Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 20, 17 May 1923 — KA UPENA LAWAI'A O KA WA KAHIKO ME KA LAKOU MAU HANA. [ARTICLE]

KA UPENA LAWAI'A O KA WA KAHIKO ME KA LAKOU MAU HANA.

Kakauia e Kawaikaumaiikamakaokaopua.) (Hoomauia mai) Ka Upena Paku'ikuʻi O ka 9 keia o na upena lawaiʻa a ka poe kahiko. O ke ano o ka hana ana o keia upena, he aho nunui malalo, ma kahi pili i ke akoʻakoʻa, a pohaku hoi, o ia no ke aho hiahi no i hanaia a nunui ke aho o lalo, i ole ai e nui ka mau i ka wa e huki ai ka upena iluna o na waa. Ua kapa ia aku ka inoa o kela upena ma lalo he papa. He makahi a hoene ka maka o ka upena; a pela no ka upena maluna iho e uhi ana i ka upena papa. O ke aho o ka upena maluna iho, he aho makalii no e ike no me ke aho upena kuu maka liilii iki iho. He upena eke keia, ekolu, a eha anana ka loa, o ka laula o ka waha anana a me iwilei, a ʻelua anana. O ke kiekie, anana me iwilei. Aia ma na aoao o keia upena eke he mau pili, ua kapaia ka inoa o keia mau upena eke he mau pili, a he mau upena maka pili no keia i hookuʻiia aku ai malaila i ole e puka na iʻa liilii; a o ka upena keia e kiiia ai ke kole maka onaona; hoomanao ae la au i kekahi mau lalani mele no ke kole maka onaona: Wai huʻihui Haliilua, Wai makaʻikaʻi a ka malihini, Pali kapu o Keoua, Na kole makaonaona. Mawaho mai o keia mau pili e hookuʻi mai ai na upena pa; he mau upena maka nunui no ia. Aole pilikia o ia mau upena maka nunui, ua kaawale iwaho. Aia ma ka upena maluna, ua hanaia he mau ikoi, mai ka waha aku ahiki iwaena konu, a i hanaia kela mau ikoi malaila, i mea e owili aku ai ka pohaku o ka waha o ka upena i keia mau ikoi, alaila, paa ka waha. Aia ma lalo o ka upena papa, a ma kona alihi he masu pohaku he umi-kuma-maono a i ole umi-kumamawale; a o ia kela mau pohaku e owili ai i na ikoi. Aia ma ka waha o ka upena, a ma hope aku he laau loihi, a ua kapaia aku ka inoa o keia mau laau, he mau puhi. Elua keia mau laau; hookahi laau ma mua nei i ka waha mahope aku, a hookahi ma waenakonu. O ka laau mamua nei, o ia ka laau loihi, e hele ana ka loa o keia mau laau apau pono ka laula o ka upena papa. Aia ma na kaula i hoopaaia a paa loa. Ma keia mau kaula, e hoopaaia ai na poo o na ulei i hana puali ia. Aia ma ke poo o keia mau laau ulei, he mau pohaku. Elua laau puhi, ua like ia me eha pohaku. Elua pohaku o ka puhi hookahi. Alaila, e hikii i keia mau laau puhi malalo ae o ka upena papa, ma na kaula i hanaia ai a paa mua. He hana mua ka ka poe kahiko i ke ahoaho a makaukau, hookau iluna o na waa a pau ka upena i ke kakahiaka nui loa. O ka rula o keia upena he pii mua iuka i kaho o ka laai ohia e oki ai i laau houhou iloko o na alualua pohaku. Aohe iʻa noho iho i loko o kona lua e pau ana i ka holo iwaho. O ka loloa o ka laau e oki ai, elua anana ahiki i ka ekolu anana. O na laau pokopoko, kupono ia no kahi papau o ke kai elua anana, ahiki aku i kahi hohonu o ke kai, ekolu anana, alaila, iho na laai ekolu anana ka loihi, a he mau laau nunui ae ia, i ole ai e hoolanaia ka laau iluna, i kou wa e hou aku ai, i ka papaku, no ka mea, he hohonu ke kai, a he makahewa ka laau liilii. I ka loaa ana o na laau, o ia ka manawa e makaukau ai e holo i ka lawaiʻa kole; elua waa o ka upena Aia i ka waa akau na pono apau o ka upena; a o ka pili ame ka pa wale no i luna o ka waa hema. Na ka lawaiʻa e kahea mai e kuu ka upena, alaila, kiola ka pohaku mole, he pohaku ia, ua hoopaaia mahope o ke eke o ka iʻa. Alaila kuu aku na laau puhi elua, e paa ana malalo ae o ka upena papa. Ina kahea mai ka laweiʻa, kaohi like na aoao elua, e olelo mai ana oia, aole kuu i ka upena, a i ka wa e ike ai ka lawaiʻa ua kupono ka waha o ka upena i kana wahi i makemake ai, alaila kahea hou mai, hoalu na aoao elua, a i ole hookahi paha aoao hoalu. A i kapau ana o ka upena i ke kuu, alala kahea ka lawaia, hou na laae, a o ia ka wa e lele like ai na laau a na waa apau iloko o ke kai a au na kanaka pahu laau i uka e pahu like mai ai. I ka pahi ana i ka laau, e pahu like; aole oi ka laau a kekahi poe i mua, a mahope aku ka kekahi poe. He mea ia e puehu ai ka iʻa, a hoi hou ihope kekahi hapa o ka iʻa. Ai no kekahi mau kanaka luu iluna o na waa upena, ame ka lawaiʻa pu, e nana ana lakou o ke kokoke mai o ka iʻa i ka waha o ka upena , alaila luu like lakou apau, me ka olelo aku i ka poe pahu laau, hoomau ka pahu ana i ka laau a pili lakou ilalo, a nee like imua i kahi o ke eke.

Elike me ka mea i hoike mua ia, o ia hoi kela mau pohaku i ka alihi o ka upena papa, a o ia mau pohaku ke owili ae i na ikoi o ka upena maluna a paa. Hookahi hana i koe o ke kii o ka waa akau, ame ka waa hema e hoeili i ka laua mau pa, ahiki i kahi o ka upena eke e waiho ana, huki ka waha iluna, a loaa na laau puhi, alaila, hoomoe maikai ia laua i ole ai e hihia i ka wa e kuu ai. Huki mai no hoi a loaa ka pohaku mole malalo o ke eke i'a. Ina ua nui loa na i'a i hei e hiki ana i na kanaka elua a ekolu, i'a kela; no ka mea, o ka i'a o keia upena i hanaia ai, no ke kole, eia nae e komo ana no kekahi mau i'a e ae, elike me maii, laipala, panuhunuhu, halahala maiko, a nui wale aku; a mamuli o ka houhou like ana o ka poe houhou i ka laau iloko o na alualua, i kapaia ai keia upena, Upena Paku'iku'i. Elua mea ano nui e hana ai i keia ano upena. Aia no i ka lawai'a he laau i kapaia kona inoa, Laau Melomelo. Aole haule keia laau i ka poe lawai'a upena. Ua like keia laau me ka moa laau hooholoholo a ka poe kahiko i hanaia kekahi holua lealea. He nui aku omua a uuku aku ohope. Aia mahope o kona welau, ua hana puali ia i mea e paa ai ke aho e hookuu ai iloko o ke kai, e hoowalewale ai i na i'a. I ka hookuu ana o ka lawai'a i ka laau melomelo a ku ilalo, alaila, ua muia mai la na i'a i ka laau; o ia hoi na kole, ame na i'a like ole. I ka ike ana o ka lawai 'a ua nui na i'a, o ia ka wa kahea mai ai kuene na waa, o ia hoi, e hookaawale na waa a kuu aku i ka upena. 1 ka pau ana o ka upena i ke kuu, e lele ana na mea apau iloko o ke kai e luu ai. (Aole i pau.)