Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 28, 12 July 1923 — HAA PILIAAAMA I KE KALAKU O WAIMEA. [ARTICLE]

HAA PILIAAAMA I KE KALAKU O WAIMEA.

I Ike ia Waialua i ka Ehu kai Olalo. E ke kapena waipah.', anoai oe:— 0 ke ano «9 0 ka malihini, i noho a kuanoni i ka la 0 ke kaona, i ka pa ana mai i ka leo kono a na hoaloha o ka'u moopuna wahine, e holo hoomaha i ke one 0 Pupukea ua haawi koke aku au i ko'u ae me ka manao hauoli ame ka mahalo pu. I ka hora 12 0 ke awakea Poaono, lune 16, kau aku 1 akeia. iluna 0 ka mikini e ku ana i ke kumulaau beniana ma ke kihi Waikiki 0 ka hale mana hooko, me kuu mau kamaaina maikai Ernest Goo ame kona hapa maikai pua 0 Kina, Mrs. E. E. Goo, ka mama ame kona pokii, ka laua lei kaikamahine, Kuu Aloha Poina ole ame ka rose 0 Palolo Yalley, a laukanaka makou 1 keia huakai o ke alaloa. Elike no hoi me ka mea maa i ka maka e ike mau ia nei nia na alanui o ke kaona nei, ka hele a hihia i ka nui o na kaa, e holo mai ana, a e holo aku ana, pela iho la no hoi makou' e nee nei imua no ke alahel'e. I ka hiki ana i ke. kula laula 0 Kaiwiula, i hoowehiwehiia e na hale o ke Kula Kamehan.fha, ua ane malaelae mai la omua o ke ala, a ke kau-Ii nei hoi ko makou ka-

laiwa i ke ki hoonee o ka otomobile, ke mau nei ka panee ka holo imua, emi mai o Mine, u oi aku hoi keia. Ke hoonanea nei kahi ohua eepakeke i ka holo a ke kaa, a ke leilohi nei mao a maanei o ka aina e waiho mai ana. A liala o Kahauiki, iho o Moanalua kahi o ke au hakihaki, he o ia mau no ka uluwehi o ia awawa nani i na luhiehu like 010 o na meaulu. lvc nanai poopuu nei i ka holo a ke kaa mikini, a kau iluna o Kapukaki, nana aku la i ka waiho mai a Ewa loa, a hoomanao ae ia i keia: Kuu wahine i ke one kuilima laula o Ewa, Kuu lau pua makani maunuunuu mailaio, Ua hooinahoaia e ka la, Mahoa mahoahoa ka pua i ka la, j Lupe ka mauu i ka malu a ka ohai, ; Ua mania i ka la moo i ke kula, • Moe aloha i ke kula o Kokoloa, He mai e Kc hala hope nei, na uakee, ke nee a\vi\ri nei na alu me na olae!ae, ke pii nei iluna, ke iho nei ilalo, a kupalulu ana ke kaa i ke poo o ke aianui, e holo ai i Waipahu, a o ke kahua heihei kaulana hoi o i Ewa, nona ka inoa o Kalipahee. Huli aku la no ke alahele o Waialua, ke nanea la i ka olu o ka makani, ame ka uliuli o na mala-ko mao a maanei, a iho ana i kahawai 0 Kipapa, aole no i u iho, iho ana 1 Waikakalaua, aole nae o Manuela nia, aole nae ia he mea o kaukaulualua iho ai o ke kaa a ka huila, lewa poahi i ka makani. Hala hope ae la o Kaukonahua, a neo mai la no ke kula o Komoo, a hoea i ke kiekiena, nana mai ia i ka aina po i ka ehu a ko kai. Ho hauoli wale no ia ia'u e kilohi nei i «a wahi apau, a kapalulu ana ka liuila o ko kaa i na uwapo palua o Piikalauae paha ia wahi, a ku ana i ka muliwāi o Anahulu, au ae la ka maka ma o maanei ia, Hoohihi kahi manao, I ka ehukai o Puaena, Kai hawanaAvana i ka la'i la, I ka lai o Wiaialua. Koni au koni la i ka wai, Koni au i ka wai hu'ihu'i, Olu ai ka nohona o ke Kaha. Holo mai la ahiki i kahi e ku nei o ka hokele o Silva e nunu'a ana ua kaa, i hele a ku neki a pilikia i ke alanui, ua liele no hoi ka 1 aeone ame ke kai, a lehulehu i ka Ipoe auaukai, a e hoike mai ana lioi ' ko lakou mau helehelena i ka hau- | oli i loaa ia lakou. Ke mau nei no ka holo o ka mikini, ke nana aku la ia Uko'a ua alaiia mai o ka ululaau, hiki i Kawailoa nana aku ]a i ka pu-a mai o ka uwahi o ka hale mikini hoopii wai, me he la e i niai ana: Aia no e ka la'i i ku ka huelo, I ka hale hooluhi kino loho i ka leo, Hea mai o Niliiaumoe p honi maua, 0 ke kaa a ka huila lewa poahi i ka makani, Koho ana kuu lei ula alo i ke kai o Kuhihewa, Kuhi au a o oe ia e maalo nei i ka puka uwalii, j Ke mau nei no ka nee o ka mi- j leini, a ke kokoke aku nei hoi e i hiki i ka pahuhopu o keia huakai. J 1 ka aneano ana aku e hiki i ke ahu o Hapuu, ka palena o Waialua mo Koolauloa alawa aku la ko'u nana ana i ka helau o Kumupopolo, e' waiho mai ana mauka o ke alanui, hoomanao ae la loko i ka moolelo o Kaopulupulu, ke kaula mana i ke au o Kahahana (Walia) moi o Oahu nei, ame ka make ana o keia kaula ame Kahulupu'e kana keiki, i ka inaina punikoko o keia moi, i ane like na hana me ka moi Xero o Itoma ? ka mea i kapa hooniaewa ia o kona mau kaukaualii. ka umiumi keleawe; a ke mau noi ke o o na hopunaolelo wanana elua a keia kaula ahik'i mai i keia la. Ka mua, "I nui ko aho e kuu keiki a pa ka ili i ke kai, no ke kai ka hoi ua aina." z Ua hoopukaia keia olelo e Kaopulupulu ma kahi kokoke i ka hale 0 ka luna nui o ka mahiko o AVaianae, i ikeia ma ka inoa e o nei 1 keiā la. o Puukahea, kahi ana i kahea ai i ke keiki e holo a luu i ke kai, oiai nae laua o hele ana e komo i ka hale o ke akua (heiau), e waiho ana iluna o ua kahua la, i ikeia ma ka inoa o Ha-ua. Ua hooleoia keia olelo mamuli o ka lilo ana o ka mokupuni o Oahu nei ia Kahekili, moi o Maui, ka i no la hoi malaila iho pau, eia ka aole, e mau ana no ka ka awaawa 0 ia huaolelo ahiki i ka lilo ana ia Amerika, a kakou o noho nei. 0 ka elua. o na hopunaolelo a keia kanaka kaula i hoopuka ai, a lilo i olelo awahia mulea, a i ma'i luku hoi no keia lahui, o ia keia: "Ma kahi e kau ai o kuu kino, a kalie ka hinu, malaila na'lii, malaila na makaainana e lukuia ai, a o ke one ai alii keia o Kakuhihewa". U*a hoopukaia keia olelo e keia kaula ma ka aekai o Waikiki, ma | kahi kokoke i ka uluniu i ka- ] paia inoa o Helumoa, a i heaia hoi | ia inoa no ia wahi mamuli o ka | ahelu ana o ka moa i kanaka liilii 1 helei mai ke kino mai o Kaopulupulu ame Kahulupu'e kana keiki, I na kino heana hoi i kau hoomainot ia e Kahahana, mamuli o kona inaina. iluna o k'e kumuniu. Ua liookoia keia olelo wanana a keia kanaka, i ke au o Kamehameha Ekahi, iaia i kii mai ai e kaua i ka nioi o Oahu nei, a o ke kaua hoi i Nuuanu, mahope iho o kona lanakila ana, ua noho iho la oia i Waikiki me kona mau alii, na pukaua, na mamakakaua, ame na kanaka, ia wa i loaa ai ke alo alii o Kamehameha i ka ma'i i kapaia ho Okuu, nana i luku i kona mau alii amo kekahi mau pukaua ona, na mamakakaua, na koa, ame kona mau aialo. he ahulau nui loa, o ka mua ia o ka hookoia ana o na olelo a keia kaula: Ma kahi e kau ai o kona kino, a kahe ka hinu, malaila na'lii, malaila na makaainana e lukuia ai. Ka i no la hoi malaila pau ka awaawa o keia olelo wanana, eia ka aole nmlaila pau. 1 ka hoi ana o Kamehameha a make i Hawaii, ua kau aku kona noho aupuni iluna o Kalaninui Kualiholiho, a o Kamehameha elua hoi. Ua holo keia moi a make i Enelani, me kana moiwaliine Kamehamanu (Kamamalu), ua kau mai ka noho moi maluna o Kauikeaouli Kaleiopapa, kona pokii. laia i pii ai iluna o ka nohoalii o Hawaii, ua ku mai kona kaula i

ikeia ma ka inoa o Luaunuialipo-ka-po, mamuli 0 ka ike o keia kaula i ktt make e ku ana iluna 0 ka lepo 0 Oahu nei, ua a'o aku oia ia Kauikeaouli Kaleiopapa Kamehameha ekolu, e hoihoi i kona noho aupuni ana i Maui, a o Lahaina kona kulanakauhale alii. Ua hookoia ia olelo a ke kaula Luau ahiki i ke kukalaia ana 0 ke kuinukanawai mua loa 0 ko Hawaii paeaina nia Luaehu, Lahaina, i ka A. D. 1848. Mamuli 0 ke koi a na haole e hoihoi i ka noho aupuni ana 0 ka moi i Oahu nei, no ke ino 0 ke awa kumoku o Lahaina ko hiki ika wa hooilo, ua ui aku ka moi i kona kaula, a eia ka olelo a kona kaula iaia: "Auhea oe e ko alii, he aina 0 Oahu nui-a lua, ua kawa i ka hinu 0 ke kanaka o ke akua, a ke mo& la kana olelo, he ko'e oni lepo no Kakuhihewa. "Ina ao oe e ke alii e hoihoi i ko noho aupuni ana ilaila, mamuli 0 ke koi a lakou nei, he ilo aumaiewa ko lahui no ka wai a ke alii, a he opeope waiho walo oe ame ko aloalii no ka lua 0 Pohukaina; a 1 paakiki oe e Kalani e hooko i ke koi a keia poe, eia ka olelo, a nau e hooko. (1) "E kii oe e huhuki ika ulu kanu a ko akua i Leiwalo. (2) E kii oe e wahi i ka maka-ha 0 ka loko i'a a ke akua e waiho la i Nuuanu, mawaena 0 na kuapa elua, pau keia ia oe i ka hookoia, alaila ola ko aina amo ko lahui kanalea, a o Luakaha ko kahua kauhala e noho ai a lulana." He mau olelo keia a Luau ke kaula e hai mai ana i ka paa 0 ka olelo wanana a ka Opulupulu, eia nae i ka h.oi ana 0 ke aupuni 0 Kauikeaouli i Oahu nei, aole i hoololie 0 Kamehameha ekolu i ka 100 o kona kaula, ua lilo i ka le'ale'a 0 Makaanapu ame Kikipani ? pau ka manao ana i ka olelo 0 ko oia. Ia ka ike ana 0 ke kaula Luau, ua pau ka hoolohe ana mai o ke alii i ka olelo, ua hoi oia i Maui a noho ma Punalau, e kokoke la 1 Honokohau mahope iho 0 ke Kau Hebela i ka 1852 amo 1853, i ka wa paha ana i ike ai, ua kokoke i mai ko laua manawa me ke alii 'hookuli, e haalelo iho ai i ke aupuni, jno na mamo mahope aku. , Ua hookoia keia olelo wanana, | apau na lii, pau na makaainana, a pau Puna ua koele ka papa, a ke hapapa nei kakou he poe malihini i ke kumu o ka hakalewa o Nualolo, (keia olelo wanana aai) a ke hopu hewa nei kakou i na oleloa'o alakai pololei ole a kekahi poe hookokohu manaoio i ke akua, e hoole ana i ka oiaio 0 ia mea. Anoai paha ke hopu hewa nei kakou i ke ahulu, i ka uala makika. 0 ka heiau 0 Kumupopolo, o ia kahi mua o Kaopulupulu ame Kahulupu'e i komo ai e ninau i ke akua no ka hopena 0 keia huakaihele, mamuli 0 ke kauoha a ke alii. 1 ka wa nae a ka makuakane e pule nei i ke akua e hoike mai i ka pono o keia huakai, o ka wa lia i ku iho ai ka wawae 0 ke anuenue i ka ipuka ponoi 0 ka hale Kailiili. I ka ike ana o Kahulupu'e i keia hoailona, ua olelo aku oia i kona papa, "ina ua ike oe he pilikia omua e hai mai oe, a holo ae au e pee, he nui no lioi kalii e nalo ai." 0 ka pane a ka makua, "mai maka'u oe i ka make, 0 kaua mamua, a na hope nei no ohope e hele ae, ka-ia i ku ka makaia," pela iho la i halawai ai keia mau kanaka me ka hopena hoomainoino. Hala hope aku la ia, a kiei ana 5 ke kahawai 0 Waimea, e kuku ana no na kauhale, kau ma kela aoao 0 ka muliwai kaalo iho la i ke alo pali 0, Haa pilia-aama i ke kala-ku 0 Waimea, Haa ke otie 0 Paumalu 1 Waialee, Haa mai Kahuku i na hala makaehukai, Haa ka lau 0 ka ale i ka makani Moae. 1 ka miki oolea ia e ko kai o Kaieie, I ke kaakaa ia e ka makani Malua, Kuupau ka paka a ka ua i Puaakanoe, Li haukeke i ke one 0 Makua, Ohi ka lau o ke pahili i Ohikilolo, I kohia punukuia mai e na Keaau, Pukukuilua i ke alo 0 Maunalahilahi, Awalalua i ke kula 0 Kumanomano, Heaha ka hana a Kuaiwa i Kamalamapo, E nononoke ana i na kuahiwi ewalu, E nuu ana i na niu haohao o Poka-i, Ina hanupa wai lehua a ke kehau, Alala ha'u ka waha i ka makani kaiaulu, I ka ai kikepa ia e Hinaaimalama, 1 Aole nae keia i kiei aku i na; kapuai o Piliaama, ua kamoe loa l mai la no ka huakai a hoomaha i Kalaeokailio, ka pahuhopu. Hakalia no a ku na kapuai i ka honua, hemo ka lole, iho iloko 0 ke kai, auau iho la e hoomaalili i ka wela, me ko'u mau kamaaina hoahele. I Hoaumoe iho la a ao ae Sabati, holoholo aku la ma nae .ahiki i Kaunala, auau wahi kai hou, a huli mai la no ke kaona nei i ka hora 4 p. m., oiai he alahuli hoi, wehe ka pe'a o ke kalepa holo i Bokekona, hookahi no ia helena, ku ana i ka liko lau kalo 0 Pauoa no ka home nei. Me ka hoomanao welina i kou mau lima poahi. SAMUEL K. KEKOOWAI, Liko Lane, Pauoa.