Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 23, 7 June 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana. He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana.

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa.

Oiai o Ahiki iloko o ka aina moeuhane e kamailio nei me kona hoa Vino aka, ua kahili ae la kekahi fcrua o Kahauolopna i ke kino e noe nei, a pa i ka pou o ka ihu 0 Ahiki, na ia mea i hookualana ae 1 kona hiamoe a puoho, eia ka ho TTioeuhane wale no. Ala ae la oia a noho iluua, me ka noonoo ana i kana moeuhane a olelo iho la iloko ona; "E iho au e ike i ka pono o kuu aikane e noho r ai nei me ka malihini i kai o Oneriwa.'' f Iloala aku 3a ia Kahauolopua a olelo aku la iaia: "E iho au i kai o Oneawa e ike i kuu aikane, ame ka malihini ana, : maopopo ka wa e pii mai ai iuka :.ei. "O hele," wahi a Kahauolopua, "a ina no ko oukou pii pu mai hoonna mua mai oe i kanaka i ka hale A pau ka laua kuka olelo ana, f ;ka aku la o Ahiki iwaho, a kahea «ku la ia Pakui, me ka olelo ana aku: "E hoouna mai oe ia Nihir>le i kokoolua no'u e iho ai i o Oneawa, e ike wale aku hoi i • 9 ame ka maliliini ana e noho :;.ai nei." "E Nihiole," wahi a Pakui, "ke kahea mai la ke Konohiki o kakou ir; oe e iho olua i kai o Oneawa, e :'r:" ai i ke alii ame ka malihini ...i. a o oe hoi ka ukaīi o ko kaua: V-'>nohiki." j "Ua pono ia," wahi a Nihiole, | n hele aku la oia a hui me ke Ko- j nohiki. •'lna kaua," wahi a Nihiole ia Ahiki; liele aku la laua. ahiki i ke kula o Alele, alaila halawai mai la laua me kekahi mau wahine elua, a ninau mai li ke Konohiki: "Maihea mai nei olua!" "Mai Oneawa mai lā maua." 1» "Pehea, ua ike olua i ko alii Olomana ame ke kaikamahine malihini m? ke alii?" "Ar.le paha he ike liilii, he ike nui, hp alo anei ko kela aliiwahine :i hapa iho, makehewa oe i ka le'a :-'a, a i keia kakahiaka mai nei ka hele ana mai nei o na'lii me na aialo e makaikai ia Waimanalo, o ia maua e iikali aku la a kahi o loaa si." "Aia hoi ha ua mea hou, ina pela 0 kakou ke hele i ka olua ukali e loaa, hookahi ka lioi āna mai," wnhi a Ahiki. "Ina hoi lia pela, he liele ko kaJ;ou," wahi ana wahine. Ia lakon nei e hele nei, ke ha'ili.i'i nei na olelo o ke ala, a o ka Ahiki ma hana o ka noke i ka ninau 1 na hana o ke alo alii i kai o Onoawa. Ahiki lakou nei i ka muliwai o kau ma kela aoao no ka iae o Alaala, iho ma kela aoao, eia ka olelo a keia mau waliine: "Fa hala loa no ua mau alii nei no Waimanalo, eia paha i kat o Kahakea, aia paha iuka o Kalona, o loaa aku ana no ia kakou." la lakou nei o hflo nei makai 0 Kaohao, ahiki i ka haalu o Keana, olelo mai ia ua mau wahine nei: "Mauka kakou ma ke ala kokoke, loihi loa o makai nei." Ke ha'oha'o nei nae o Ahiki ma 1 ka olelo a neia mau wahine, oiai ua hele mua lakou e huli i ke keiki makai no ko lakou ala, a i keia jr.au wahine hoi aia ke ala kokoke mauka. Anoai paha he mau kamaaina keia nolaila na laua la ka olelo, he hooko aku hoi ka laua nei, hookahi ka hele ana i ka mala a ke alii. § Ia lakou nei i hoea ai iluna o ke shua e nana aku ai i ke ku mai a Keaniani, iho aku la lakou ahiki i kahi e kuku ana o kauhale, ike mai la n& kanaka i ke Konohiki pa mai la kahea: A hui lakou nei me kamaaina, n'nau aku la o Ahiki: "Aole anei i hiki mai nei ianei ka moi Olomana, ame ka malihinil" "Aol 0 la," wahi a na kamaaina. "Olelo mai nei hoi laua nei, ua hala mai nei ianei i keia kakahiaka." "Aohe mea i loheia mai no ke alii ame kana malihini, anoai paha he wahi okoa no ka ke alii o ka hele ana." Mamuli o keia nele, olelo mai la na wahine, "malo'elo'e hewa ka hoi ko kakou mau wawae i nkali uai nei. " "Ua lohe pu ae la no kakou i kamaaina, ho hoi no ka laau lapaau," wahi a na wahine. "Alaila e hoi hou apa no ka paha olna i Oneawa?"wahi a Ahiki i ninau aku ai. "Ae; e hoi hou ana no mana ilaila, me ko maua aliiwahine." "Ina hoi ha pela, manka nei ka%kou e hoi ai. ma ke ala kokok.% aiiki i ko'n wahi, hoaumoe."

"Aohe;" wahi a na wahine, "e hoi no maua makai ma ke ala kokoke, aole e kakakii, a o olua no hol ke hoi ma ke ala kokoke i ko olua wahi." "E ai," wahi a na kanakakamaaina; "Ea, e ke alii, e ai a maona me ou mau hoa, ua makaukau mai la hoi kahi jjapaaina na oukou." Olelo mai la na wahine i na kamaaina, "aole maua e ai, eia o na hoa o maua ke noho iho e ai i ko oukou lokomaikai, e hoi no maua, 0 hoi aku auanei ko mau haku alii aole maua, huhu mai i ko maua lalau." Pau no ka laua olelo o ke kaha aku la no ia hele, me ke ka'uka'ulua ole iho, a no Ahiki ma hoi, aole no laua i noho i ke kaua a kona , mau hoa aina o Waimanalo, no ka mea ke ahiahi loa aku la; huli mai la laua hoi mauka o Waimanalo. 1 Ia laua i hele mai ai ahiki i ke kiekiena e huli ai mauka, a pau hoi ka ik e ana aku ia kai o Waimanalo, haupu ae la o Ahiki no kana moeuhane, olelo aku la oia ia Nihiole: "E hele paha kaua i kahi o kuu mama a'u i hookama ai." "Nawai ka kaua hele ana aku olaila ua po," wahi a Nihiole. "He mahina hoi," wahi a ke Konohiki, "anoai he pololei ka hoike a ka'u moe o keia kakahiaka, o ka loaa no ia o ka mea a kakou e imi | nei, nolaila e helo kaua i Makawao." i "Mai paakiki oe e ke alii e helo ] ilaila, o hoi kaua ke haili wale mai j la no ia'u ko'u hele hookahi ana, i he awakea ia, aole na 'e i waiho j ka lapu a ke akua a poeleele, o ke* j ia hoi au e koi nei, helo kaua ahikil ilaila, pupuhi kukui, ia wa oe e ike | aku ai i ua luahine la, he akua ka I hoa like, nolaila e hoi no kaua." j Aole nae he pio o ko Ahiki manao no ko laua hele i kahi o Niula, lohe ana laua i keia leo kaliea iluna | 0 ke kaulu pali, aole nae o laua ike aku i ke kino. "E ke alii e, e hoi aia ae la na malihini i ka hale, ina aku ke kii ia oe!" Mamuli o keia kahea, ua puiwa ae la o Ahiki, a olelo mai la ia Nihiole: "He pono i'o paha kau e koi nei, anoai ua hiki io ae la kuu aikane 1 ka hale o ka lilo hoi i ka olelo a keia mau wahine hoopunipuni." 0 ko laua hoi pololei mai la no ia ma ke ala, ahiki i ka huina alanui no Kailua ka pahu hopu, hiki no hoi i ka hale, poeieele kauhale a Lupalole. 1 hiki mai ka hana he neoneo pu wale no, aolo hoi i hiki mai ka malihini. Ninau mai la o Kahauolopua; "ihea oe o ka hele ana a poeleele." "Ihea anei au," wahi a Ahiki, i Waimanalo aku nei paha maua i ka alapahi a kela mau wahine malihini, aole au i hiki i kai o Oneawa, loaa e hoi.keia mau wahine, olelo mai iā'u, ua hala ke alii i Waimanalo me kn malihini, o ko maua puni paha ia lilo ilaila. "Ia maua i hoi mai nei, manao au e hele i kalii o kuu makuahine hookama i Makawao, kahea hoi keia leo ia'u e hoi mai; eia ke alii Olomana i ka hale nei, manao au he oiaio, hoi mai nei maua, eia ka he akua uwalo no ke alaloa, nui na mea hoopuninini i ka'u huakaihele i keia la, ka la no hoi o ka pao.i la, aohe mea loaa." Ia po ua lilo na mea apau a Ahiki i ike ai, i mea nana e hoohia-a iaia, a ua ulu mai iloko ona ka manao, ina no ko laua hoao a pau, alaila 0 kona haalele no ia i keia mau aina, a hoi a noho i ke alo o ke aikane. "Anoai paha," wahi aea e noonoo nei, ''aia ho poe i manaoino iaia, a o ia ke kumu i ala mai ai keia pilikia o ka aina o ke aikano. O keia mau li'a ana ona ua lilo 1 mea hoohia-a iaia a ho mea iki ka po i ke ala ia. Ua hele nohoi a pualena o ka wehe ana mai o ke alaula,-akahi no a pili -kona inaka, a ano paai la ka hiamoe. Iloko o ia pilina iho o ka nipo aku la no ia i ka aina moeuhane a halawai hou aku la kona ike no ka lua o ka manawa i ke keiki, aole nae hoi ka wahine ana 1 ike ai i ka po mua me ke keiki ana e ike nei, o kalii nao ana e ike nei i ke keiki, maiuka mai o Maunawili, a e hoi ana no i Makawao. Ua hookolo hou no kona uhane ahiki no i ka hale o Niula, a no kona manao ua loaa ua keiki nei iaia, ua hopu aku la oia a paa kana ipo peepoli, a puiwa ae la eia ka ua ao. Olelo aku la oia i ka wahine; "« aho palia nau e kii i ke alii ame ka maliliini ana, a owau hoi ke noho ae me na hoaaina o kaua e hoomakaukau, hanau hoi ua hana hoopuukahua ia'u i ke alahele." Pane mai la o Kahauolopua: "Maikai no kou manao o ke kano, aka, he hana kuaaka ia, a he pakikoele hoi ia'u imua o ke alii, oiai non hoi am© a'u ka la nui, a o ke kumu hoi o ko aikane i hele mai ai. "He elo kanaka kou e ke kane, hoouna i kekahi hoaaina ou i elele ā nana e lawe i ko olelo, a mai iaia mai e lohe ai kaua i ka manao o ke alii." Mamuli o keia mau olelo a Kahanolopua, ua pono ia i ka manao' o Ahiki, nolaila kauoha aku la oia ia Paku'i o hele mai, ahiki o Pakui, olKo aku la o Ahiki: "E $)Ouna aku oe ia Nuhi ame

Nihiole e ibo i kai o Oneawa, a mua o kuu aikane olelo aku e hele mai ; a ina 110 ka makaukau o ka huakai, alaila o kekahi o laua ke holo e mai mamua e hai i ka lohe ia kaua, i makaukau no ka hookipa ana mai iaia me ka malihini." Mamuli o keia olelo kauoha a ke Konohiki, ua hooko aku la o Pakui, a hoouna aku la ia Nuhi ame Nihiole no ke alo alii o Olomana e hoepa ia mai la i kai o Oneawa e ke aiwaiwa, oiai nae ke waiho -wale nei keia mau mea apau iaia. E aui ae hoi kaua iuka o Makawao, a kiei wale aku hoi i na hana a Kahinihiniula, mahope iho o ka haalele ana aku o Kaumea iaia. I ka wa a Niula i honi aku ai i ka moopuna, ua nalo iho la ke poiwai a he hulu koo no ka manu ke waiho ana ma kahi o ko poiwai. iho la o Kahinihiniula i ka hulu a kau alcu la ma ka paia o ka hale, huli mai la a olelo i ko kupunawahine:

"Auhea oe o kuu kupunawahine, e iho au ilalo o ka mapuna, i wahi mea paina na kaua, a hoi mai, aia kuu kumuhonua la ko hoopunini mai la i ko alii o na Koolau nei i kai o Oneawa, a o ke Konohiki lokomaikai a'u i olelo aku ai ia oe, ua epaia e ko kumuhonua nana i hoopuhili i na mea apau, a o na kanaka o ka houpo o Kane na lakou i kauoha mai ia'u, e hoi mai a kukulu i hale, ua liele a nau na ku'i, hookahi nae mea oi aku o ka enaena o kona helehelena, o ka mea nona ka inoa o Kukanaloa." "Pehoa oe i ike ai, e kuu moopuna, i nei mau mea au e kamailio mai nei?" "Ua ike hoi ua haawi mai ke kumuhonua o kaua i ka ike, a o ia ike la, o ia ka'u e olelo la ia oe, apopo au hele i Kailua a ku au i ka moku, alaila ola ka noho ana." Iho aku la o Kiahinihiniula ilalo 0 ka mapuna o Halauwai, hopu aku la i ka palaiula e ku ana a lawe mai la, ia wa i hoi ae ai o Makalei a kona kulana mau. Noho iho la oia ma hai o ka wai me ke kukulu ana iho ia Makalei mamua o kona alo, o ka wa no ia 1 loku mai ai o ka i'a ma-o a maanei o ka mapuna, a llpo iho la mamua o kona alo. (Aole i pau-)