Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 17, 26 April 1923 — KA OLELO HAWAII ILOKO O NA KULA. [ARTICLE]

KA OLELO HAWAII ILOKO O NA KULA.

He mau makahiki keia o ka hoao ana o kekahi poe e hooholo i kanawai e koi ana i ke aupuni e weheia kekahi mau papa ao maloko o na kula o kakou no ke a'o ana i ka olelo makuahine a na kanaka Hawaii, a aole he manawa i puka ai, a i ole i hooholoia ai kela mau kanawai. O ka olelo Hawaii, he olelo ia i hiki pono ole e a'o ia i keia la, aka, ina aole e a'oia ana keia olelo i na Hawaii, e hoea io mai ana no ka la e make ai a e lohe ole ia ai kona nani ame kona waipahe. I keia la, ua ike no kakou na kanaka Hawaii, aole i hiki i na keiki a kakou ke olelo mai me ka maikai, ame ka hiki e hoomaikaiia aku ke lohe aku kakou. Aka, ua lilo keia olelo i olelo huikau me na huaolelo a na lahui e aku e hookomo iho ai i mea paha e lohe pono ia aku ai ko lakou mau manao me ka nana ole ua pololei paha a i ole ua huikau paha. Aole e hiki ana ia kakou e na kanaka Hawaii i ike a i hoomaopopo i ka nani o keia olelo makuahine a kakou, e komo mai ka minamina ame ke ake ana e hoomauia aku kona o ana. A e pono no e lilo keia kumuhana i mea noonoo nui ia e na kanaka Hawaii o keia mau la e nee nei. He mea hiki ole ke alo ae, o ka hapanui o na keiki o keia la, ua hiki ole e kamailio Hawaii mai me ka maopopo o na olelo. A ina eia no kakou ke makemake nei e hoomauia aku keia olelo, ano ka manawa e hoomaka ai kakou e huli aku i alanui e hiki ai e hoomau aku i kona oleloia ana. Eia kekahi poe Hawaii ke manao nei o ke a'oia o keia olelo iloko o na kula o kakou ke alanui e hiki ai e loaa hou kona ola ana. A Mamuli o na kula o kakou ke alanui e hiki ai e loaa hou kona ola ana. A mamuli o keia ua hookomoia mai he mau kanawai no keia manao. Aka, i ko kakou huli pono ana aku i keia mau kanawai, e loaa ana ia kakou, e a'oia ka keia olelo iloko o na kula kiekie o kakou i ka manawa o ke keiki i hiki aku ai i na makakiki o ka 15 paha ka haahaa loa. A ina oia iho la ke ala, aole no e hiki ana e loaa ka maikai o keia olelo ina oia iho la na makahiki o ke keiki i kona hoomakaia ana e a'o aku i keia olelo. Aka, o ka ike ame ka maopopo keia i loaa i keia poe e hana mai nei i keia kanawai a aole paha kakou e waiho wale aku ia lakou me ke kukulu ole aku i mau kokua ma ko kakou aoao. O ka waiho wale ana aku i keia poe e naku wale mai ana no no lakou iho, me ke komo ole aku e kokua, ke manao nei ko oukou meakakau, he hana naaupo ia, aka, e komo aku kakou e hoao e hoomaikai ae i keia mau manao, a e hooikaika kakou e lilo mai keia kumuhana o ke a'oia ana o na keiki Hawaii i mea hookoia ma kekahi ano. O na kanaka Hawaii i ike maopopo i ke ano o ka olelo Hawaii, o lakou ke ku mai ana a hoike, aole he olelo ma ka honua nei i loaa mai ka nani ame ka waipahe elike me ka olelo Hawaii. O kona hoopukanaolelo, ua hiki e loaa ole i na lahui e aku. O ka huna o kona manao, a i ole hoouhiuhi lau mamane paha. O ko kakou mau mele, aole e hiki e unuhiia me ka loaa pono loa o ka manao ma na olelo okoa aku. No kamea, ua hiki ole i na kanaka elua e hooholo iho o ka manao keia o ka olelo. Ua maa keia lahui no kekahi mau makahiki i ka haku ana i na mele, a o keia haku ana, ua kiiia aku na olelo mai kahiko loa mai, a hui pu me kela ike nane o na kanaka Hawaii, ua lilo ka mea nana e imi aku ana i ka manao i mea e hapapahele ana ma na kahakai me ka loaa ole o ka i'a, no ke kumu ua nele o? i ka mea e ike iho ai i ke ano o na olelo nane e ku mai ana. A o keia olelo la, o ia keia e ake ia nei e hoola hou, elike nohoi me na bana e hoaoia nei e hoola hou i keia lahui. Ina kakou e nana iho i ka noho ana o ko kakou lahui i keia la, e ike ana kakou, aole i nele ka hanau ana mai o na wa-

hine Hawaii i na keiki. Aole loa. Ua nui a mahuahua ka hanau ana mai o na keiki, aka, o ka pilikia o ka malamaia ana aku o ua mau keiki Hawaii liilii la, a ina kakou e huli aku ana i ke kumu o keia e huli aku ana i ke kumu o keia pilikia, e loaa ana na kahi o ka hanaiia ana, ame ka hoomaopopo ole o ka makuahine i na mea e hanai iho ai i kana keiki liilii. O ka ilihune no paha kekahi kumu nui, aka, o ka naaupo mai ka mea oi aku. A i ko kakou huli ana e loaa ka laau lapaau no keia pilikia o ka lahui, ua loaa iho nei kekahi laau lapaau, o ia no ka hoihoi ana aku i na kanaka Hawaii maluna o na aina a e lilo lakou i poe e huli ana i na pomaikai o ka hoola ana i na keiki mawaho i na aina, e pa ana ka makani, a e noho ana ke kanaka oia no kona haku iho. O ke ano keia o ka noho ana o ko kakou mau kupuna mamua aku o ka laweia ana mai o ka naauao hou iloko nei o ka aina. I keia la hoi, ke uwe nei kakou no ka nalohia aku o keia olelo nani a kakou, a e imi aku kakou i mea e ola hou ai. Aole au e ku-e aku ana i ka hoaoia ana e a'o ma na kula, aka, e ike mai no hoi kakou, iloko o keia mau makahiki loihi, mai ka manawa mai no o ke aupuni Moi o kakou, mai ia manawa mai no ka loaa ole ana he kanawai e hiki ai e a'oia maloko o na kula aupuni. Ke hoomanao nei ko oukou meakakau, iloko o kona mau makahiki opiopio he 10 o ka hapanui o na kula ia mau la he mau kula a'o i ka olelo Hawaii. Aka, he mau makahiki pokole wale mai no mahope mai, i ka makahiki 1884 paha, ua hoomaka mai e pau keia mau kula, a ua komo nui mai ke a'o ana i ka olelo Beritania. A no keia mau makahiki loihi, mai ka makahiki 1890, ua nele loa kakou i ka ike ana i keia kula e a'o ana i ka olelo Hawaii. Nolaila, o ka ninau pehea la kakou e hana ai i hiki ai e loaa i na keiki a kakou ka ike ana i keia olelo a ko kakou mau kupuna? Ke makau nei ko oukou meakakau, aole iloko o na kula aupuni kahi e hiki ai e loaa keia ike i ka kakou mau keiki. Aka, o ka hoihoi a e a'o iloko o kela ame keia home. ilaila kakou e a'o aku ai. A eia na kumu. O ka mua, aole e hiki ana e a'oia mai na keiki a kakou iloko o na kula aupuni no ke kumu, o ka olelo Beritania ka olelo kumu o keia la. O ka lua, aole e loaa ana na kumu e a'o aku ai i na keiki. O ke kolu, aohe he mau puke ma ka olelo Hawaii e hiki ai e lilo i mea a'o ia aku. O ke kumu mua, aohe he hoopaapaa ana, no ka mea, o kā hapanui o na kumu o keia la he poe wale no i ike ole i ka kakou olelo. A aole ke aupuni, e ae mai ana e komo aku kakou e ao i kekahi olelo mawaho ae o ka olelo lahui, i na keiki oloko o kela kula. A i ko kakou ike ana i na hana e hanaia nei o na kula Kepani, ame na olelo e ae, e ike ana kakou i ka ikaika o keia manao ma ka aoao ku-e i keia ao ana i na olelo okoa aku mawaho o ka olelo lahui. Ka lua o na kumu, aole mau kumu e hiki ai e a'o aku. O keia paha ka mea pilikia loa no keia manao ana e a'o i keia olelo i na keiki a kakou. No ka mea, o na kumu Hawaii o keia la, ua haiki no ko lakou ike ana i keia olelo a ko lakou mau kupuna. Aole lakou i a'o ia i keia olelo. Aole lakou i hoomaopopo i ka olelo a na keia mea i hooemi mai i kahi e loaa ai na kumukula e hiki ana e lawa no ke a'o ana aku. I keia la mamuii o ka loaa ole o keia olelo i na keiki a kakou e lilo ana ke a'o ia ana aku o keia mau keiki, me he a'o ana la i ka olelo hou i ike ole ia e lakou. A na keia kumu i alakai mai i ke kumu ekolu. O ke kumu ekolu, aole he mau puke. O ka mea nui loa ma keia mea o ke ao olelo ana, o ka loaa o na buke a 'o olelo. A i ko kakou huli ana ae e imi i kahi e loaa ai keia mau buke, aole e loaa ana, no ka mea ua nele maoli kakou. Aka, he wahi manaolana iki no nae, ma keia, ke ala kakou aei koe. Alaila o ka loaa i ka ae ia mai e ke aupuni o ke a'oia o imi a e huli i mau kanaka Hawaii na lakou e hana mai i mau buke

a'o no keia olelo, eliko no hoi me na buke a'o olelo o na olelo e ae. A ku keia a loaa na buke, o ka hana nui aku i koe o ia no ka loaa ana he mau kumu na lakou e a'o aku i keia olelo a kakou. Aole paha he mau kanaka ma ko kakou aoao e hiki e hana i keia mau buke koe wale no a he mau kanaka kakaikahi loa, ua hiki e heluia maluna o na manamanalima o hookahi lima. Aole keia he mau olelo hoopunipuni, a i ole hoao paha e leo nui aku ia kakou e na kanaka Hawaii. Ina e hiki ana e hoakoakoaia keia mau kanaka Hawaii a e haawiia aku ia lakou ka hana o ka haku ana mai i mau buke olelo Hawaii na kakou, ma ke ano he mau buke a'o olelo Hawaii, ke manao nei au, o ka pau no ia o keia pilikia nui o kakou. A loaa keia mau buke, o ka huli aku i mau kumu Hawaii ka hana keia olelo iloko o na kula o kakou ka hana mahope aku, a o ka mea koikoi loa aku ia, a ke makau nei au i ka loaa o keia aeia mai. Aka, aole nae ia mea o ka ae oleia mai e lilo i mea na kakou e kunana aku ai, a i ole hoihope paha mai keia makemake ana o kakou e kukulu i mau kula no ke a'o ana i ka kakou mau keiki i ka olelo nani hookahi o ke ao nei. Malia paha i keia mau makahiki aku e nee nei, e hiki ana ma kekahi ano e koiia aku na makua keiki e ae mai e a'oia na keiki i keia olelo, i ke ahiahi a e hooikaika mai na makua e hele ka lakou mau keiki i ke kula e kukuluia aku ana. Eia ke Komisina o na Home Hawaii ke hooikaika mai nei e hoopulapulaia keia lahui a e lilo pu no hoi ka loaa ana i na keiki Hawaii o ke a'oia mai i ka olelo a ko lakou mau makua i mea na lakou e noonoo ai. Ma ko'u nana aku i keia Komisina e hiki mai ana paha ka la e komo aku ai na noi o keia ano. Eia lakou ke hoolala mai nei e ku kekahi kula a'o mahiai ma ko lakou kahua ma Kalamaula, a e lawelawe ia aku ana na hana ma kela kula no ka pomaikai o na keiki a kakou ka poe e noho aku ana maluna o na aina o Molokai. Eia ke kula o Lahainaluna ke ku nei me ka hiki maopopo ole e ikeia kona hope ma keia mua koke aku. Ke ole au e kuhihewa mamuli o ka nui loa o na keiki o ko na aina e, pela ka Ahaolelo e ae ole ai e hoomau aku i kela kula me na hoolala o na la i hala aku. Mamuli o keia pilikia, e waiho wale ana na keiki i hiki ole e hoomau aku i ka imi naauao ma na buke a e lilo aku ana paha i poe hoopilikia wale mai i ke aupuni. Eia pu no hoi kekahi mau keiki ke noho mai nei maloko o na kula i oi aku na makahiki mamua o ke kupono no ka noho hoomau ana aku maloko o kela mau kula, a ua oi aku ka pono e laweia kela mau keiki a e a'o ia i ka hanalima, aka, aole hou no he makemakeia, e hoomauia aku ke a'oia ana o na keiki a na makua mai na aina e mai. A ina e loaa ana kekahi kula ma Molokai no ka hoonaauao ana i na keiki e noho aku ana maluna o kela mau aina, e pau ana ka makau ana ma ka aoao o na makua Hawaii. He mau la keia o ke okaikai o na hana hoonaauao o kakou. O ke komo aku o na Hawaii maluna o na ale e laweia aku ai kakou a pae maalahi i kula ka hana naauao ma ko kakou aoao. Nolaila ma na ano apau, aole he hopohopo ana no na mea e hiki mai ana no keia mua aku ina kakou ka lahui e pupukahi mai ana maluna o na mea e loaa ai na pomaikai i ko kakou lahui. O kona punawai auau, i uhiia e ka lepo, no kekahi mau makahiki loihi, a i nalo mai na maka aku o na kanaka, a i poina ia no hoi e na kanaka no i kamaaina ma kela aina, oia ka wai e paumaia mai nei no na mea kanu ana kanaka. Ua loaa he elua waimapuna o keia wai, a ke hiki nei e loaa he 3,000,000 galani wai i kela ame keia 24 hora. Ua laWa na mea kanu a oi aku. Ke manao waleia nei no aole no e emi iho ana keia mau waimapuna ina no e paumaia ana a hiki aku i ka 5,000,000 galani i kela ame keia 24 hora. Aka, no kela mau apana he 23, ua lawa a oi aku keia mau I ga|ani e paumaia nei i keia manawa.'