Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 21, 24 May 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

• -i n.c-.i apau aia i ke kahua i* • - - rra kahi i noho ai, a o Ka- . .;;j a nie Hauniea, aia aku la Mrskawao, i ke alo o Niula. ' ;" uhiiiihiuiula i ku iho ai i ka hale o Niula ame Hauua malu iho la ka puka, ; n'.'.lu i hoohaiii aku i ka Niiila, he kanaka paha ko- . . a ae Ia kona poo iluna me a aua mni i ka puka. rr,:i 3a oia i ka moopuna v ;i ku ana i ka ipuka, a . niai la no hoi i ke kumu:.a wa i ani mai ai oia i roa me ke kahea ana mai, . ; manao aloha ame ka hauoli ;kt- ana mai i kana m00... ... r.. T fha ke leoolua hoi o ka noho . ; ka uka mehameha kanaka ole l: Mi^awao. n-.o mai hoi, e komo e Kukui- , • ,! ini i ke alo o Makalii, ke .. i ke aewa o Poloula, ka * ;• : makahi i ka poohiwi o ka ..-i. komo ma-i! hoihoi mai la ka oe i ko . ;.:n ia Kahinihiniula i ke alo " !..iha ka pupu kani oleolehala i • ,vao wao laau ke'ie kanaka ole: ;i. no kanaka o Makaikian ; ; i r:iau ula ke alo o La'ila'i. K , loololohe wai o Nuumealani, p... ka iani ua ku haili ka moku, M :ka pawa pualena i ke kapu, ll' k:.pu kai hauna i'a kanaka, ihnmea na Milipomea, X- ka i'a makaa holo kaheka, i ko kapu o Kapapa HakaK - kf 'a iloko o Muliwaiolena, K ; maukoli honua no Pilae, L-ieuli I.elewai ke kai makua hoia, ■ ia'u ia Kaniauula, Amana ua noa ua lele wale ho-i. I ka pau ana o keia pule hoala r > hoi a Niula nO kana moo- ; r.me ke kumuhonua onn, ia wa i ka ae ai iluna me ka hele ...ī:', nia'i « rpo ae Ia ma ka puhaka Kahinihiniula, me ka manao ,e h r.; riku i ka ihu o kana mea aloha r.oopuna i loihi na la o ke kaav sna. I; wa i iho iho ai kekahi kuu•;u". r.r;rr.ua o kona alo, a kau malie % h: ia mawaena ona ame ka moo-r-r.a. a i kona ike ana i ke kaupale •. kinikuu, huli mai la oia nana . j:ium"a e ku nku nei ma ke kua - K.-.hinihiniula, a olelo mai la: • ■ E Kukuaimoku e, heaha la hoi h- hana a Kalonalonanui-aimakua '- k:.:i noi mamua o'u? Aole ka paha = ; he-onoa mai nei i ko pulapula, V .r. i huakaihele e hehi i ka hon- : r > ■-> k: ( moku, i kukulu o Kaliiki?" •E ka niau nla i ka maka o ka * - 'n. n* noa ke kapu akua ona i o hehi i ka houpo o Kane, ke kapu o ko moopuna he kapu ri.i koīa poe kalohe i aoao mai *•; i l:o moopnna e hoi mai a kui h.ile kilo ike no ia nei, aolo : ■ in hai aku aka ia'u nei no. • T"a p;m ka hale o Halepaula, aia . • ki i ka ehu a ke kai, ilaila : i hoonoa mai nei i kuu pulapula, h knpu kanaka la, o ia ke y : hoo o ko moopuna. •X r ":iila noho iho ilalo, e kahea : kim loi hulu, e lawe mai Kr:-.v.ihalaualii-o-kamoku, loaa mai iaia nei mai, alaila o r>'o ia noa, a o ka olelo ia : , V. J ' \'K-> ihn la o Niula ilalo me ka * imua o Haumea, a eia no hoi K i'inihiniula ke ku nei ma ka o Haumea. n..li yapu aku la ke alo o Hauī ha puka, me ke kahea ana i ke kilii o ka malama e, : ku ia Hinawaikokii i ke o I.aukieleula, a lawe mai, na'u '•leio. na ka hookukumoku o • ". akaka ka onohiula i ke L.'iumilia, o i malu ka lani." : —] r.u ana o keia mau olelo, ua ii o la ka uanoe liilii i ka r - ka hale. a lohe aku la o : : :k : uiula ame Niula i ka ha- • ■ keia mea i ke aewa o ka * .'n ~ i li'uli'u iho, ua kokoke • - •: i.; ka halulu a laua e lohe -sinlu ana no ka puka i ko : n ki kahi mann nui, a o ke -a i koino mai iloko a ma "■■•i t:iku lie liulumanu. aku la o Haumea i ka hulu t :-'a la i kona lima, emi aku la iaau a nalowale i ka imo ana ,;1 īnaka, huli mai la o Hau'ia o Kahinihiniula a olelo •'i o Kiwaha, ka ipu olelo 1 iloko o ka. pu-ke, a o ■ ■ hoi e waihowale ai olnna :j'i). makaukan, no ka ipn $ ' j *ani a Lonoopua kqu i ka neilaila oa e ike ai a nui a ' : ' .i mamo, a ma ou la e ku ai ta a Kukuahnoku,

a lilo ke kapu o ua poe elemakule la ilalo nei, ahiki a kau i ka pua/' Kiola iho la o Haumea i ka hulu ma ke aio o Kahiuihiniula, a ike iho la o Kahinihiniula, e waiho aua mamua o kona alo he po'iwai. Nana iho la oia iloko o ke po'iwai, aohe ana mea i ike, huli ae la a olelo ia Haumea: "Aohe a'u mea e iko nei iloko 0 ke kahoaka." Kikoo iho la ka lima o Haumea iloko o ke po'i a pi aku la i ka wai i na maka o Kahinihiuiula, me ka huaolelo i ka waha: Moe Kahiki i kukuna o ka la, Ala ka pae opua i Newenewe, O Ku'i a hoala o Kaenakilolani, O Kahalepa-ula o Amamalua, O Laukapalili ka ipu o ka ike, 0 La'ila'i o ke kaei-ula, No ku e hoopio ka po, Na'u na Kukuaimakalani e, Uaina!'' 1 ka pau ana o na olelo a Hnumea, ninau mai la oia ia Kahinihiniula: "Heaha kau mea i ike? "He msa pouli eleele me he ao hekili la." "Ea ae iluna a honi i ko kupunawahine, ua noa oe, a eia au ke hele nei, a kakahiaka, kii ae i ,ko lei aukai a hoi i kuala o ka i'a e noho ai, noka mea ua lilo keia moku no kaua mai ke alii mai." 1 I ka imo ana a ka maka, ua hala | aku la oia no kai o Oneawa, kahi hoi ana e hoolalau nei i ke alii ! Olomana. I la kaua i haalele iho ai i ke alii Olomana ame koua poe e lupea ia ana e ka hiamoe luhi i ka nui le'ale'a o ka po i hala, hui ilio hoi me ka hana laualii a ke aiwaiwa, pakela ua mea he nanea o ka hiamoo, 1« puoho ae ka hana ua aui ka la, a ua makaukau na mea apau o ka papaaina p, ke alii ame kona poe. Huli mai Ia o Olomana, a olelo mai la i kana malihini: "Nanea ka hoi ka moe i ka luhi o ka po le'a ou e ka malihini, eia ka ua kaha ka la, ua waiu na ku'emaka pali o ua aina nei, aole nae a kaua mea e hoahewa aku ai, oiai he mau malihini like no kaua i keia wahi aohe kamaaina, anoai no hoi paha ua ala mua oe, aohe hoi ou hoopa wale iho ia kino i ka-ia e ka luhi a ka hoohihi i na hauoli 0 kou alo." "Auhea mai oe e kuu kamaaina, 1 ka waihuna i ka lau limukala, e ka hoomanao ana ia mau luhiehu a ka maka i ike ai, ia kau ana no 0 ke poo i ka uluna, lilo i ka moe kooku a Niolopua i ke ao makani ka lua, hookahi no ia helena a ko'u wahi uhane, ku ana i Lehua. ailana, ! i ka waihuna i kalau limukala, e. kala kahiko ka i kahiku ai ka la iluna, auhea hoi he ileo ae o keia, 1 ala ae nei ko'u hana, ike aku nei au ia oe i kou oni ana ae a ala iluna, nolaila i ka wa hea anei au e hoopa aku ai ia kino nepunepu, a puiwa mai ka manu eena i ke kanaka. "Nolaila ua ala like ae la no kakou apau aohe mea nana e olelo j mai i ka hiamoe loa o kane, a nana wale ka wahine," wahi a Haumea e kakahele nei ka olelo i ka ihi ,kapu a ka wahine e kapeke olalo ia oe. I "Aohe a kaua olelo i koe, hoopau aku i ka papaaina, ke kali mai nei paho ko kaua mau aialo i ko 'kana «ila a hookahi ka ai ana." "Va pono kau olelo, o kaua paha ia e moe nei a kali mai ko kaua mau hoaai, oiai nae akahi no lakou a ala mai." ' Ia lakou iluna o ka papaaina, olelo aku la o Haumea i ke alii: "Aia a kakahiaka, alaila nee ka huakai a kakou no kahi o ko punahele, luana hoi ilaila i ko halo kamaaina a ku aku kamahele i ka huakai makaikai.'' "Ua pono ia," wahi a Olomana. "Na ka la i kakaliiaka ia e nana." | Elike no me ka mea maa i ke alo o Haumea, pela no keia, hiki mai jla no o Hikapoloa, o ka lealea no ka hana. E waiho hoi kaua ia lakou e haa 'hula le'a ana i kai o Oneawa, a e aui ae hoi e ike ia: Nani ke alo ks ku a Olomana, 0 ko poo kapu no ia o Ahiki, | I huki kalalea ia e ka Malanai, Aloha wale ia makani hoohanu p'ua, | Hoonaue i ke neki o Mokulana, ; Lana ka manao hoolaau iaia, 1 ipo nau i ka poli o Kauwahine, Me ka mapu hanu ala o ke Koolau, I ke alo o Keaniani e, He anianiku kena, he mea kilohi, ' Ilaila iho no oe a pau ka ai-e, H<viho kaua e ke hoa a eloelo e. j I ka la a Kahinihiniula ma i hiki mai ai, o ka la no hoi ia o Ahiki I i manao ai e iho i kai o Oneawa, o ike i ka pono o kana aikane, e noho mai nei me kana malihini, iaia nae e manao nei o ka wa iho la ia o ka malohi o kona wahi apahu kino. Ua jjwakea no i kela manawa, eia nae, o ka manao aloko he ikaika i ka hele, a o kahi pauku kino hoi, ke heha iho la Waipio i ka noe. No keia malohi hiamoe, hina aku la oia a kau ke poo i ka ulina. "Auwe!" wahi a Kahauole.pua, <c he moe ka, ka i no hoi e iho ana oe i kai e nana i ka pono o ko aikane, ame kana malihini e noho mai la i ke kahakai?" "Malohi mai la kahi Inno," wahi a Ahiki i ka wahine, '' e ihoia aku nei ka paha e a'u i ka ia-

kahiaka, aole la hoi e ohea, no ka wela paha o ka la, nolaila paha mania mai la, e hooluolu liilii ae hoi a kaha ae ka Ja } alaii.* au iho, ina e loihi loa ka'u moe ana hoala mai oe." "Ae," wahi a ka ipo wahine e hoao aku ai, pau no keia mau kukai olelo ana, hina aku 1 a no hoi o Kahauolopua a kau i ka poohiwi o ke kane hookahi ka lilo pu ana i ka wai. I ke one pua rose o Mahamoku I ke pahele kua ia 'e Manuakepa, Ua ulu haka i na ohia o Kupakoeli, Le'a ke kaukaunu i na puahala ai a ke kinau, Nui ka hanu o Limahuli i na Lehua o Luluupali, A Waiuiha i Ka'umaka, Kuhia ke ala ma Puuhinahina, Ua kaikoo lalo o Kealahula, I ka hao a ka lawakua o na pali, Waiho wale luna o Puakei, I honi i ke ala lauae o Makana, He makana oopu peko no Hanakapiei, Ka ua mea o ka hiamoe. Aohe no lie liumu e ao. o ka moe 0 na hana hoopahulu no a ke aikane punana a ke onaona a laua, i kumu e hookoia ai o kona mau manao apau, i hoolala ai, elike me ka rula maa iaia mai mua loa mai, 1 ikeia iloko o ko kakou moolelo kuauhau e waiho nei. I keia moe ana a laua, loaa aku la ia Ahiki ka moe, ike iho la oia, eia oia iluna o ke kiekiena e ku nei a nana iakai o Waimanalo, i kona kino moeuhane e nana nei, alawa iho la oia ilalo o ke kahawai, ike aku la oia i keia mau mea elua e hele mai ana ma kekahi aoao o ke kahawai e pili ana i ka paliku o ka aoao pali o Makapuu. Noho iho la oia a nana i keia mau mea hele oke awakea, ia laua i kokoke mai ai i ke kaulupali o ke kiekiena a ia nei o ku nei, ike aku Ia keia he kaikamahine ame kahi keikikane pii mai la laua a kau iluna o ke kualapa, ane kokoke mai iaia nei, ike maopopo aku la keia, i ka helehelena o ke keiki a ianei e imi jiei, kahea aku la ko ianei kino aka: "E na opio, hele mai maanei, eia ke alanui, a e hele ana ihea ka olua huakai o ka wela?" Ku mai la ua mau mea nei nana ia Ahiki, me ka hele ole mai, a kaha aku la laua iho ma ka aoao mauka o ke kualapa a Ahiki e ku noi. No ka like loa o na hiona o ke keiki me ke kuhikuhi a ko kahuna' 0 ke aikane alii Olomana, nolaila ua hahai aku la ko Ahiki uhane mahope o na opio e hele la mamua. Ia Ahiki nae e nana aku nei i kahi a keia mau keiki e hele nei, e hele pololei ana iuka o Makawao. Ua hoomau aku la ko Ahiki uhane 1 ka hookolo mahope o kahi a na opio e hele nei ahiki i ke ku ana iliina o ke kualapa e nana iho ai i ka hale o Niula; huli mai la ke kaikamahino ihope, a ike mai la i ka hookokoke aku o Ahiki i kahi a laua e ku ana, hopu mai la oia i ka lima o ke keiki a iho aku la ilalo o ko kaulu, me he mea la i hoohehee holua* ia aku, hele ana laua la ilalo o ka honua, kahi e ku mai ana o ka hale o Niula. I ka huli ana mai o kela kaikamahine e hele la me ke keiki, ua ike pono aku la oia i ka helehelena o ka laua aikane, lele ae la ka hauli iloko ona, eia ka paha ianei ke aikUne a Kahauolopua e nalowale, nei, a o ka mea hoi nana i hoohui ia lakou i ke koii a ke kino. Nana aku la oia i na keiki e hele la ahiki i ka hale o Niula, iho aku la oia ahiki ilalo, hele aku la ahiki i ka hale, ike aku la oia i lee keiki ame ke kupunawahine e noho ana, aole lioi ka laua aikane ana i ike mai ai, o hele pu ana me keia keiki. laia i ike aku ai ia Niula, kona makua hookama hoi, i poina haalele i ka nopu a ka'u'i hoepa, ua olelo aku la oia: "E kuu mama ahonui o ka ana i keia uka meha kanaka ole, nani ka nui o kuu poina ia oe." Ea ae I?i o Niula a nana mai la iaia, me ka auwe sna mai: "Auwe e ke alii, heaha keia huakai o ka la wela?" "I ukali mai nei au mahope o na opio nei, eia nae ka'u e pahaohao nei, elua laua nei i hele mai nei. a oia nei wale no nae ia a'u e ike nei," wahi a ko Ahiki uhane e kamailio nei. "Nohea hoi keia keiki au, o oe wale no lioi ka'u i ike? "Oia nei ka mea a'u e imi nei, a ke ike i'o nei au ua like me ke kuhikuhi a. ke kaliuna o kuu aikane alii, nolaila ua loaa iho la oia ia'u, oia hele, a o oe hele, a noho-pu kakou. (Aole i pau.)