Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 29, 19 July 1923 — KA HUAKAI I NA MOKUPUNI MA KA AKAU-KOMOHANA [ARTICLE]

KA HUAKAI I NA MOKUPUNI MA KA AKAU-KOMOHANA

Hoko o keia mau la imi i ko alalale ame kahi o ka hele ana mai 0 ma kanaka Hawaii ahiki i keia mau Paeaina, ke ikeia aku nei na huakai a ka poe akeakamai, 0 hele imi ana. ma na mokupuni ma ka Akau Komohana aku nei 0 keia mau pae anoko. Aole e kala keia mau mokupuoi liilii i ikeia ai, a i kamaaina tii hoi i na kanaka holo moku o Ha--waii neL Hoko o na moolelo kahiko loa 0 Hawaii nei, ua hoikeia mai keia znau moku iloko o ia mau moolelo. I ka hele ana mai o Pele mai Kahi-3ti-moe mai, a i kipakuia mai ia aina mai e kona Kaikuaana, Namakaokahai, ua pae mua mai oia ma kana huakai imi wahi noho nona, ma 2vuumealani. Ua loihi no kona noho ena ma kela moku a mailaila mai, ■ua holo mai a noho i Holani. Mai Holani mai ahiki i Kuaihelani, a jnai Kuaihelani mai ahiki i Kauai, a mai Kauai, a Oahu, Molokai, Maui, ehiki loa i Hawaii, kona home ahiki i keia la. Ma ka moolelo o Aukele-nui-a-iku, ia moolelo kahiko loa paha i ikeia ma Hawaii nei, mawaho ae 0 Kumuhonul, ame Hawaiiloa, ua ikeia keia Mokupuni Kuaihelani ma ka Akau Komohana aku o Kauai, e na kanaia Hawaii oia mau la, a ua launa mau aku 110 na kanalea Hawaii me na kan&ka oia aina, a ua like no hoi na olelo a la poe kanaia me na ieanaka o Kauai ahiki loa aku no \ Hawaii.- He aina nani keia o Kuaihelani, ma moolelo. Ua iike no na meakanu, ame na meaaL«anaka 'ma ka Hema mai nei, a ua launa aku launa mai, no ka mea he ekolu ]a wale 110 ke kaawale mai Kauai aku, ma na waa. Aka, iloko nae 0 na moolelo mahope mai. ua nalowale no ka loheia o keia mau mokupuni, a ua waiho ■wale ka moolelo Hawaii me ke kamailio ole no keia mau mokupuni ma ka Akau Komohana. I ka moolelo 0 Moikeha, aole oia ke ala i hele mai ai oia mai Kahiki mai. Ua oleloia mai ka Hema mai kona auwaa i liiki mai ai, a komo ma Ha--svaii. A mai Hawaii mai ahiki i Maui, a Oahu nei, a hala loa no Kauai, a noho hookamaaina oia i Kailua, Kauai. I ka hele aaa no 0 kana keiki 0 Kila, e kii ia Laamaikahilei, aole no i loheia keia mau Mokupuni ma ka Akau Komohana eku nei o knkou, aka, ma Kahoolawe, kela kaulana, Keala-i-ka-hiki, ke alanui o ko lakou haalele ana ia Hawaii nei, a i ka hoi ana mai, ma Hawaii mai no ke alanui 0 ka hoi ana mai. Aka, aole no nae e lilo ana keia lele ana o na Hawaii ma ka Hema ia lakou i makemake ai e hele i Samoa ame Kahiki, no ka mea, aia ia mau mokupuni ma ka hema aku 0 kakou nei, a he hoopau manawa a ; he hoololoiahili wale no ka hele : ana ma ke ala akau komohana o Ha--1 waii neL No keia kunu". paha, ua , manao wale na kanaka kakau moolelo kahiko o Hawaii nei, ame na haole i imi nui i na moolelo Hawaii lie mau kaao wale no keia mau mea 1 lohe ia. Aka, i keia la ke imi ia nei keia mau mokupuni me ke ake e ikeia ina paha ua kamaaina na kanaka Hawaii i keia mau mokupuni, a ina paha ua noho kanaka ia. I keia mau la, ua liilii loa keia mau Mokopuni. Ua maopopo ole ke ano 0 ko lakou kulana o mua aku nei. Aka, na ka nana ana 0 na wahi liilii i koe, ua ikeia o na manu na kanaka nui e noho mai nei, a ua maopopo ole ke ano noho kanaka ia_ 0 ka mea kamahao nae paha, 0 ka nalowale ana o na kanaka, ame keia mau mokupuni i ikeia ma kela r.oao Akau Komohana aku nei o Hawaii nei. O Kuaihelani ka mokupuni kokoke loa ia Kauai, no ka . inea ua hoike mai keia mau moolelo kihiko, he ekolu la hele ma na auwaa ahiki i Kuaihelani mai Kauai aku. A mai Kuaihelani ahiki i Nuumealaui, he ehiku la; 0 ia hoi he mni la mai Kauai aku. A mai Nuu'i.enlani a Holani, he umi la ma na a i ole he 20 la mai Kauai ■ 'O keia mau ke hoomanaoia

nei i keia mau la, mamuli 0 na kaao, aka, 0 ka iko ana i ka oiaio, aole 0 hiki e hooiaia mai, no ka mea, ua nalowalo no kekalii mau makahiki loihi loa. I ka makahiki 1892, ua hele aku kekahi haole 0 Nu Kilani, e koi i na knnaka dala 0 Enelani 0 aeia mai 0 hele oia e imi i kahi i nalowalo ai o kekahi aina paa nui, i nalowale ma ka inoa 0 Hawaiki. Ua koho oia aia ma kahi kokoke i na mokupuni Maikonisia, kahi 0 keia aina | nui paa i ku ai, a emi pu a nalowale j a ua manao keia haole ma ka inoa o Brown, a ua make mai nei keia haole i keia makahiki aku la i hala, he aina nui keia 0 Hawaiki, a ma- | muli 0 kokahi mau olai nui, a luai pele paha, ua nalowale aku keia aina nui paa. Ua haawiia mai i keia haole kekahi moku aino na kanaka lawelawe a ua hele aku oia 110 kekahi mau malama ewalu no ka imi ana i kahi 0 keia aina i nalowale ai. Ua loaa aku kekahi walii, ano papau iki o ke kai, a- ua liookuuia na mea hopu 1 na mea olalo 0 ka moana, a ua ikeia o ka honua o keia wāhi he aina no ; no ka mea aole i loihi loa ka ulu ana 0 na mea ulu moana ma keia kahua. Ua manao oia, a ua koho iho, 0 na lono kaao he aina kekahi i ku ma keia wahi, aka, i piho iloko 0 ka moana, he mea oiaio. Ua manao wale oia 0 ka manao 0 keia huaolelo Hawaiki he aina e emi ana ilalo iloko o ka hohonu. Ua koho iho keia haole, & kalii keia i hoomaka mai ai na lahui Poleneāla e lioopuehuia, holo ko |<u Kilani, ko Samoa, ko ame ko Hawaii nei. O keia poe Polenesia, 4ie"poe keia i hele mai Asia maī, a nq>ho i keia aina, a iii§muli-oJka tmrPana 0 keia aina no kona nalowale oiai wahi ana, ua emi liilii no aole i wikiwiki loa kona emi ana, ua haalele na kanaka like ole 0 keia lahui Polenesia, a hoea i Hawaii nei kekalii poe. Wahi a keia haole, he lahui keokeo keia 0 ka lahui Polenesia, a mamuli o ka noho loihi ana ma na aina wela, pela i emi mai ai keia keokeo ana a lilo i lahui ulaula. A wahi no ana, ina kekahi kanaka Hawaii a i ole Maori paha e helo ana a noho ma kekahi aina anuanu, e ike aku ana kakou, no kekahi mau hanauna, e keokeo ae ana no namamo a kela kanaka i noho ai ma kela aina anuanu. No keia makemake nui ia e ike maihea mai la na kanaka Hawaii i hiki mai ai i keia mau Paemoku, pela na kanaka naauao e hele huli nei, e ake ana e loaa na hoike ana mai, i ke alanui io i hoea mai ai na kanaka Hawaii mua loa i keia mau mokupuni 0 kakou. Aole paha he ninau hoopaapaa ka ike ana iho, mai kekahi aina okoa mai ko kakou mau kupuna i hilti mua mai ai i keia mau paemoleu Ua hiki ia kakou e ilee iho, he lahui naauao ka lahui Hawaii,. a ua oi aku palia keia naauao i na makahiki kahiko loa 0 ka noho ana 0 keia lahui. Aka, ina kaleou e huli aku, e ike ana kakou, he lahui keia i ike a i hoomana aku i ke Kahikolu Hemolele, 0 h'oomanaia nei 0 kakou i keia la, oiai no nae, ua ikeia keia Kaliikolu e ko kakou mau makua a kupuna 110 hoi i ka.makahiki 1820, maniuli 0 ka laweia aua mai e na haole. He mea kupaiuanaha nae, aole keia mau Akua i ike ole ia e ko kakou mau kupuna mai kaliikoloa mai. Ua malamaia keia inau Akua, a ua hoomanaia e ko kakou mau kupuna, aole ma na inoa e ikeia nei i keia la, aka, aole no nae e hiki ana ia kakou ko hoohewahewa iho, ia Ku, Kane ame Lono. Ma na moolelo kahiko loa 0 Hawaii nei, ua kuliikuhi mai ko kakou mau moolelo, na keia mau Akua i hana ka honua ame ke kanaka mua loa. Ke paanaau nei keia moolelo i kekalu poe a hiki mai i keia la. Ua imi nui aku na kanaka alakai 0 ka hoomana o na La Hope, ka poe Molemona, i kahi i hiki mai ai na kanaka Hawaii, a ke hele nei keia poe naauao ma na alanui e hooia mai ana i ka oiaio 0 keia mau kaao Hawaii 0 kakou. Ina kakou e huli aku ana i na moolelo pili hoo'mana 0 na kupuna Hawaii 0 kakou e ike iho ana 110 kakou, 0 ke kukulu ana 0 na lieiau; na pule; na mohai; ke okipoepoe; ke kukulu ana 0 na puuhonua; ka moolelo 0 ka hanaia Ana 0 ka'honua; ke moolelo 0 ka hanaia ana 0 ke kanaka mua;

ka moolelo 0 ke kaiakahinalii, a he leliuleliu wale aku 0 keia mau mea a kakou e ike nei maloko 0 ka Paipala, ua liko loa mo na nioolelo Hawaii, ,1 e hoōia mai ana, aole na kanaka Ilawaii i mamao loa mai mai na kanaka i waeia e ke Akua i noe kanaka Nonn. Aole paha lie moolelo i hiki e alakai alui i ka nioa helulielu hoomaopopo i koia mati mea elike me ka moolelo Hawaii nialuna 0 Kuniuhonua, a e iko ai ia niea heluhelu, ua like loa ka moolelo 0 ka Baipala me ka moolelo Hawaii 0 Kumuhonua. Ina ke kanaka 0 heluhelu ana 0 ike iho ana i ka like loa mo ka Baipala, a e manao iho ana no ka mea ike Baipala, ua kopeia paha keia moolelo Hawaii mai ka Baipala mai; aka, aole pela ka oiaio, he īnoolelo keia i maopopo loa i na Hawaii 0 ka wa kahiko, ma na buke i hoiliiliia e keMahi 0 na kanaka Hawaii kakau nioolelo Hawaii. Ua loaa mua no hoi keia nioolelo mamua 0 ka ike ia ana 0 ka Eaipala e na kanaka Hawaii. O ka mea i iini nui 0 ike a e maopopo ' i ko ano o na kanaka Hawaii, aoie moolelo oi nku mamua 0 keia moolelo i waihoia iho e ko kakou mau kupuna. Ua hiki e hoomaopopoia i keia la, aole keia moolelo i ulu ae iloko' 0 ka manao 0 ke kanaka Hawaii, alea, ua liaawiia mai e ko lakou mau kupuna mai kekahi hanauna a i kekahi hanauna, a ua a'o ia mai, i kela ame keia J)ttnauna me ka hoomanawanui, oiai „aolo i ike na kanaka Jiawaii i lee a hiki mai i.Jia laweia aua maC oiiaaupo hou i Hawaii nei i j.B2for "A-aale no' 1 loaa k/ia ike a liiki īnai i ka makaliiki ISs£, ia manawa ua nui iki ne nā kanalka Hawaii i makaukau i ke kakau. Aka, i ka imi ana a na kanaka Hawaii i ike i ke kakau, ua loaa aku keia mau hunahuna mooleio i hoopaanaauia e na kupuna 0 kakou, a i haawiia mai hoi mai kekalii hanauna a i kekahi ma na kaao nme na mele. Ua hoike mua aku ko oukou mea kakau, e h'elo imi walo no keia poe naauao 110 kahi i hiki mai ai na kanaka Hawaii, a e hoi hou mai ana no i na moolelo Hawaii e imi hou aliu ai i mea e hooiaioia ui ka lakou mau mea 0 loaa aku ana ma na huakai imi a lakou. Aole keia mau Mokupuni nia ka A.kau-komohaua 0 Hawaii nei i lilo i mau aina akahi no a ikeia e na kanaka Hawaii, aole loa. Ua kauiaaina 110 lakou ia mau Mokupuni a i na makahiki he kanalima i hala aku ua ikeia ma ke ano he man niokumanu, no ka mea ua ikeia ka noho nui ana o na manu maluna oia ma« 'mokupuni, a i kekahi ma'nawa ua ikeia lakoii ma ka inoa 0 na mokulepo manu, no ka Jlica i na makahiki he kanalima tv,emi mai,ua kiiia ka lepo manu oia mau moku e na kanaka o Hawaii nei no ka liana ana i lepo hoomomona lepo 110 na mahiko. Ua holo mau kekahi mau moku ma kela mau mokupuni i ke kii i kela mau lepo manu, malXio 0 kekahi hui moku i hoomaluia e Mr. Frank Oooke ae nei e ola mai neij a e noho mai nei ma Kai- 1 muk'i. 1 Aka i ka poe makemako e ike a e hoomaopopo i ko ano 0 ko kanaka Hawaii, a 0 imi aku i kahi 0 ka ■ hiki ana mai 0 keia lahui leanaka. a noho iho la ma keia mau Paeaina, Jte moolelo waiwai nui, a e hoomaopopo mai ana i kahi 0 ka hiki ana mai 0 ko kakou mau kupuna. Aolo no paha he waiwai 0 keia mau mea i na kanaka, aolo he koke Hawaii iloko 0 lakou, aka, i na kanaka Hawaii oiaio maoli, he moolelo waiwai nui a hoomaamaama no na mea ano nui 0 ko kakou mau kupuna. Aole kakou na. kanaka Hawaii i nele i keia mau kaao 0 na Ava kahiko 0 ka hele mua ana mai 0 ka lahui Hawaii a liiki mai la i keia mau Paemoku. Eia no ke paa nei i ka poe hoomaopopo i na kaao 0 !H«iwaii nei, ka hiki ana mai 0 Hawaiiloa, ke kanaka Hawaii mua loa i hiki mai ma keia mau Paemoku. Eia 110 hoi ke paanaau nei na kuauhau 0 ka hele ana mai o na kanaka mua, a me ka pili ana 0 ko kakou ewe me ko na lahui kaulana 0 ka Baipala. Aole paha he mau kaao o na aina e e loaa mai ko kakou na Hawaii, ame ka koihonua 0 na kupuna 0 kakou. 0 ka mea nana i hoopilikia mai 1 keia mau kaao o kakou, ua l'ilo i mau mea manaoio ole ia e na kanaka naauao oia mau la 0 ka hoomaka ana 0 na kanaka Hawaii e hoike mai no ke kakauia. Ua komo

kohonu aku nae o Abraham Fernandes o kekahi haolo i male i kekahi wahine Hawaii, me ke ake e ike i ka oiaio 0 keia mau kaao, a mai iaia mai, ua loaa kekahi mau hunahuna moolelo 0 hooia mai ana i ka oiaio 0 keia mau kaao Hawaii. I keia la, ke huli aku la, ka mea makemake ike mooleio; Hawaii i na mea i kakauia e keia j kanaka 0 loaa ana kekahi mau mea j e olioli ai ka naau a e olioli ai ke ( kauaka Hawaii. He moolelo ko kak'ou na Hawaii e haaheo ai. Ho moolelo i oi aku ke kahiko mamua 0 kekahi mau laliui e nolio mai nei, a e olelo mai nei he naauao lakou. He moolelo e lioiko mai ana i ke ao nei, aole na kānaka Hawaii he poo hupo loa, a i ole iko ole iko Akua oiaio. He moolelo e hoike mai ana i na kanaka 0 keia hanauna, ho lahui i loaa ka naauao 0 na kanaka 0 ka Hikina, a aole lakou i nele i ka hoomaopopo ana i na mea 0 hooia mai ana i ko lakou ike i na mea hohonu 0 ke ao nei. A 0 keia mau mea apau, e loaa aku ana i keia poe 0 ake nei e irni i ke ano 0 na kupuna mua 0 ka lahui Hawaii, iua lakou 0 makemake ana 0 ka oiaio ka mea 0 imi ai, aka, ina 0 ka imi aku no a loaa aolo'o liko me ka lakou i manao ai, a liaalele, e nele ana no ka ike ana i ka oiaio 0 na kanaka mua 0 Hawaii nei. Eia ke paaia nei e ko oukoū meakakau ke koihonua 0 na kuauhau 0 na leanaka Hawaii mai ke kanaka mua mai ahilei ia Hawāiiloa, ke kanaka Hawaii mua loa i hoea mai 1 keirr mau Mokupuni, a mamuli ona i kapaia ai keia Paeaina. Eia keia, nuiu mea apau i ko oukou meakakau, a ua lilo i mea hoonanea mai iaia i kona liuli ana ame kona imi ana, ame kona lioohuihui ana, a loaa mai la ka mea ano hoohauoli i ka noho ana 0 na la ua. O keia mnu moolelo Hawaii e paaia uoi e ko oukou meakakau, e hoea mai ana ka la, ina oia e ola -loihi ana, e ike mai, ai na kanaka Hawaii i kekahi nioolelo e haaheo ai -kakou, no ka mea, ua hiki'ke hooia moolelo, lie mau mea i ikeia e ko leakou mau kupuna i na la kahiko o Hawaii nei. Eia kela mau īnoolelo ke lilo nei i mea waiwai nui no na hanauna 0 keia mua aku, no ka mea aole i loaa i n,T, keiki Hawaii 0 ko'u mpu la, a i keia mau hoilihiia aiLio lui pono 0 ko kakou mau hanauiia o keia mau aku. O ka mea hoohauoli loa i ka ( mea kakau oia 110 ka ike ana iho, aole kekahi hunahuna iloko oia moololo e lilo ana i mea hoohilahila mai ia kakou na Hawaii. Ua ike wale iho wau i kekahi mau hoike ma kekahi mau mea ma kekahi mau moolelo i leakauia e na liaole 0 koho wale ana he lahui umi keiki na Hawaii, aka, ua makaukau leo oukou meakakau 0 hooia aku i ka hoopunipuni oia mau olelo. A no keia mua aku e ike ai oukou ia mau mea. ++« 0 kekahi kii aole i liiki mai nei, aka, 0 ka moolelo oia kii penei no ia: Ua liooikaika kekahi kanaka Hawaii 0 Kamai kona inoa, no ke kanu ana i kekahi hapa 0 kona aina me ka mauu alafafa, a i keia la ua haawiia mai iaia he $45.00 0 ke tona hookahi 0 kana mauuu. Eia keia kanaka Hawaii ke hoomakaukau nei e lawe aku i kana mauu no ka Hui kanu halakahiki 0 Libby ma, no ka lakou mau holoholona. 0 keia kanaHa Hawaii e makaukau ana e haawi aku, a i ole e hoolawa aku ana paha i keia Hui me elima tona 0 ka mahina, ua like ia ine $225.00 0 ka mahina. Ke makemake nei au e pili, oiai no nae aole au he kanaka pili waiwai, e ohi ana keia kanaka Hawaii i keia mau dala 110 ."ka makahiki holookoa, a 0 keia mau dala aole i loaa iaia i kona mau ]a e noho'ana na Honolulu noi. O ka hooia ana mai leeia 0 ka mea a ko oukou mea kakau 0 hoolkaika mau nei 0 ike mai oukou e na kanaka Hawaii, ua oi aku ka pomaikai e ohiia ana e ke kanaka Hawaii ina oia e hoi ana a haawi i kona ikaika no ka hana ma Molokai. Mai manao mai kakou o ka palena keia 0 ka poe makemake i keia mauu. Eia keia mauu ke hoounaia mai nei mai Kalepōni mai, a ko ukuia nei na dula kiekie no kona laweia ana mai no na holoholona hana 0 na Hui niahiko. Ina e hiki ana e komo nui aku na kauaka Hawaii ma Molokai no keia oihana o ka iooulu mauu ana no na makeke o kakou, e ohi ana kela mau kanako i kj waiAvai nui i ike ole ia e lakou mamua aku nei. O ka nanaina leeia 0 kela Hi <ma Moiokai. +++ Na ke Kahu Desha, na olelo liooikaika mahope 0 ka pau ana 0 na hana hoike. A ua lilo kana mau .olelo i mea ikaika, mamuli o kana mau haawina hoohalikeliko i waihp mai ai. Aole io no e waiwai ana na hooikaika 0 na'hana hoike Kula Sabati ina malaila iho la no pau. O ka hoomau aku ame ka lilo ana 0 keia mau hana i mea paa mau ke alanui 0 ka lilo ana oia mau hana i mea hoopomaikai mai i ka poe e hana ana. Wahi a ua Olohe Haiolelo nei, 0 ka hoohoihoi makuahonowai palia kekahi o na hana waiwai ole. . ■ . •