. O ke kolu, aohe he mau puke ma ka olelo Hawaii e hiki ai e lilo i mea a’o ia aku.

            O ke kumu mua, aohe he hoopaapaa ana, no ka mea, o ka hapanui o na kumu o keia la he poe wale no i ike ole i ka kakou olelo. A aole ke aupuni, e ae mai ana e komo aku kakou e ao i kekahi olelo mawaho ae o ka olelo lahui, i na keiki oloko o kela kula. A i ko kakou ike ana i na hana e hanaia nei o na kula Kepani, amen a olelo e ae, e ike ana kakou i ka Ikaika o keia manao ma ka aoao ku-e i keia ao ana i na olelo okoa aku mawaho o ka olelo lahui.

            Ka lua o na kumu, aole mau kumu e hiki ai e a’o aku. O keia paha ka mea pilikia loa no keia manao ana e a’o i keia olelo i na keiki a kakou. No ka mea, o na kumu Hawaii o keia la, ua haiki no ko lakou ike ana i keia olelo a ko lakou mau kupuna. Aole lakou i a’o ia i keia olelo. Aole lakou i hoomaopopo i ka olelo a na keia mea i hooemi mai i kahi e loaa ai na kumukula e hiki ana e lawa no ke a’o ana aku. I kiea la mamuli o ka loaa ole o keia olelo i na keiki a kakou e lilo ana ke a’o ia ana aku o keia mau keiki, me he a’o ana la i ka olelo hou i ike ole ia e lakou. A na keia kumu i alakai mai i ke kumu ekolu.

            O ke kumu ekolu, aole he mau puke. O ka mea nui loa ma keia mea o ke ao olelo ana, o ka loaa o na buke a’o olelo. A i ko kakou huli ana ae e imi i kahi e loaa ai keia mau buke, aole e loaa ana, no ka mea ua nele maoli kakou. Aka, he wahi manaolana iki no nae, ma keia, ke ala kakou ae i koe. Alaila o ka loaa i ka ae ia mai e ke aupuni o ke a’oia o imi a e huli i mau kanaka Hawaii na lakou e hana mai i mau buke a’o no keia olelo, elike no hoi me aa buke a’o olelo o na olelo e ae. A ku keia a loaa na buke, o ka hana nui aku i koe o ia no ka loaa ana he mau kumu na lakou e a’o aku i keia olelo a kakou.

            Aole paha he mau kanaka ma ko kakou aoao e hiki e hana i keia mau buke koe wale no a he mau kanaka kakaikahi loa, ua hiki e heluia maluna o na manamanalima o hookah lima. Aole keia he mau olelo hoopunipuni, a i ole hoao paha e leo nui aku ia kakou e na kanaka Hawaii. Ina e hiki ana e hoakoakoaia keia mau kanaka Hawaii a e haawiia aku ia lakou ka hana o ka haku ana mai i mau buke olelo Hawaii na kakou, ma kea no he mau buke a’o olelo Hawaii, ke manao nei au, o ka pau no ia o keia pilikia nui o kakou.

            A loaa keia mau buke, o ka huli aku i mau kumu Hawaii ka hana keia olelo iloko o na kula o kakou ka hana mahope aku, a o ka mea koikoi loa aku ia, a ke makau nei au i ka loaa o keia aeia mai. Aka, aole nae ia mea o ka ae oleia mai e lilo i mea na kakou e kunana aku ai, a i ole hoihope paha mai keia makemake ana o kakou e kukulu i mau kula no ke a’o ana i ka kakou mau keiki I ka olelo nani hookah o ke ao nei.

            Malia paha i keia mau makahiki aku e nee nei, e hiki ana ma kekahi ano e koiia aku na makua keiki e ae mai e a’oia na keiki i keia olelo, i ke ahiahi a e hooikaika main a makua e hele ka lakou mau keiki i ke kula o kukuluia aku ana. Eia ke Komisina o na Home Hawaii ke hooikaika mai nei e hoopulapulaia keia lahui a e lilo pu no hoi ka loaa ana i na keiki Hawaii o ke a’oia mai i ka olelo a ko lakou mau makua i mea na lakou e noonoo ai. Ma ko’u nana aku i keia Komisina e hiki mai ana paha ka la e komo aku ai na noi o keia ano. Eia lakou ke hoolala mai nei e ku kekahi kula a’o mahiai ma ko lakou kahua ma Kalamaula, a e lawelawe ia aku ana na hana ma kela kula no ka pomaikai o na keiki a kakou ka poe e noho aku ana maluna o na aina o Molokai. Eia ke kula o Lahainaluna ke ku nei me ka hiki maopopo ole e ikeia kona hope ma keia mua koke aku. Ke ole au e kuhihewa mamuli o ka nui loa o na keiki o ko na aina e, pela ka Ahaolelo e ae ole ai e hoomau aku i kela kula me na hoolala o na la i hala aku. Mamuli o keia pilikia, e waiho wale ana na keiki i hiki ole e hoomau aku i ka imi naauao ma na buke a e lilo aku ana paha i poe hoopilikia wale mai i ke aupuni. Eia pu no hoi kekahi mau keiki ken oho mai nei maloko o na kula i oi aku na makahiki mamua o ke kupono no ka noho hoomau ana aku maloko o kela mau kula, a ua oi aku ka pono e laweia kela mau keiki a e a’o ia i ka hanalima, aka, aole hou no he makemakeia e hoomauia aku ke a’oia ana o na keiki a na makua main a aina e mai. A ina e loaa ana kekahi kula ma Molokai no ka hoonaauao ana i na keiki e noho aku ana maluna o kela mau aina, e pau ana ka makau ana ma ka aoao o na makua Hawaii. He mau la keia o ke okaikai o na hana hoonaauao o kakou.

            O ke komo aku o na Hawaii maluna o na ale e laweia aku ai kakou a pae maalahi i kula ka hana naauao ma ko kakou aoao.

            Nolaila ma na ano apau, aole he hopohopo ana no na mea e hiki mai ana no keia mua aku ina kakou ka lahui e pupukahi mai ana maluna o na mea e loaa ai na pomaikai i ko kakou lahui.

 

            O kona punawai auau, i uhiia e ka lepo, no kekahi mau makahiki loihi, a i nalo main a maka aku o na kanaka, a i poina ia no hoi e na kanaka no i kamaaina ma kela aina, oia ka wai e paumaia mai nei no na mea kanu a na kanaka. Ua loaa he elua waimapuna o keia wai, a ke hiki nei e loaa he 3,000,000 galani wai i kela ame keia 24 hora. Ua lawa na mea kanu a oi aku. Ke manao waleia nei no aole no e emi iho ana keia mau waimapuna ina no e paumaia ana a hiki aku i ka 5,000,000 galani i kela ame keia 24 hora. Aka, no kela mau apana he 23, ua lawa a oi aku keia mau galani e paumaia nei i keia manawa.

 

MOOLELO O KA HALAWAI

NA KOMISINA HOME HAWAII, APR. 17, 1923.

 

            Ua heluheluia ka moolelo o ka halawai i hala, a ua apono ia.

            Ua laweia mai ka hoike a Mr. Lyman, a ua noonooia. Ua hoike mai o Mr. Duncan i kona kue I na koi a Mr. Lyman no ka hoolimalima ana i na keiki opiopio o ke Kula Kiekie o Hawaii amen a haumana o ke Kula Kamehameha ma kea no he poe kokua maloko o na wahi e mahiia aku ana, aka, ina lakou e hele ana e hana i ka manawa hoomahama kea no he poe lawelawe no ka lakou ai ame kahi e moe ai, ua manao oia he mea kupono loa ia. Ua hoike pu mai no hoi oia i kona kue i ka hana mau ana i mau wahi e loaa ai ka hana oiai no nae ua makemake oia e ike aku i ka holomua o na hana apau, a ua koi oia ua oi aku ka maikai e a’o ia na keiki a na kanaka e hoi ana maluna o keia mau aina ma keia mau ike, mamua hoi o ke kii ana aku i na haumana mai na kula e aku i a’oia ma na hana like ole.

            Oiai o Mr. Joegensen kekahi iloko o ka halawai, a ua koiia aku e hoike mai i kona manao. Ua koi mai oia e kuaiia i kaa Ford no ka huki ana i ka pohaku ame ke one no ka hana hou ana i ka waipuna amen a alanui.

            Mamuli o ke koi a ke Kakauolelo ua noi mai o Mr. Duncan a ua kokuaia e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, a ua hooholoia e kuaiia aku kekahi kaa elike me ka makemake.

            Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Jorgensen, ua hiki mai ka manawa e pono e kukuluia i home nona ma Molokai. Ua koi mai ke Kakauolelo e kukuluia i hale o elua hale ke kiekie. E hoohanaia keia hale e ka wiliki ame kekahi o na Komisina ina e hiki aku ana ma kela wahi i kela ame keia manawa. Ua hoike mai o Mr. Duncan i kona kakoo i keia noi, a ua hooholoia e kukulu i hala o keia ano o ke kahua ma keia hope aku e hooholoia ai.

            Ua hapai hou ia mai ke kuka kamailio ana maluna o ka leka a Mr. Lyman, a ua hoike hou mai ke Kakauolelo ame Mr. Duncan i ko laua kakoo i na hoolala ana e hoihoi i kekahi mau ohana maluna o ka aina no ka hoohana ana ame ka hanai holoholona ana. O na aina i makemakeia e hana pela, o ia no ma Kalae, e kanu pinunu, kulina ame halakahiki ma Malehua. He mau hana hoao keia no hookahi makahiki, i mea e ikeia ai ka holomua ma na aina maloo, a ina e holomua, e weheia aku no ka aina i na kanaka.

            Ma keia leka a Mr. Lyman, ua hoike mai oia ua hiki no i ka ohana e noho ana ma Kalae e hoi ana i Malehua, e kukuluia i home no lakou.

            Mamuli o ka ninau a ka Lunahoomalu, ua hoike aku ke Kakauolelo ua koiia mai oia e hiki aku imua oka Papa Ululaau a hele loa aku imua o ke Komite ahaolelo no ka noonoo ana i na ninau pili ululaau. Ua ae aku ke Kakauolelo e hana pela.

            Ma keia wahi ua laweia main a aina o Keaukaha ame Panaewa no ka noonoo ana. Ua hoike mai o Mr. Jorgensen, Ua hele aku oia e nonoi ia Mr. Wall no na palapalaaina no keia mau aina, a ua hoike mai oia iaia, aole he mau palapala aina, koe wale no na mea i haawi mua ia mai i ke Komisina. Ua ikeia ka pau pono ole e keia palapala aina, a ua noi mai ke kakauolelo he mea pono no e hele ke Komisina e nana a e wae ae i na eka he 2000 elike me na hoakaka a ke Kanawai o na Home Hawaii o 1920.

            Ka lokoi’a o Palaau. Ua ninau mai ka Luna hoomalu no keia lokoi’a, me ka olelo mai ina no ke Komisina keia lokoi’a he mea pono no e hoomaemaeia i hiki ai e hoolaha aku i ka i’a a loaa no hoi ka i’a a na kanaka o keia mau aina.

            Ua manao ke Kakauolelo ame Mr. Duncan, he hana nui keia o ka lilo aka, mamuli o ke noi a ka Lunahoomalu ua manaoia he mea pono e imiia aku heaha la ka mea pono e hana aku ai.

            Ua hapai mai ke Kakauolelo no na apana i koe, me ka hoike mai aia he 5 apana i koe aole i haawiia aku, oia hoi na apana, 5, 6, 7, 8, ame 22. A ua hoike pu mai no hoi oia ua loaa mai he ekolu palapala noi aina, mai ia Mr. William Puaoi, Mr. John George Lewis ame Mrs. Marianna Newlun.

            Oiai ke kula ma Kaunakakai, ua piha loa i keia manawa, ua noonooia ke kukulu hou ana i mau halekula maluna o ka aina i hookaawaleia no keia mau mea ma Kalamaula no na keiki liilii loa. Ua koi mai ka Lunahoomalu e kukui leka aku ke Kakauolelo me ka Lunanui o ka Papa Hoonaauao no keia mea i hiki ai e loaa mai na pane mai ka poe mai i kuleana ma keia mau mea.

            Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua manao oia he mea maikai e hooneeia main a halekula ma Kauanakakai iluna o na aina i hookaawaleia no keia hana i loaa ai na eka mahuahua ae, oiai he elua wale no eka ma Kaunakakai. Ua kakoo hou mai oia i kona manao me ka olelo mai ina e hooneeia mai ana e loaa ana kahi e paani ai na keiki a e loaa pu ana no hoi ke kahua no ke kanu am eke ao ana i na keiki e mahiai.

            Ua hoike mai ka Lunahoomalu ua kukai olelo pu oia me ka poe hui halakahiki, a ua mau no kona manao elike me mamua. Ua koi aku oia i kela poe e komo pu mai e kokua i ke Komisina maluna o keia ninau.

            Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua makemake o Kakina e hoihoi mai i ka Makeke malalo o ke Komisina a na ke Komisina e hoohana aku me ka hui mai me na hoolala ana a ke Komisina e hana nei, a e laweia ae mai loko ae o na hana kalaiaina.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo, ua mano oia o waiho ia wahi pela a na ke Komisina no e hoomaopopo aku na mea; e loaa mai ana main a Home Hawaii mai.

            Ua hoike pu mai ka Lunahoomalu, oiai aole ka Ahaolelo i makemake mai e lawe i kana mau hoolala ana no keia Makeke, ua koi aku oia i pani ma kahi o kela mau hoolala mua ana, oia hoi ka hookohu ana i hookahi Akena no Honolulu nei, a nana e kaahele ma na wahi like ole e ao aku ai i kea no o ka hookomo ana o na mea iloko o ka pahu ame ka wae ana i na mea like ole, a e a’o aku i na mea e kanu ai.

            Oiai aole he hana i koe, ua hoopanee ia ka halawai a hui hou i Aperila 24, 1923.

                                                                        GEO. P. COOKE,

Lunahoohananui ame Kakauolelo.

 

KA HUAKAI NO MOLOKAI.

 

            Ua hele aku nein a Lala o na Hale Kau Kanawai o kakou i Molokai, a ua hoi mai nei. Ua ike i na aina i laweia ae e na kanaka Hawaii, a ua ike no hoi i na aina i koe, a e maheleheleia aku ana ma keia mua aku. Ua hele na Komite o ka Hale e nana i ka wai o Waihanau, a aia ia lakou ka bila e noi nein a Komisina Home Hawaii i $75,000.00 no ke kii ana i keia wai.

            Ma ka nana aku a ko oukou meakakau, aole he hopohopo ana no ka loaa ole he holomua o na hana e lawelaweia nei e ke Komisina ame na kanaka Hawaii maluna o kela mau aina o Kalamaula. Koe wale no a molowa na kanaka. I keia la ua hoike mai ka aina i kona momona, mamuli o ka ikemaka ana iho o ke kanaka, i ka hohonu o ka lepo, ame ka palupalu maikai. Ua ikeia no hoi ka lawa pono i ka wai inu ame ka wai hoopulu mea kanu. O keia mau mea paha na mea oi aku o ka hooia ana mai i ka hiki pono i ke kanaka Ikaika a manao hana e loaa ka holomua ma kela mau aina.

            Ua lilo ka hoomaemae ana i ka aina i hana nui, mamuli o ka nui hewahewa o ka ulu ana o ke kiawe a eia keia ninau ke ku mai nei me ka ike maopopo ole ia o ke alanui e hiki ai e loaa ka hookaawale ana aku me ka maalahi ame ka uuku o na hoolilo. O ka hapanui o na apana aina ma Kalamaula i keia la, ua piha me keia laau, a o ka huhuki aku i na okumukumu o ia ka hana nui. O ka mea nae i like ole ka manao me ko ko oukou meakakau, o ia no ka nui loa o na eka i hoomaemaeia i Kinohi o ka noho ana aku o ke kanaka. I keia la, ua emi loa ke kumukuai o ka paila wahie, aka, ina paha e kali iki ana na kanaka no kekahi manawa iki aku e loaa ana no he pii iki ana ae o ke kumukuai o keia wahie, a ma ia pii ana ae e loaa nui mai ai na pomaikai mai ka hoolilo ana aku i keia mea. Ina paha e hoomaemae ana na kanaka he hookahi a i ole elua paha eka i ka manawa hookahi, a pau keia i ka palauia a kanuia i ka mea kanu, alaila, nee aku ana he mau eka hou, a pela oia e nee liilii ai ahiki i ka pau loa ana o kona apana i ka hoomaemaeia, e loaa ana iaia he manawa no ka noonoo ana aku no kahi e hoolilo ai i kana wahie. O keia manoanoa loa o ka ulu ana o ke kiawe ka mea nana e ai i kana mau dala a ke Komisina e haawi aku ai, a i ka pau ana o na eka he ewalu a he eono paha i ka hoomaemaeia, ua pau ka na mau dala, a ua nele i ka mea e hoohana hou aku ai. Aka, ina ke kanaka e ai liilii ana i keia mau kiawe e loaa ana iaia ka manawa e hooulu ai i na eka i pau i ka maemae, a me keia mau eka, e loaa ana ka ai a na holoholona e hooulu aku ai.

            Mamuli o keia ninau hoomaemae ana i ke kiawe, ua ku wale kekahi mau kanaka me ke kali ana o ka loaa mai o ke kaa nana e huki na okumukumu, a i ka hemo ole ana e kakali ana kela mau kanaka o ka oni mai o keia kaa.

            Mamuli o keia pilikia ke noi mai nei kekahi poe e loaa hou i kaa hou i kaa oi aku o ka Ikaika, no ka mea ua ikeia ka hiki ole ana e huhuki i kekahi mau okumukumu nunui me na kaa liilii e hoohanaia nei e ke Komisina.

            O na eka nae a na kanaka i pau i ka hoomaemaeia a i kanu ia hoi i na mea kanu, aole he kii oi aku o ka nani mamua o keia mau home e ku mai ana iwaena o ka malu o na kiawe, a e waiho mai ana hoi na kihapai i kanuia me ka hikiwawe, a ke ike aku na maka i keia mau mea kanu, aole e hiki i kekahi kanaka e manao iho, e haule ana na manaolana o na kanaka o keia mua aku. Iloko o keia mau malama pokole wale no, ua ulu na kulina, a ua hooia mai, i ka momona maoli o ka lepo; ua ulu na mea apau i kanuia, a ke ai mai nein a holoholona i nap u, a ke hoonui mai la no hoi ke kanu ana i ka mauu alafafa.

            Ina kakou e hoomaopopo iho ana i ka mahina no o Okatoba ka hoi ana o na kanaka mua loa, a o ka hapanui eia mai nei no i Ianuari, a o ka hoi ana aku nei no hoi ia o kekahi poe, e ike mai ana kakou, ua Ikaika keia poe i ka hana ana i na hana imua. O kekahi mau kanaka ua hiki aku i ka hapalua eka kai paa i ka ipu haole, a e oo ana i na la hope o keia mahina. He elua o keia mau kanaka i loaa keia mau mala ipu, a o kekahi poe mai ua uuku iki iho ka lakou; aka, o ka mea nui, o ka ike ana aku i ka Ikaika ame ka like o ka noho ana o keia poe kanaka Hawaii.

            Wahi a lakou, ua nui ka i’a o keia aina, a mawaena o ke kia ame ka i’a, ua lawa ka noho ana; ua hiki no hoi e hoi e loaa na kao ahiu, a ua lawa ka noho ana. O na kanaka e hele ana i ka lawai’a i keia ahiahi, na lakou e hoolawa mai i kekahi poe i hele ole me ka I’a, no ka mea aia i ke eke a oi aku ka nui o ka i’a e loaa ana i ka hele hookahi ana. A i ka loaa ana mai la o keia i’a, ua mahelehele aku la no hoi me na hoa. O ka ai mai Honolulu nei aku ka poi, a he 24 paona no ked ala, a ua lawa keia poi ahiki hou mai ia pule aku. O kahi mea lilo wale no o kahi kopaa ame ka palena ame ka eke palaoa.

            Wahi a kekahi poe o lakou, ua like ka noho ana me he paani ana la. Ua Ikaika io no ka hana no ke oki ana i na kumu kiawe, aka, i ka pau ana o ka hana ua ike ke kanaka ua hana oia nona iho, a aole he noonoo ana aku no ka huhu mai o ka haku hana. I kekahi manawa ua poina ia ka ai ana, no ka makemake loa e nui kahi e pau i ka hanaia. A i ka nana ana ae, ua poeleele, a o ka hoi mai la no ia.

            I kekahi manawa, ua hiki pono ole ke auau, ua hoi loa no e moe mahope o ka ai ana no ka nui mai o ka lahui. Aka, aole hookahi kanaka o keia poe e aa e hoi hou mai a e noho ma Honolulu nei me ka loaa o na mea apau elike me mamua. Ua oi aku ka noho ana ma keia aina, no ka mea, o ka ai no ame ka i’a o keia noho ana, a o ia no ka mea e loaa mai nei i ka poe ma ke kaona.

            O ka mea oi aku, o ia no ka lohe ana aku i ka pa o na kahea, e komo mai e ai. Ua komo io aku no ko oukou meakakau, a ua ai i ka mea i haawiia mai, me na mahalo ana i na mea i ikeia e ia i na la i hala wale aku. O ka lohe ana aku i kekahi mau kanaka Hawaii e kahea mai ana e komo e ai, o ia paha ka lono maikai hookahi i hiki i ke kanaka ke lohe aku i kona ola ana. Ua oleloia kakou he lahui lokomaikai, a ua pa mau ke kahea i na kanaka e maalo ae ana ma na ipuka o ko kakou mau home i na la i hala wale aku. I keia mau la ma Molokai mai nei, ua lohe hou ia kela mau leo. Ua komo io aku no a ua ai i na mea maikai i loaa ia lakou.

            Eia he 15 ohana e noho mai nei ma ko lakou mau aina. O na kanaka no hoi i Ikaika na lima i ka hana a i hoi mua no hoi i na la Kinohi wale, eia keia poe kanaka ke nee mua nei me ka holomua. Ua loaa i kekahi he mau puaa i piha a he mau pule helu wale no koe e hanau mai ana. Ua lawa a oi aku ka ai e ulu mai nei ma ko lakou mau aina. O ke pu ame ka uwala no ka ai i ulu a i makaukau i keia mau la. O na makalua kulina no hoi i kanuia no ka hoao ana wale no, ua kokoke e oo a ua hiki ke ike ia ka ulu maikai ana o na mea apau i kanuia aku iloko o ka lepo.

            Ua loaa mai ka moa a kekahi poe, a ke hanai mai nei; he moa keia i hoouluia e ka Lunanui malalo o na Komisina. Ua emi loa no hoi ke kumukuai o keia mau moa, he hapalua a pii aku a ka ekoluhapaha ke kumukuai o na moa. He poe moa ohi wale no, aka, he koke maikai, a iloko o na pule pokole wale no mai keia manaka aku e hanau mai ana keia mau moa, a e ike koke ana no ke kanaka i na pomaikai o kona luhi ana.

            Aole paha he kanaka i hele aku nei no Molokai a i ike i keia mau mea i hana ia i hiki e olelo iho, ua lapuwale ka lawea ana aku o na kanaka ma kela aina. Aole hookahi o lakou e hiki ana e olelo iho he mau aina pohaku kela. Aole no hoi he kapaka e hiki ana e olelo iho, ua pono e lawe kela ame keia kanaka i kona pahukupapau ke hoi aku maluna o kela mau aina. Ua lawe heleia kekahi mau kanaka i ike i ka mahiai, elike me Wm. C. Achi, a ua ike oia i ka nani o na aina o Palaau ame Hoolehua. Aole he pohaku hookahi ma keia mau aina, a ua holo aku ke kaa otomobile maluna o ka aina mai kekahi pe’a ahiki i kekahi pe’a. Ua lilo ka olelo pohaku i mea akaakaia, a ua olelo ae o Achi, ina e makemake ana ke kanaka e kukulu hale ma keia mau aina o Palaau ame Hoolehu, e kii ana kana mau pohaku kahua no kona hale i kahakai, no ka mea no kekahi mau mile loihi, aole hookahi pohaku hookahi. Ua ikeia aku na mala meakanu o Hoolehua e ulu ana, ke kulina ka uwala kahiki, amen a mauu like ole i kanuia no ka hoao ana ina paha e ulu ana a e puka pono ana keia mau mea. Ma ka nana aku, aole he hopohopo ana no keia ulu maikai ana ame ka puka pono ana o keiamau mea kanu. O ka hana wale no o ka mahi mau aku i na nahelehele ame ke kali aku o ke oo mai o na meakanu.

            Ma ka manao ana a Achi, ua oi aku ka pono e komo nui aku na Komisina no ka hooulu ana i na meakanu, a e kuai aku i na mea e hua mai ana, a e hoonui aku lakou i ka hanai holoholona ana no ka hoomakaukau ana no ke komo aku o na kanaka maluna o keia mau aina, a ua loaa mua na holoholona e hanai aku ai.

            Ua pololei o Achi, a ke manao nein a kanaka Hawaii i makemake a i manao nui no ka holomua o keia mau hana, o ka mea nui, o ke komo ana aku ke hooulu nui i na mea like ole, i loaa ai ka makaukau i na kanaka e hoi aku ana, aole hoi o ke kali i ka manawa e hiki aku ai maluna o ka aina.

            O ka uwapo ma Kaunakakai ke kahi pilikia o kela poe. Aka, eia na Komisina ke koi nei i ka Ahaolelo e hana kokeia keia uwapo, no ka mea he manawa uuku wale no koe, a e hiolo ana keia uwapo, ina aole e hana kokeia. O ke alanui hookahi keia e hemo mai ai na mea like ole. I keia mau la ua nui na paila wahie kiawe e kali ana o ka hooneoia mai, no ka mea ua nui ka wahie e waiho mai la ma na aina. Ua makemakeia e loaa kekahi kaa huki okumukumu kiawe, aka, mamuli o ka nawaliwali o keia uwapo, aole e hiki e laweia aku a hoolele, no ka mea ua maka’uia o hiolo. Ua ikeia nae keia pilikia e na lala o ka Ahaolelo i hele aku nei, a e lapaauia ana keia poino i keia manawa aku paha, ke loaa mai ked ala.

            Ua piha ka aina me ka nani, a ua hoohauoliia mai ka manao o na kanaka i hele aku a i ike maka i keia mau aina i haawiia mai no na kanaka Hawaii wale no. O ka ike aku i ka wehe hou ia mai o na aina i koe, ka mea nui a na kanaka Hawaii e nana aku ai no keia mua aku. O ka holomua, aole ia he ninau, no ka mea ua kaahope aku ia mea, ua ikeia ka holomua i keia la.

 

NA ANOAI

 

            Ua ike aku na kanaka i ike ole mamua i na kumuniu i kanuia e Kamehameha V, i ka makahiki 1871. Kanuia keia mau kumuniu i kela makahiki, a i kona hoi ana mai i Honolulu nei, ua make oia i kekahi makahiki iho, 1872. Ua kiekie no ka ulu ana a keia ulu niu, a mamuli o ka pili loa o ke kanuia ana aole he nui o ka hua. Aka, ke ku nei nae keia kiahoomanao o keia Alii, a ke mau nei no hoi kona inoa, mamuli o keia mea i kanuia e kona mau lima.

 

________________________

 

            Wahi a Senetoa Wm. C. Achi ame Senetoa S. L. Desha, “Aole I hookahi hapa o ka nani ame ka maikai o keia aina i loheia e a’u.” Ae, oia no ka hoike a na kanaka i makemake e ike pono i ka oiaio o na mea e pili ana i keia mau aina. A he manawa helu wale no koe, a e lilo ana na kanaka i hoopunipuni mai ia kakou i mea hoino loa ia e na kanaka Hawaii. O ka mea Kamahao ma keia mau hoino, aole ka hapanui o keia poe hoino i hele aku e nana i keia mau aina. O kela lili pilikino wale mai no ke kumu o keia hoino ana. Ua kupanaha maoli no keia lahui o ka lahui Hawaii. Ua hiki ole e ikeia mai na kumu maikai o keia hoino wale ana mai no i ka aina, i lua ole ole kona nani ame kona maikai.

            A o ka oi loa aku paha o ke kupanaha, na na kanaka Hawaii no e hoino mai nei. Aole he kanawai i hanaia e like me keia wahi a Kakina a ua loaa keia pomaikai i na kanaka Hawaii ke hoike mau i ko lakou makemake e hoi maluna o na aina e hookaawaleia no lakou, e laweia mai ana mai ko lakou mau lima mai, a e haawiia aku ana i na kanaka o ka __ na aina e, e makemake mai ne e loaa kekahi o keia mau aina. No keia kumu wale no aole kakou e ___ e haalele paha i keia mea maikai a haawiia mai ia kakou.

           

            Wahi a na kanaka e noho mai nei, ua emi na hoolilo o ka noho ana, a ua like me ka ole. Ua loaa wale ka i’a, a i kekahi manawa i ka molowa ana i ka ai I’a, ua loaa no ka io kia, ame ka io ___. O ka poi mai Honolulu nei aku. ___ he 24 paona i ked ala. Ua lawa no hoi keia poi no ka pule hooka__ Mawaho ae o keia mau mea elua, ua loaa mai la no na mea nui __ keia ola ana. O kahi kope ame kahi ti, a o ka palena, ke kiniwaiu, aole no i kaumaha loa. I ka manawa e loaa mai ai na pipi waiu, e hiki loa ana i ke kanaka ka ola me ka maalahi loa.

            I keia mau la o ka hooemi lilo, na kula o kakou, ke poina nein a kakou i na naauao e loaa mai ai na pomaikai nui ae i ko kakou lahui. Oia no hoi ka loaa ana o na ike hanalima, amen a ike kuke a hana i na mea ai emi, a ono i ka manawa hookahi. O keia mau naauao he mau mea ia e hoonui ae ana i ka ike amen a alanui e hiki ai i ka makua ke hookoe i kekahi mau dala. He maa dala keia e ulu mau ae ana ina e loaa kahi e hoahu ai, ame na kumu maikai o ka ulu ana. O ka ohana e pono ai ana no, me ka nana ole i kea no o keia mau mea ai, e lilo ana kekahi mau dala nui i keia mau mea ai; aka, nae ina e loaa ana ka ike ame ka naauao nana e hoike mai i ka mea e hiki ai e loaa na mea ai me ka emi o ke kumukuai, ua loaa i kela ohana he wahi hoahu dala, no ka mea e koe ana he mau dala mahuahua i kela ame keia pau ana o ka mahina. No ka mea, e ike ana kakou, aole o ka nui o na mea ai ka mea e ola maikai ai ka ohana, aka, o ka loaa o na ai, maikai Ikaika o ke kino am eke emi pu.

           

            E loaa ana ia W.C. Achi he mau manao kakau i keia mau la aku e ka puka ana o ko makou aoao. He mau manao keia mai kekahi kakanaka Hawaii mai e lawelawe ana i ka hana hanai puaa ame manu. Eia oia ke noonoo nui mai nei i na alanui e hiki ai e loaa i na kanaka Hawaii he kulana holomua ma keia oihana i kamaaina iaia e lawelawe mai nei ma Nanakuli. Aole paha he kanaka Hawaii i loaa na ike elike me ia.

           

            O kekahi pilikia nui e ikeia nei e na kanaka ma Kaunakakai, o ia no ka loaa ole o ka wai inu. Ua loihi keia koi ana a na kanaka o keia aina i wai inu no lakou, aka, ua lilo keia mau koi i mea ole, no ka hiki ole e loaa ke dala main a lunakiai mai o Maui. Ke kokoke mai nei nae na la e hoopauia ai keia pilikia. I keia holo ana mai o keia bila hoaie, e loaa ana ka wai mai kela wai mai o Waihanau, a e laweia mai ana no na kanaka ma na aina Hoopulapula. Ke hoolala nei na Komisina e hookomo i paipu nui ae, a mai keia paipu mai e loaa ai ka wai no keia paipu mai e loaa ai ka wai no keia poe ma Kaunakakai. He ola keia e imiia mai nei e ke Komisina no keia poe Hawaii e noho nei ma kela aina. Aole no paha ke Komisina e hoohaiki i ko lakou lawelawe ana, aka, e hoakea ae i loaa ai i na kanaka Hawaii he ­­___ kokua i ka manawa __ ka pilikia.

           

            Aole i makaukau na hoolala ana a na Komisina no keia mau aina, no nah ala kula, aka, ua kii mai ka lunahoomalu o ke Kalana o Maui, a ua ae e kukulu i mau halekula ma kela mau aina a na Komisina __ makemake ai e hookaawale no kela hana. E waihoia ana no hoi he mau eka, i mau wahi maiai na na keiki, a ilaila lakou e noia ai i ka mahiai a e lilo ana keia ike i mea kokua mai i na makua. O kekahi no hoi i makemakeia, oia no ka loaa ana i na kaikamahine he ike i ka hana ana i na mea ai me ke emi o ke kumukuai, ame ka ono i ka manawa ___ kahi. A o ka mea oi aku paha, o ka ike ana o na makuahine o keia mua aku i ka hana ana i na mea ai e lilo ai ia mea ai i mea kokua mai i ka hoopuipui ana i ke kino o na keiki. I keia la ke makemake nei kakou e ulu ae ko lakou lahui, aka ke nana ole nei nae kakou e ka __ hui i na mea e hiki ai e loaa ke ___ o na keiki i hanau mai main a puhaka mai o na makua. Aole ko kakou pilikia no ka hanau ana mai o na keiki, aka aia ka pilikia i ka malama ana ame ka hanai ana i keia mau keiki i hanau mai. Ke loaa keia naauao i na makuahine o kakou, e ike aku ana kakou i ka ulu mahuahua ana ae o ka lahui.