Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 19, 10 May 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

. . . . r , i a o Ahiki me ka ma- ; i . ua pololei ka au'a a . . i aku la oia: ; . ua po i'o no, a > u no keia e hele aku ai, . ..o keia houpuupu, e mao- .. ia kaua i kakahiaka." ;ki hoi na lakou i olelo . . ...;..;o o Ahiki, na luna hoi hoouna mai ai, i mea ai i ke aikane, aia 1a-,..-i l.i i ke alo o ko lakou . a eia hoi na keiki i ha- ; un. ke mau nei ka nanea ■ j:.< > kela manaolana e ike . ....; o keia kaikamahine ma- • n.au keiki kamaaina o Kaiai i na elele a Haumea, . : !a lakou i kai o Oneawa, , ; . . a īko aku la i ka nui o , )T ,• i o luhelelei ana i na le'a- •... "o. e'.ike me ka nui o ka yr r , v r t k ia mau hana i hoo- };- n;Mino o ke alii Olomana Hi!o e. panopano i ka ua. . vo io'a e hula haa mai la . a i kai o Oneawa, ia :;i ninnu aku ai o Haumea ia 71 i. e ke alii, aohe poe hoohaualoalii me oe iloko o keia au?" • Ei.i i'-o paha ka mea le'ale'a i r,;r. , k.i malihini," wahi a Olo"i niea aha ia au e apakau ; . ,-<•;< i ua hele mai no oe me l: ua mea apau, nolaila aohe : ::.-i mai i ke kamaaina." •E nu-na ana hoi oe i ke aha?" n Haumoa. "O ka mea paha o pi::a 'ii ko kaua alo kanaka i ka hauoli, o ka hui aku hui mai, he kanaaina, he malihini kohu ka fean iiaila." 0 Knmninalulu ame Hoehoekai--t. na aki, keehiale o ka makani ahin. kē ike nei laua i na ano le'ale?a apau o keia alo alii, a ke hoopaanaau pu nei i na leina ame na iiina apau a keia poe, ua lilo no y,oi i.i 5 mea e hooiia ae ai ko laua inakaukau. Mamuli nae o keia mau hoohuoi r. Hr.'ūn-?a i ke alii, ua olelo mai la r O'.onmna i ke aliiwahine: '' Aīihea oe e kuu malihini piha fccr.r,.- ; ikai, me ka waipahe.p», o ka :.-\- i >'a o ko'u alo, ma 3te kauna V; no ia uuku la moalaala ke f.rr.na r;U e ka u'i o ka la liiki ma I :r •.. noie elike me kou alo, ua! ike r ' ; npau, owai ole hoi lioohihi f :;•-■ k ;m:!:iina ame ko'u alo, i V t - -:•; k.i hauoli, ka puuwai akea f-. -• k-: u'i. a na ia hooliihi i kono r a : . ;•> 'u. e ukaii ia oe ahiki ianei, a r.r.: : aku kaua aliiki i ke alo <■ !-••:.. liikane, ilaila au e hookipa 0. ;... o arne kou mau hoa aukai A:. r:iu ia anaina ike a kaua, ala- : ■ :uu aku au ia oe e hele i ko •. r.;:ikaikai i ka aina kaili la, r " ii 00. mai lokoino hoi; i ola ... i nau ia e noonoo a koho, a r .. i kou liooholo ana i lea mea • -•:.•• <v\ ia kaua e hiki ai imua -ikane." *•!' ■■.. n manao ou e kuu kama--,vahi a Haumea. , u;i wahi manao la o ke ka mokupuni o Oahu, aift ia : - alo, a i manao oe e hooi :- i ke kehau o Lihne, nou •i - i. niai ka lae o Makapuu - •• :.kiwi o Kaala, koe aku ka X.vo ko'u wahi kihapai mahalo a nui i kou ma~inalihini e kuu kamai:r.,- nmnoo au ahiki ia 10, hoike : i ka'u mea i koho ai no keia u e kn mea hale, a koe aku - a 'ki paia me oe, ua pono ia. "0 }.;a : u nonoi ia oe e ke alii, i o kaua po i koe i kai nei, ala-i-a ;au ae hoi ka e'ae'akai o ka nialihini, i hiki aku no ia i ke ilo alii o ko aikane. Un ala i ka nene ke kula o Lihue, nopua e ke kehau o Pule —e, Mnhamohala ke oho lena o ke kauEo'a, 1 ke kokolo a Kalena i Haleauau, L I:hui nna i ka lae o Maunauna, Kahuli Kaala kapeke i ke kehau, I'iineenee i ke alo o Malamanui, I kaln hanu kupukupu i ka uka o Kanehoa e I Loa ipo la hoi oe na Mapuana, Hauna au ua honia e ka lehulehu Ipoa—. ileiha auanei kau ui mai ia'u °-" 1 «a ko'u niau kapuai me oe e 0 kau ka-ua malaila au, he hana maikai ole na ke ka hukiku ae," wahi a o; smana. 1 "• pono ua hookuu mai la oe i • <■ h:!o a Kawaikoloa, e oluolu e- Kahea aku i kela mau alii u'i o kou alo, anoai *• no hoi paha ka laua wahi < - a inele kani kaea a ka puu le'a, ia 3a?" wahi a Haumea. - u hea oe e ke aliiwahine, o na

kaikamahine hea kau e nonoi mai nei ia'u?" wahi a Olopana. "O kela kaikamahine lauoho nu'anu'a eleele ame kela lauoho ehu pukai, anoai he ipu no hoi ia me ka ukanal" "Heaha la hoi, he mau ukali no laua no ke alii a o kau leo noi e hookoia ana no ia, a ke ha'oha'o nei au i ka pololei o kuu koho ana ia laua, no ka mea o laua na mea i paaaia ka inoa ho makani ahiu, i ke kiina a ko laua mau wawae, a kaulana pu hoi mo ka Uakaalina i ke anoe o ko laua waenakonu ke . .iniu mai kaula lewa i ka makani, Lewa ka inuwai me ka naulu, Lewa ka mikioi me ke Koolau, Lewa ka ohai kuhela i Mana, Lewa Kaunalewa lewa ia Limaloa, O—pa na kuku o Waimea, He waiula o Makaweli, I ke akalawe akalawe malie ia, Miki ka ono a ka manu, Hoene i ka pua Akuli, Xui ka waha o Papaenaena, Alala ha'u i ka makani, Lelehu ka maka o ka awapuhi, Upalu i ke anu. Loli e mai Puna i ke ko'eko'e, "0 ia no hoi ka'u mea i kono ai ia laua i le'ale'a no ka hoao o kuu aikane a punahele hoi a'u, e kali mai la ia kaua." ''Aia hoi paha la, eia no ka hoi mo oe ka ipu liuai iua o Hamoa, hoopu mai hoi oe, aia ka hoi ko'u mau hoa e hauoli ai, kaheaia aku e hele mai a maanei," wahi a Haumea. Ia laua i hiki mai ai i ke alo o ke aiwaiwa, elike no me ke ano mau o ka eu, ua lilo ae la ia he mea hoopau ae i ka manao hoopepe iloko 0 laua, a hookahi no ka hookaau ana i na kihene aloko. He mea iki ka po o ke alo alii i ke alaia, a i ke ao ana ae, aia lea poe apau o ka huakai a Olomana, ke pulou la. i ka huluhulu -#uoho ae au ua heo oe. Maanei la, e waiho ai kaua e ka nxea heluhelu, i ka pili ana me ka huakai a ke alii Olomana, i pau poo iloko o ka upenakuu a ke aiwaiwa i ke kuuna a ku'i laau o ke amio; a e hookolo hoi kaua mahope o ka meheu o ke aiwaiwa o Nuuanii. I ke ao ana ae o kela po, ua nana aku la na maka hookalohe o ua eu ne' iuka o kahi a ke aikane e noho mai la, a huli aku la kona alo i ka hikina a ka la ma Ha'eha'e, ia wa 1 ike aku oia ia Kahinihiniula ame kona mau hoa ukali e hoi mai ana i ka lewa moana kai popolohua a Kane, iloko o ka punohu uakoko. 0 kona wa no ia i kikoo aku ai iuka, a pili aku la mawaho o ka hakala o ka hale a ke aikane e noho ana, me ke kahea ana aku: "E kahau hanu ala o ka pali Koolau e, e aha ana oe?" Puiwa ae la o Kahauolopua i ka leo o kana aikane, me ke kahea ana mai. "O ka leo ka'u, aole ka maka," Mai nana oe, eiae ke kane a kaia ke lioi mai nei, ahiki mai auanei i ou la ea, hopu aku oe i ke poo 0 ke kane a kaua a honi iho i ka ihu, ua hui iho la no kaua i ka leo, eia au ke hoi nei." Aole maopopo ia Kahauolopua ka manao o keia kauoha a ke aikane, aka manao iho la no oia, no ke aloha no palia o ke aikane, ke kumu o keia kauoha pela, nolaila kakali aku la o Kahauolopua, aole no i li'u iho, hoea no hoi o Ahiki 1 ka ipuka, a komo aku la iloko a noho iho la ma ka aoao o ka wahin?. Ia Ahiki no a noho iho, o ka wa »o ia o Kahauolopua i hopu aku ai i ke poo o ke kane, me ka olope ana ae a honi hoomaumau iho la. Oiai ke makamaka la no ka ua i Hilo, aohe olelo ana he hooluu wale no; o ka wa no ia i hina mai ai o Ahiki a kau ke poo i lea uha o ka wahine, haawi ka nanea, kaui ka piano. "Kohu ole hoi kau hiamoe o kakahiakanui e ke kane, ua ike no ka hoi paha oe aole i pau ka makehiamoe, heaha no kau o ke ala ana ae nei, a hele i o na aialo ou." Aohe nae he wahi mea o ke kane a puai leo ae, oiai ua kaia aku la oia e ka hana kaili poniuniu a ka laua aikane. O i noke o Kahauolopua i ka mili i ka ipo honehone a laua, a no ke ano o keia pauhia i ka hiamoe o ke kane, haupu ae la oia, na ke aikane paha neia mau hana. Nolaila hoopa e, leo wale ae la no oia: "E Kukuaimoku e, heaha la hoi keia hiamoe ha'o o ke kane ipo a kaua, i loa no ka hoi a mau*ttiu, elike me kou leo hoola ia'u, o ka wa iho la no ka hoi ia o ka moe hookolono o ke kane. Nau no paha keia hana hoopahulu ia'u, hele no hoi a nau, weliweli no hoi ua apa au e ke aikane, haku o Kahauolopua nei, a o ka makani hanu ala hoi o ke alopali Koolau o kaua. '' Hoohui ka hoi oe a hui na moku manu, alaila hoi oe hoopahene mai ia'u." Ia wa i lohe aku ai oia i ka leo o kana aikane punahele i ka i ana mai; "Ua hooko aku Ia au iluna o ke kane a kaua, a o ko'u aloha ia ia oe, hookuuia iho ke poo o ke kane iluna o ka uluna, a nana no hoi ia e ala ae ke pau ke kukui hanau o Hikileia.

"I r alaae auanei ke kane a kaua a uhu ka l>oi i ka hele, hookuuia mai, alaila ai alii oo o kuu aika hel© nei imua, aia no kuu mau inaka i ou la, kahi i nana ai, a pa-e nmi ko leo, aia au ilaila. "Nolaila mai haohao e ke aikane, a puiwa ka haili aloko no ke kane a kaua, nau paha e holoholo ia moku a nalukai, a luhi iho oe e ke aikane i ka okomokomo." "Ua uluhia aku la i ka leo, eia au ke hele nei i ka auwe aina, a manao mai ia oe," a pau aku la ka lohe ana o Kahauolopua i ka leo o ke aikane. Oiai o Haumea e ha'iha'i olelo nei me kona halekipa, eia o Kahinihiniula ma ke hookokoke mai la ia Haumea ma, a mamua o ko lakou hehi ana mai i ka honua aina, ua hiki mua aku la o Ilaumea me kona lahui paha'oha'o no kahi e pae mai ai o Kahiniliiniula me leona mau hoa. Ike mai la o Keoahimakaokeakua i ka pi'o o ke anuenue ma kahi a Haumea ma e noho nei, huli mai la oia a olelo ia Kahinihiniula: "Aia ko kakou awa e pae ai i kahi a ke anuenue e halii mai la, aia ilaila ka mea nana i kauoha mai ia oe, e hele i keia huakai, a hoi mai. "He kahi ia ua hele aku 'la oe i kukulu o Halaaniani, a ike i ke au nui ame ke au iki o ka aina, ana i kauoha mai ai ia oe, e hele a hehi; hookahi nae mea a'u e hoohaili aku ai ia oe, o ka hale a na elemakule kumuhonua ou i kauoha mai ai ia oe, a mai hoopoina oe ia leo." Pau no neia mau olelo a Keoahi, o kona huli aku la no ia ihope me ke kahea ana: "Ku mai, ku mai ka nalu nui, mai Kahiki mai, popo'i kaiuli kai ea, kai pii i ka pohuehue, i ka lau mahiki, apo aku apo mai, kai apo apuni, kai apo, a lawa a koe koena, i ke alo o Hoomiha la e pa." Pau no keia mau olelo i ke kepakepaia e Keoaliimakaokeakua, o ka ■wa iho la no ia o ka ea ana mai o kekahi ale nui me he lapa kuaehu la no. Kalakala ahi "Waianae i ka 3a wela, Wela ka hunana ke poo o ka mailo, Hee ana i ka nalu kakala, Holo ana iloko o Muliwaiolena, I ka makaha o ke kapu, I ka mano manowai ke o—o, Maka'u Kalani i ka nalu, Hee kuu lani liolo i ka lapa o ka nalu, Hee kuhihewa i ka hu'a manoanoa, Hee Makakuikalani ka pua'lii, Hee Keawe kaa i ka pua a Liloa, Ke kukui aa aohe kolikoli, Ke kaikoo nana e poipu ke awa, A'e ae kaihee nalu iki hooma, O kulolia uhane o Kekaha, Uhane o Molokai nui a Hina, Ke akainai i ka —i ka ai, Ka haihai o ke kai loa, 0 Kahiki kulana o Maui ka nalu, Ka ua mea o'ka halehale iluna, Mahope pono o lakou nei. Ku ae la o Haipu ame Keoahimakaokeakua iluna ma na aoao o Kahinihiniula, me ka hopu ana mai o laua i na lima o ka laua hoaliele 0 ke kai loa, me ka olelo ana mai: (< Eu ae iluna, ua kokoke kakou, 1 ole e kokomo iho ka papa o Enaenaku, i pii ae kakou iluna o ka welau kuamoo o Kahikihomakele, ka halo kapu akua o Kuioioomoa, a o ke kahua hoi o ko hale e kukulu aku ai, ke hehi na kapuai ou i ka honua Oahunui." (Aole i iau)