Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 36, 6 September 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, SEPATEMABA 6, 1923.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;        Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;   Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @ manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila @ loaa ana @e @au manu pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

M@ keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hoomaka ana o na h@ maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao @ na niuau pili @ keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like @ i makemakeia o ninau mai.

 

KA OIHANA KANU MAIA.

 

Ma na hoike o na waiwai i laweia mai Hawaii nei aku, i Kaleponi, ua ikeia iho he aneane 200,000 ahui maia i hoounaia mai keia mau kapakai aku.  He heluna nui io no paha keia o na ahui maia i hoounaia aka, aole keia o ka palena nui o na ahui, ina na kanaka e komo nui aku ana iloko o keia oihana.

Aole paha he oihana emi o na hoolilo no ka lawelawe ana, e loaa mai keia, o ke kanu maia.  O na la hana nui no, o na la o ke kanu ana.  A paa ka aina i ke kanu ai, ua hiki i ke kanaka ke hoomaha a nana aku i ka ulu mai o kana mau maia, a o ka mea i koe, o ke oki aku, a o ka hoomoe mau i na pohuli e ulu koke ae ana.

Ma na hoike a ka Papa o na Mea Mahiai o Waikinekona, ua ike iho ko oukou meakakau, ua komoia na aina o na aupuni o ka Hema o Amerika e kekahi ma’i, a ua ikeia ka hiki ole e ulu maikai hou ka maia ma kela mau aina.  O ka nui e kanuia nei ma kela mau aina, o ia io ka Maia Bulefield, kekahi no o na ano e ulu nei ma Hawaii nei.  O ia hoi ka maia kumu loihi, a like no ka hua me ka maia Pake, koe nae he loloa ka io.  O ko kakou mau maia o Hawaii nei, i Kaleponi wale ai nei no e hoounaia nei.  A o na hui e hoounaia nei, oia no na maia Pake.

Aole paha he manawa e emi mai ai ka makemakeia ana o keia huaai o ka maia.

Ua laweia aku keia huaai ahiki @ na Mo@ina o ka Akau, oiai nae mai ka Hema mai e laweia mai ai.  Ua piha na miliona ahui e hoounaia mai ai i kela ame keia mahina.  A o ka ukana wale no kei a kekahi mau laina mokuahi e holo ai i ka Hema a e hoi mai ai.  He oihana ano nui keia ma na Aupuni o Amerika Waena, ame na mokupuni o ka moana kai Carebiana.  Ma Jamaica, Hati, Poto Rico, Cuba, ame na mokupuni liilii e pili mai ana kekahi mau wahi e kanu nui ia nei o ka maia.  Aka, aole no nae i lona mai na ano maia o Hawaii nei.  Eia keia mai o kakou ka Maoli, ke makemake nui ia mai nei e hoounaia aku i Kaleponi, no ka mea ua nele ka ikeia ana o keia ano ma na aupuni o ka Hema.

He nui wale o na aina o kakou i kupono no keia oihana o ke kanu maia.  Ma na aina o Kona kekahi wahi kupono loa, a o kahi mea nana e hookaemi hope nei, oia paha ka lilo moku o ka lawe ana mai.  Aka, ina e hiki ana e lona kekahi mau heluna nui o na ahui maia ma kela mau aina, aole e nele ka loaa o ka moku nana e kii aku a lawe loa i kela mau maia i Kaleponi.  O ka nele i ka makani ikaika ame ka momona o ka lepo na kumu nui e hiki ai e lilo kela mau aina o na Kona i mau aina kupono no keia oihana.  Eia ka maia ke lawe mau ia nei i Honolulu nei mai na Kona mai, aka aole no nae he manawa i lawa ai ka poe makemake i keia huaai.

O na aina kanu maia o Honolulu nei, ke emi-aku nei, a ke pau mai nei i ka okiokiia i mau aina pahale.  A he mau makahiki pokole wale no, a e nele loa ana ka ikeia o keia mea he maia ma na alanui o Honolulu nei, koe paha na pa-hale.  No keia kumu, ua kupono loa e hoomaka mai na kuaaina i ke kanu nui ana i keia mea, no ka mea, e pii ae ana kona kumukuai, a e hiki mai ana ka manawa e hiki aku ai kona kumukuai elike me ko Kapalakiko he hookahi i ka hapamui.

O ka manawa keia o keia oihana e kupono ai e hoomaka ia aole o ke kali a pau ka maia o ke kulanakauhale nei i ke okiia no na pa-hale e makemake nui ia mai nei.  O keia no ke kumu nui i pii ai ka poi ma Honolulu nei, o ka pau o na aina kanu kalo i ka hoomalooia a hooliloia i mau pa-hala.  O keia mau alanui o kakou e holo nei, o ke Alanui Papu, he mau loi wale no he mau makahiki pokole i hala aku, a a pela no hoi ma Kalihi, a me Kapalama, i keia mau la, ua pau, a he mau pa-hale keia e ku mai nei.  A pela aku ana no kela mau mala maia e ulu nei ma Waikiki, e hoea mai ana ka manawa e pau ai, a aole e ike hou ia.  No keia mau kumu, o ka hana naauao o ke kanu aku i ka maia ma na aina mawaho aku nei o kakou.

A o na Kona ame Hilo na aina maikai loa no keia oihana.  Ina kakou e hele ana e nana i na aina kanuia i ka maia o keia mau wahi e ike ana kakou, i ka nunui o na ahui ame ka ulu maikai o ka maia.  He mau aina makani ole keia, a no ia kumu ua pii maikai ka ulu ana o ka maia, a e hiki ana e heluia na ahui maikai a kupono i ka hoouna ana ma na moku.

Ua kamaaina kakou, he hookahi wale no makahiki a ka mea kanu maia e kakali ni mamua o ka hoomuka ana e ohi i na pomaikai o ka luhi ana.  He manuawa pokole loa keia ke hoomaopopo iho kakou, a ua hiki no hoi e hoohua mai ka eka hookahi he mau haneri ahui i kela makahiki ame keia makahiki.

Aia ma Maui kekahi mau aina kupono loa i keia oihana, a e hiki mai ana no ka manawa e kiiia aku ai kela mau aina, a e ike aku ana no kakou i ke kanuia mai i ka maia.  Aka, o ka mea a ko oukou meakakau i makemake ai, e komo aku iloko o na kanaka Hawaii keia makemake, a e ohi ana lakou i keia mau pomaikai no keia mua aku.

Ma ka ninau ai, he ai maikai ka maia na na kanaka, ame na keiki liilii.  He huai keia i ulu mau ma Hawaii nei, aole i laweia mai.  Ua like no ka maia me ke ko, he mau mea kamaaina no Hawaii nei.  O ka halakahiki, oia ka mea i laweia mai, aka, o ka maia ua like kona kahiko me na ulu laau o Hawaii nei, ke ko, ke kalo, ka uala, ka uhi, ka ulu ka niu ame na hua ohia o kakou.  He mau mea kamaaina no Hawaii nei.  I keia mau la o ka loaa-aina i na kanaka Hawaii e hoomanao aole waiwai o ka mauu ulu wale mai, a e aho no ke kanu wahi meakanu, he ohi i ka pomaikai.

No na aina kupono mawaho ae o na aina o na Kona, eia paha kekahi o na aina helu ekahi no keia oihana ma Waiakea, Hilo.  Ke nana aku kakou i ka ulu ana o na ulu maia o keia wahi e ike ana kakou, i ka ulu maikai, ame ka nunui o na ahui.  O na aina malu ikaika ole o ka makani, na aina maikai loa keia mea o ke kanu maia a e loaa ana keia ma Waiakea.

I keia la, eia na kanaka i lawe i kela mau aina ma kahi o ka pilikia no ke kanu ana i ke ko, aka, ina lakou i hoomanawanui a kanuia e lakou i ka maia, ina i keiala, ua hoihoia mai na hoolilo o lakou, a e ohi ana i na pomaikai he nui wale i oi ae mamua o ke ko.  O ka maia, ua hiki ia oe ke hoolilo aku i kau mau ahui me ke kaukai ole aku i kekahi mea okoa, aka, aole pela ke ko, a he hana nui ka loaa pono ana mai o kau mau dala no kau ko.  O ka ahui maia e ike pono ana oe i na mea e loaa mai ana, aka, o ke ko aole he manawa e ike ai ke hanaia mai nei paha ka pono, aole paha.  No keia kumu hookahi wale no, ina aole he kumu e ae, ua oi aku ke komo ana o ke kanaka ma kekahi oihana e ike maka ai oe i k mea e loaa mai ana no kau mau mea kuai.  Ina ua loaa ia oe he hookahi tausani ahui maia, e ike ana oe i ka uku o ka ahui hookahi, a pela no oe e hoomaopopo ai i ka huina nui o na dala e loaa mai ana ia oe.  Aole pela ke ko.  Ua lilo ke oki ana ame ka lawe ana i ka hale wili i mea ike ole ia e oe, a i ka pau ana i ke oki a laweia, o ke kaupaona ana, aole oe e hiki e hoomaopopo, no ka mea ma keia wahi iho la, ua hiki ole i ka holona ke hoomanopopo.  A i ka pau ana i ka wiliia, a hookomo i na eke, i ko wai eke la e komo ai ka nui o ke ko, ina i kou, ua pomaikai oe, aka, aole ia o ka rula manamau.

Ua hiki no e ikeia aku na kuia e hoea mai ana ma na ano apau ma na oihana nunui i hiki ole e ikeia na loaa o ka mea hookahi.  A mai keia mau pilikia mai i poho ai na kanaka lawelawe oihana like ole.  Pela no ka oihana kanu halakahiki.  Ina oe e ike ole ana i na helu o kau halakahiki, ahiki ole ia oe ke hoomaopopo i ka nui o na tona o kekahi mai kekahi mai, e hoea mai ana ka la e ike ai oe ua holo aku ka pomaikai ma kekahi aoao.

A o keia no ka hele ana, ame ka hiki ana ke hoomaopopo i ka nui ame ka heluna nui o kau mau mea kuai, oia no ka oihana oi aku o ka hoopomaikai mai i ka mea lawelawe, a i ka ike ana o ke kanaka i keia pomaikai, e hoomau ana oia i ka hahai ana ma ia mea.  Aka, ina na hai e hoolilo aku kau mau mea kuai, e akahele oe o kaa ka pomaikai ma kela aoao, a kaa ia oe ka nele ame ke poho ana.

Nolaila ka minamina ana i la komo ana o na kanaka i ke kanu ko, a haalele i na oihana hiki wale no ia lakou ke hoomaopopo ma kahi o ka loaa mai o ke dala.  Aka oa ka mea ia e kaa ai na maka, wahi a ka olelo a ka poe i ike i keia mau mea.  A pela no na mea apau, a ke kanaka e makemake ai a lawelawe.

Hoomanao ae la ko oukou meakakau, i kekahi o kona mau hoaloha, i komo i ka oihana lawai’a.  Ua oi aku kona minamina i na waa ame na upena, mamua o ka ike maka ana i na dala o ka ai i kuaiia aku.  No keia kumu, i ka wa e pae mai ai na auwaa me ka i’a, ua haawi aku oia na kekahi mea okoa e lawe i ka makeke, a ua hono iho oia e nana i na upena ame na waa.  I ka pau ana o ka mahina, i ka hele ana aku e kikoo i na dala elike me ia i hoikeia mai i kela ame keia la, ma kekahi puke a kei mea i hoihoi mai ai, ua ike iho la ua hoaloha nei o’u, he buke a he huahelu makani wa’o no ka keia o ka waiwaiio ua pua mua ne i ka ohiia e keia mea.

O ka haawina e ao mai ana ia kaua, oia no ka hele ana ma kahi e ke dala e loaa mai ana no kau mau mea kuai.  O na hana e ae e haawi i kekahi mea okoa aku.  Ina keia kanaka i ike mua i keia mea ina paha aole oia e lilo i mea koloheia, aka, i keia hanaia ana nae hoi pela, ua kaakaa kona mau maka.  O ka apiki wale no keia kaakaa ana, ua huhu na kanaka kokua lawai’a i ka loaa ole mai o ko lakou mahele dala, a ua manao no keia poe, na komo pu aku ka ka mea waa me keia mea kolohe, oiai, aole na kanaka lawelawe i ike aku i ka laua hana ana me na dala a lakou.

No keia kumu, e na koa Hawaii, mai haawi na hai e lawe mai kau mau puaa, a i ole moa paha i ka makeke, no ka mea o kahi ia e ike iho ai oe i ke dala, a ina e haawi ana na hai e lawe mai mahope o mahope o kou luhi ana i ka malama ana i keia mau holoholona, a i ka manawa ka hoi o ke kuai ana, haawi aku la oe na hai e lawe mai.  Aole e hiki ana i ke kanaka kolohe e haalele i ka mea a kona maka e ike ai.  O ka mea maamau, o ka laweia ae no, a o ke koena iho kau ka mea nana na holoholona.

Ua ike ko oukou meakakau i keia mau mea.  Ua hakilo i kahi o na pilikia i loaa mai ai i na kanaka lawelawe oihana like ole, a ua ike i kahi o ke poho, e hana mau ia nei.  O ke kuai ana, he mea maalahi loa ia.  O ka hooulu ana ame ka malama ana, he hana nui.  A o ka apiki nae, ua hilinai wale aku ka mea i hooluhi iaia iho na kekahi mea okoa e lawe aku kana mau mea e kuai i ka makeke.  Ke manao nei ko oukou meakakau, e nui mai ana na pomaikai e loaa i ke kanaka e nana pono ana i kona pomaikai, mai ka manawa o ke kanu ana ahiki aku i ka manawa o ke kuai ana.  Aole he nui o ka hana mahope o ka nunui ana o kau mau mea i hanai ai.  Ua hala na la o ka luhi, aka, e hoomau aku no oe i ka hookolo ana a komo na dala oia mau mea iloko o kou pakeke.  A ke puehu mahope o ke komo ana iloko o kou ekeeke, nou ia nele ana, a nou ia huhu ia mai e ka luahine i hana pu a i luhi pu me oe.  O ka lohe ke ola, oke kuli ka make.

 

Ua Paa houia iho la o L. T. Lyman ma kona kulana mua.  A ma ka nana aku, e ae ana oia e noho hou ma keia wahi.  Ma ka nana aku no nae, aole no paha e loihi loa ana, no ka mea, he kanaka makemake nui ia e na oihana nui o Hawaii nei, a e hele ana ke kanaka elike me kona ike ana iho i kahi e oi ae ai o kona pomaikai.  O ke kanawai o keia mea, ua like no me ka imi ana o ka wai i kona iliwai.  Aole e hiki i ka wai ke pii iluna, aka, ua hiki nae e hoopiha i na iliwai malalo, a pela e pii mau ai, a ina ua hoopuniia me kekahi mea paa, e mau ana ka pii ana o kela wai i ka pali, ahiki i ka loaa ana o kekahi wahi haahaa a e kahe ana ma ia wahi.  Ua like keia me ka pahuwai.  E pii ana ka wai ahiki i kona hu ana.  Pela no ke kanaka e imi ana i kona pomaikai.  Aole e hiki e paaia.

 

KA HELUNA WAIWAI O NA

HAWAII

 

Ma ka hoike a ka Puuku o ke Teritore o Hawaii, Henry C. Hapai, i ke Kiaaina, ua ikeia iho ka puipui maoli o ka heluna waiwai o na Hawaii, no ka mea ua hoea aku i ka 18,717,161.00, a he $35,288,539.00 hoi ko na haole, o ia hoi ka poe ili puakea.  Ma kekahi aoao he mau mea keia e hoike mai ana aole no i nele loa na kanaka Hawaii.  Aka, i ko kakou imi pono ana aku, eia hou ka mea e loaa ana ia kakou: Eia na kanaka Hawaii i hoopaaia ma keia heluna:  Ka ona o ka Parker Ranch, ma Waimea, Hawaii:  Ka ohana Woods, Kohala, Hawaii:  Frank Woods, Kahua, Kohala, Hawaii:  Ka hui pipi o John Maguire Huehue Kona Akau, Hawaii:  Ka Waiwai o Ii:  Ka Hui o Allen, Honolulu, Oahu:  A eia iho no he poe Hawaii i kau aku ko lakou mau waiwai i ka heluna o na tausani.

Ina e houluuluia keia poe waiwai i hoikeia maluna ae, e ike ana kakou, ua liilii loa na mea i koe iho, a o ia paha na kanaka Hawaii, maoli o keia aina.  No keia kumu, aole keia mau waiwai e heluia nei ma ka hoike a ka Puuku o ke Teritore e lilo ana i mea hooi i ka manaolana o na Hawaii.

I ko kakou huli ana iho i ka heluna waiwai o na Paniolo ahe Pukiki, eia ka mea e loaa ana ia kakou:  Ua hikiaku ko lakou heluna waiwai i ka $10,524,904.00.  A o keia poe apau, ua hele mai lakou mai lakou mau aina mai, ma ke ana he poe limahana no na mahiko o kakou.  Aole paha i hiki aku ka loihi o ko lakou noho ana ma Hawaii nei i ke 50 makahiki, no ka mea ke hoomanao nei no ko oukou meakakau i ka makahiki 1880 ke komo nui ana mai o keia mau lahui.  Eia nae iloko o keia mau makahiki pokole wale no o ko lakou noho ana me kakou, ma ke ano he poe limahana, i loaa ole kekahi heluna waiwai mamua aku o keia manawa, eia nae, ua loaa ia lakou keia mau waiwai nui, a eia lakou ke pili mai nei mahope o na kanaka Hawaii.

O kakou na kanaka Hawaii, no kakou ka aina, a i ka mahele aina ana o 1848 o kakou ka mea nui e paa ana i na aina o Hawaii nei.  I na alii ua haawiia aku ka heluna nui o 1,600,000 eka aina, a i na makaainana he 28,000 eka, a i na haole ame na kanaka o ko na aina e ia manawa hookahi aole i hiki aku i ke 60,000 eka.  O ke koena iho o keia mau aina, e paaia ana no e ke aupuni a e ke kalaunu o Hawaii nei ma ke ano he mau aina Leialii.  I keia la nae, emi iho kakou, ka poe paa aina ame ka waiwai o keia mau aina a ka helu elua.  A ina e mau ana keia noho nana ame noonoo ole o na kanaka Hawaii e oi ae ana na lahui e a e kaa ana kakou i ka huelo, mahope loa.  He haawina ano nui keia i ka noonoo ana iho o na kanaka Hawaii.

Eia nae ua weheia a e weheia aku ana he 200,000 eka aina no na kanaka Hawaii wale no, a ua hiki ia kakou ke hoomaopopo iho, i ka manawa e kaa mai ai keia mau eka aina i na kanaka aHawaii, e pii hou ae ana ka heluna waiwai, aole wale no ma na waiwaipaa, aka, ma na waiwailewa pu kekahi, no ka mea, i keia mau la, ua ikeia no ka waiwai io o keia mau aina e paaia mai nei no kakou na Hawaii.  Ua kuhihewa ole ko oukou meakakau ke helu aku i ka waiwaiio o keia mau eka, ma kahi o ka elima miliona dala, a ina e hui ia me ka waiwai mahi o keia mau eka, ma kahi o ka aole e emi iho malalo o elima hou miliona.  Nolaila, eia he manaolana i na makahiki e hiki mai ana, elilo aku ana na kanaka Hawaii i poe pii ae o na heluna waiwai.

Aia no nae kakou a hooikaika i ka mahi ana i keia mau aina, a me ka hanai ana i na holoholona, alaila kakou ike i ka waiwaiio o keia mau aina i hookaawaleia no kakou.  Eia keia ma ueka he 200,000 mana Mokupuni apau o kakou.  Eia ma Hawaii he hookahi haneri eka a oi.  A eia ma Oahu nei he mau eka uuku no, aka, ua lawa no nae no na kanaka e makemake aina ana.  Pela no hoi ma Kauai, ame Maui.  O ka waiwai nui o keia mau eka, o ia no ka mahiai ame ka hanai holoholona.  I keia mau la o ka naauao ma keia mau oihana, nui o ka waiwai e loaa ana he heluna nui o ka waiwai ma keia mau oihana ina na kanaka Hawaii e lawe ana i keia mau aina me ka manao e hoolilo i ka aina i wahi nana o hanai mai iaia ame kona ohana.  Aka, ina i home wale no, a o ka nui o ka aina e waiho mai no, e lilo ana i mea waiwai ole.

Nolaila mai lilo keia hoike a ka Puuku i mea nana e hoikeike ae i ko kakou mau umauma iluna, a e keha iho ai paha eia na kanaka Hawaii ma ke kahua kiekie o ka heluna waiwai o Hawaii nei.  Aole pela, no ka mea he heluna uuku wale no o keia mau Hawaii i hoikeia keia heluna waiwai, ma kahi o ka poe paa waiwai.  A ina e wehe ia ae ana ka poe e paa nei i na waiwai nunui, e emi iho ana ke kakou heluna a i ka uuku loa.  O ka waiwai o ka Moopuna a Sam Parker, ua hoea aku ia, na aina ame na holoholona, maluna o ka ekolu miliona.  A o ka waiwai o ka Ohana Ia, ua hiki aku i na miliona ekolu, a ke lawe ae kakou i keia mau miliona, ua koe iki iho ka heluna waiwai o na kanaka Hawaii.

Ina e loaa ana i na kanaka Hawaii hookahi hapaumi o ka ikaika ame ka hoomakaulii o na Pukiki, e ike ana kakou i ka pii oi loa ae o ka heluna waiwai o kakou, aka, aole e hiki i keia manawa, no ka mea, akahi no kakou a ala ae mai na hiamoe ana o keia mau makahiki loihi i hala aku.  Malia paha o keia mau hoonauao ana e loaa mai nei ia kakou, na ia mea e haawai mai ia kakou i ka ike ana i ko kakou mau hemahema, a lilo kakou i lahui hoomanawanui, a hoomakaulii no hoi.  E nana aku paha.

 

NA ANOAI

 

Ma ka halawai o keia pule aku la i maopopo lea ai, aole o L. T. Lyman, ka Lunahoohananui o ke Komisina o na Home Hawaii e haalele ana i kona kulana i keia manawa.  Ua ae oia e hoihoi hou i kana palapala haalelo oihana.  Aka, aole no paha e paa loa ana keia kanaka no ka mea, ua hoike mai no kona naauao, no kekahi kulana oi ae, a e loaa aku ana no ia.

 

Ma ka lono i loaa mai i ke Kiaaina Farrington, ua kakauinoa mai nei ka Peresidena hou, Coolidge, i kona apono i ka hoopuka ana i $75,000.00, no na hana hoaie, no ke kii ana i mau bona no ke Komisina Home Hawaii.  O ke dala keia e manaoia nei e kii aku i ka wai o Waihanau, no na aina mauka o Hoolehua ame Palaau.  O keia na aina e wehe hou ia aku ana, ke loaa ka wai inu.  Me keia mau dala, e loaa ana ka hoomaka ana o ka hana a ua manao waleia iloko o hookahi makahiki mai kona hoomakaia ana e loaa ana ka wai, a e hiki ana e laweia no na home e weheia aku ana.

 

Ma na hoolala a na Komite no ka imi dala no na waihona o ke Kalapu Hawaii Civic o na Hawaii, e mahuahua ana na hui like ole e komo mai ana iloko o ka hukihuki e malamaia ana ma Aala Paka, i ka pule hoe waapa o kakou, i keia mahina ae e hiki mai ana.  Ke makemakeia nei e weheia he mau hana hoohei pipi kekahi a kulai, a e konoia aku ana na keiki paniolo o na mokupuni like ole e hiki mai i Honolulu nei, no keia mau hana hoiikeike.

 

No na hui hukihuki hoi, ua ae mai ka puali koa, ame ka puali o na aumoku kaua, e noho nei ma ko kakou mau wahi i hookaawaleia no lakou.  A ke hoomaamaa mai nei no hoi na keiki Kepani o ka uwapo.  Akolu keia mau hui e komo mai ana.  Eia iho no hoi na keiki poe la oka uwapo, a eia no ia poe ke hoomaamaa mai nei.  Ua like ia me eha hui.  A ua lohe waleia no hoi, ua makemake ka hui hana hao e hookomo mai i hui hukihuki no lakou.  Aole no paha e nele ana ka loaa o kekahi mau hui e ae, a ma ka nana aku e hoea aku ana paha i ka eono hui.

 

I na makihiki i hala aku, aole he hui hukihuki i hiki e huki i na keiki o ka hui Welakahao.  Ua noho alii keia poe no kekahi mau makahiki, a eia no kekahi oia mau keiki ke ola mai nei.  Aole no paha e nui loa ke koiia ana aku, a e komo pu mai no na keiki o ka Pualikoa Lahui o Honolulu nei.  I na hukihuki ana he mau makahiki i hala aku, ua llilo ia lakou ke poo, o ia ka manawa e noho ana na koa Paele.  Ke manaolana nei ko oukou meakakau, e loaa ana he hui o na kanaka Hawaii, i hiki e lawe hou i ka haaheo o keia hana hooikaika kino.

 

Aole no i holo mai nei o Geo. P. Cooke, i ka halawai a keia pule i hala iho la a ke Komisina Home Hawaii.  Ma ka nana aku, aole i maopopo ka manawa e hoi mai ai keia Komisina i Honolulu nei.  O na mahina hoomaha no keia o na kula, a o ia no paha kekahi kumu o ka hoi ole mai, e hookuu ana i na keiki e hoomaha ma ko lakou home kuahiwi.  Aka, ke kokoke aku nei i ka manawa e hui ai na kula, a e hoi mai ana paha.

 

Ua loaa mai na lono, ke aneane aku nei e hoea i kahi e hopu ia ai ka mea nana i pepehi ia E. E. Conant.  Ua nui no keia mau la o ka huli ana, aole nae i loaa aku ka mea kolohe.  Ua ano hawawa no ka lawelawe ana a ka Makai Nui o kela Kalana ma ka nana aku.  He elua mau kanaka kupono i koike no ka make ana o kela Pake he 7 ae nei makahiki i hala, eia nae, ua hookuu waleia laua, e hui pu me ka poe nana i lawelawe kela karaima, a o ka hopena, ua make kela mau hoike.  Ua hiki no ke ikeia aku ua lawa ole na hana imi a noii a ka Makai Nui o ke Kalana o Maui.

Aole i loaa ka moku kupono no ke Kamaliiwahine Kalanianaole e holo ai i Kaleponi, i na moku i hala aku, a ua loheia eia oia ke hoomakaukau mai nei no ka holo i ka hoomaha i ka malama ae nei o Okatoba.  O ka kakou pule, oia no ka ikaika o kona kino, e hoihoi hou ia mai, a e hoi mai oia mahope o ka pau ana o na la hoomaha me ke ola kino maikai.

 

Ma ka hoike a ka mea malama buke o ke Komisina, eia no he mau wahi dala uuku i koe ma ka waihona, no keia koena e nee nei.  Aole i lawa pono no na kanaka e hoi nei no na apana pa-hale, i weheia iho nei, aka, e loaa ana no kekahi mau mea uuku i ko lakou makemake ana mai.  Ua hoi aku nei no nae kekahi poe a ke hoomaka mai nei e hoomaemae i ko lakou mau pa aina, a ke hoomaka mai la e noho iloko o na hale lole.  O ka hoomanawanui ka mea nui o keia mau la mua.

 

Ikaika ka wela o keia mau la, aka, he mea hooulu meakanu nae, ka la, ina he nui ka wai.  O ke kulana keia e ikeia nei ma Kalamaula.  Ua nui ka wai, a ke ulu nui nei na meakanu.  O ka loaa o na mea kanu e hikiai e hoihoi koke mai i ka luhi ka mea nui a ke Komisina ame ka Lunahoohananui e imi aku ai.  Eia ka ipu o Honolulu nei ke pii hou mai nei, a ma ka ike aku i na kalina ipu o Molokai, e hiki ana e hoohua mai no iloko o keia mau mahina.  Ina pela oia ka oiha na maikai e hoohana aku ai.  Me ka nui o ka wai, ame ka nui o ka momona o ka lepo, aole he mea @ koe, o ke kanu wale aku no i na meakanu.

 

E pololei ana paha ka olelo a ka Buke Nui, “O ka mea i hanaia ma kahi malu, e ikeia ana i ke akea”.  I keia mau la mai la , ua hopuia kekahi poe, i ma@, na lakou a @ hana paha kekahi hana pepehi kanaka he 7 makahiki ae nei i hala.  Ua hele aku kekahi Pake e maakala i kana loko ‘io no ka mea ua ike oia, ua aihueia kana i’a, aole nae i ike hou ia kela Pake mai ia po mai.  Ua nui na kohokohoia ana i na kumu o keia make, ame keia nalowale ana paha, aka aole nae i hiki e hooia mai ia mau kohokoho ana.  I keia mau la mai la hoi, ua hopuia kekahi kanaka o Molokai, ame kana mau keiki, no ka mea, ua manaoia ua ike lakou i ka hana i hanaia i kela po.  Ae, aole no ke kolohe e nalo.

 

O ka make ana o C. C. Conant, ke kumu o keia mau hana noii, a o ka mea i loaa aku, o ka hana karaima i hanaia he 7 makahiki i hala aku.  Ae, o ka lua a kekahi i manao ai no hai, i kekahi manawa e haule ana no ka mea nana i eli ia lua iloko o ua lua la.  A eia aku no paha he manawa e puka a maka ao ai keia mau hana karaima i lawelaweia aku maluna o keia kanaka maikai a waipahe.  Aloha ka ike ana e lanakila ana ka hewa, a e hoonaloia ana ka pono.  Aka, o ka noho ana ia o keia no.  O ka hewa i kekahi manawa e lanakila ana, aka, ua wahahee nae ka manao ana o ke kolohe e mau ana kona lanakila.  Ua ike ae la kakou, i ka hua o kekahi karaima i hanaia he mau makahiki loihi, a i keia la, ua ikeia na iwi.

 

E hele ana ke Kamaliiwahine Kalanianaole no ka Mokuaina o Kaleponi, ma ka moku o ka la 22 o keia malama.  O ia no ka la holo @ o keia Poakolu ae e hiki mai ana.  E hele ana oia e imi i kona ola, no ka mea, ua ike kona kauka he nawaliwali kona, a mamua o ka oi loa ae e hele oia  e imi i ke ola.  Aole oia e haalele ana i kona kulana Komisina, aka, e paa ana no.  Aole no paha a haalele ana oia no ka mea ua aloha no i ka hana a kana alii kane.  O ka makou e wale no e kalokalo ae nei, na ke Akua no e malama iaia a hoihoi hou mai me ke ola kino maikai ae, a e loaa iaia ke ola ana e hele nei e imi.

 

Ua kakau mai nei o Geo. P. Cooke e aoia aku oia e haalele i ke kulana Kakauolelo, i paaia e ia no keia mau mahina mai ka hoomaka ana o keia kulana.  Ua hoike mai oia, ua hiki ole iaia ke paa i keia kulana no ka mea, eia oia ke lawelawe kino nei i ka oihana lunanui o ka hui pipi o kona ohana.  A no keia kumu ua hiki ole iaia ke lawelawe i keia hana i kau aku maluna ona.

 

Ke nui mai nei ka poe makemake aina, a e hoi aku i Molokai.  O ka mea pilikia o keia mau mahina, @ ka uuku o ka waihona o ke Komisina.  Eia na bila i hookaa ole ia ke komo mai nei, a ua hiki ole i na Komisina ko haawi aku i na kokua dala ana i na kanaka lawe aina, elike me ka makemake, no keia emi ana o na dala ma ko lakou mau lima.  Aka, aole no @ na kanaka e haalele loa ia ana in@ he pilikia kekahi a lakou.  E haawiia aku ana no.

 

Ua loaa mai nei kekahi leka mai a Mr. Curry mai e haawi mai ana i kana mau hoomaikai no na lokomaikai i paholaia aku iaia, ame kona ohana ia lakou ma Hawaii nei.  Ua koi mai oia o na mea apau i makemakeia e na Hawaii e hoouna pololei aku iaia, a nana e waiho aku ia mau mea imua o ka ahaolelo nui.  O ka mea keia a ke kanaka i ike ua maikai na hana i haawiia aku iaia.

 

Mamuli o ka make ana mai nei o ka Peresidena Harding, ke manao nei kekahi poe o kakou, e ulu mai ana paha he mau pilikia hiki ole ke ikeia aku, no ke kamaaina ole o keia Peresidena hou Coolidge, i na kulana o Hawaii nei.  Ua kamaaina ko oukou meakakau i keia peresidena hou, a e loaa mai ana no na hoomanaoia ana o Hawaii nei e ia, no ka mea, he kanaka lokomaikai, a he kanaka i makemake mau e hana i na mea e loaa ai ka noho maikai ana o na kanaka.  He kanaka makemake ole i na hana hewa e lanakila, a e ike aku ana kakou i ka ikaika o kona manao ma keia ninau.

 

Aka, mamuli o keia mau pilikia, e hiki mai ana ka @la, o na kanaka i lawa i ke dala, o lakou ke haawi mua ia aku ana i na aina, a o ka poe pilikia dala mahope aku lakou.  Ina o keia iho la ke kulana, e ike mua mai kakou i keia pilikia, a e hoomakaukau e no kakou, a e hoahu i na mea e loaa ana, i hiki ai e loaa kekahi waihona i ka manawa e wehe hou ia mai ai na aina ma keia mua aku.  O ka loaa ana he mau dala ma ka lima o ke kanaka, he mea ia e loaa ai iaia ka noho kuokoa ana, me ka nana ole mai i na dala mai ke Komisina aku, a he alanui no hoi e haawi mai ana i kekanaka i ka makaukau, a i ka manawa o ka pilikia aole au maka’u ana ae.

 

O na aina e wehe hou ia aku ana, he mau aina waiwai nui, a e nui ana na hana hiki e lawelaweia, ina e weheia mai ana.  Mamuli o keia nele o na Komisina i ke dala ole, e lilo ana keia mea i mea e hookuemi hope aku ai paha i kekahi o keia mau a@ana aina i ko lakou wehia ana mai.  No keia kumu e hiki mai ana paha i ka manawa e ninauia aku ai na kanaka makemake aina, ina he dala kekahi a lakou i makaukau no keia hoi aku na keia mau aina, no ka mea ua mele ae la ke Komisina, no keia kumu, he mea maikai a naauao na na kanaka makemake aina o keia mua aku, a e hoahu i dala ma ko lakou mau waihona, a e lilo keia mau dala i mea e kokua mai ai ia lakou ma keia mau aina a lakou i makemake ai.

 

He mau aina nani keia, a ua hiki wale no ke hoomaemaeia me na dala uuku loa, a he kulana hoi i oi ae mamua o keia poe e noho mai nei ma Kalamaula, no ka mea ua paa kela mau aina o Kalamaula me na kiawe, a he hana nui o ka lilo ka hoomaemae ana i keia mau aina.  Aka, aole pela kela mau aina mauka.  He mau aina i paa i na mauu ame na kumu oi haahaa, e hiki wale ai no ke moku i ka palau, a i ole e emi mai ai no na hoolilo i ka hoomaemae ana.  Aka, o ka loaa o kekahi mau dala no ka hoohana ana aku ke alanui e hiki ai e wae kokeia oe no ka hoi aku i keia mau aina.  A he hana makaukau no hoi ka loaa ana ma kou lima o keia mea o ke dala.  Aole no e pilikia ana ke kanaka i makaukau.

 

Ina aole keia make ana mai nei o ka Peresidena, ina la ua hikiwawe ka loaa ana mai o na dala no ka hoohana aku i ke kii ana i ka wai o Waihanau.  Aka, e hele ana paha ka Puuku o ke Teritore no na Mokuaina o ka Hikina, no ka imi ana @ kahi e lilo a@ na bona i makemake ia e hoolilo aku, a ia manawa kakou e ike maopopo ai i ka manawa e loaa mai ai na dala no keia hana.  O ka loaa e loaa ana, aka, o ka manawa aole e maopopo ana.  O ka iini nae a ko oukou meakakau, o ka hoomaopopo mai o ka poe makemake aina, e hoahu, a e malama, no ka mea, o ka makaukau ka mea oi aku.

 

Ke hoolala nei ka Ahahui Kamehameha no ke komo ana aku e kokua i ka Ahahui Civic o na Hakaii, no ka lakou mau hana imi dala no ka pono o na keiki liilii a na Hawaii.  O na dala e loaa mai ana, e waihoia ana ma kekahi waihona no ka uku ana i kekahi mau waihine Hawaii i kamaaina i ka hanai keiki ana, a e hele ana keia mau wahine e komo kauhale, a e ao i na makuahine hanau hou i ke ano o ka malama ana i na keiki.  He hana keia i kupono na na Hawaii no e lawelawe.

 

A hiki mai i ka manawa e makaukau @ na hana e kaheaia aku ana na Ahahui Hawaii no ke komo ana mai e kokua, aole wale no i ka imi i na dala, aka, no ka loaa ana o kekahi mau hoa mai keia mau Ahahui mai, no ke Komike Kuwaena, keia poe e noonoo ka @ ana ame ke koho ana i keia mau wahine Hawaii ma ke ano he mau Makuahine Komo kauhale no @ ana i na makuahine opiopio hanau keiki hou.

 

Eia ka Papa-ola ke @ nei i ka loaa ana o kekahi @ hine haole e hele ma keia @ ka hoopakele ana i na keiki @.  He mau hana maikai no keia a ka Papa-ola, aka, aole na Hawaii e kaukai na lakou wale no e lawelawe keia hana nui, no ka mea, ua ike @ keia hana nui, no ka mea, ua ike @ kakou, aole he manawa o na wahine Hawaii e ae ai e hoike mai i @ lakou mau pilikia i na haole @ oi aku i mau wahine Hawaii no kakou e hoouna ai, no ka mea e ae ia mai ana lakou e komo aku iloko o na kauhale.

 

Eia na hana ke oni malie nei a ke koena iki nei no na dala @ waihona.  Aka, aole nae i @ na hana @ nui.  No keia @ e uuku ana na dala e loaa aku i @ kanaka i lawe pa hale mai nei, @ no nae he uuku wale no na dala i aeia ia lakou e @ mai.  O ka hoomanawanui ka mea hiki i keia mau la.  Aka, aole no e loihi loa ana na la o keia ano.  I ka pau anaana o na aie o ke Komisina i ka hook@ e maopopo ai ke koena a e maopopo pu ai ka huina hki e hoaieia aku.

 

Aole nae ke Komisina i @ i keia palapala haalelo oihana a ua hooholoia e kauoha aku iaia ame Mr. Cooke, e holo mai no ke @ ana me ke Komsina.  Heaha la ka mea e loaa mai ana mamuli @ keia kuka ana, he manaolana nae @ ko oukou meakakau, e hiki ana ia Mr. Lyman, ke ike iho, he mea ku i ka pono kona, unuhi hou ana i kela leka, a e noho mai no me ke Komisina, no ka mea, he nui na hana keia mua aku, a he mea hiki ole @ haalele mai oia i keia @.  Aka, ina aole e hiki ana iaia ke paa i ka oihana, he mea pono no iaia, ke imi aku i kona pono, no ka mea, ua maopopo no aole e loaa ana ka @ iaia, no ka mea he kanaka naauao a ua lawa ia na hana ike mahiai @ lilo ai.  @ kanaka makemakeia mai e kekahi o na oihana mahi o keia Territore.  Aka, e nele ana nae ke Komisina i ke kanaka o kona @ oiai ua hoike mai kana mau @ iloko o keia mau mahina pokole wale no, i kona kupono ma kela kulana.  I ka kukulu mua ia ana no o ke Komisina, ua olelo ae ke Alii Kalanianaole, ua makemake oia e loaa o Mr. Lyman, e hoi mai @ o ke Komisina, no ka mea ho kanaka naauoa, a ike i na oihana mahiai ame hanai holoholona.  He oiaio, o keia manao o ke Alii, ua hoikeia mai ka pololei, no ka mea, ua ike ke Komisina i kana mau hana iloko o na mahina pokole wale no.  O ka loaa ana aku o kekahi kanaka hou ma kona wahi, he hana paa@  no ka mea, aole paha e loaa ana @ kanaka hoomanawanui elike me keia.  Aole no paha e loaa ana @ kahi kanaka e ae mai ana @ dala emi mai malalo o ka uku i hawiia iho nei ia Mr. Lyman.  @ me ka manao minamina keia e @ nei i keia mau manao.

 

I ka pule mua o keia mahina ae o Sepatemba, e holo ai ko oukou meakakau no Molokai, no ka @ ana i na hana e lawelaweia mai nei, ame ka hoomaha ana no @ kahi pule, a ke manaolana nei e loaa ana he mau hana hou i ulu ae i keia mau la i hala koke iho la, no @ mea ilaila no oia i na pule waena iho nei o Iulai.  Ia manawa e @ ana no na ipu, a ua ai no i na @ ai ono a na kanaka i kanu ai.  I keia hele ana aku hoi, ua oo no @ na ipu a kekahi poe e iho, no @ mea aole manawa e nele ai ka @ o na mea kanu like ole ma @ aina, ua loaa ka wai, ka mea @ hooulu na mea kanu like ole.

 

No na aina kupono no ke @ halakahiki, eia o Lanai, akahi @ hoomakaia e kanu ka halakahiki ma ke ano nui.  He mau makahiki keia a Mr. Gay i kanu ai i ka @ kahiki ma kona mau aina a ke @ una nei i na halakahiki i @ hanaia ai iloko o na kini.  @ o kana hooia ana he ulu maikai halakahiki ma Lanai, ua lilo @ Mokupuni i ke kuaiia e ka Hui @ Halakahiki Hawaiiana.  A ke @ maka mai nei e kanuia na eka @ halakahiki.  He mau e@a nui a @ lehu ko kela Mokupuni i kupono @ keia oihana, a e oi aku ana @ o ka 10,000 eka e hiki e loaa no @ oihana.  A eia mai no hoi o Molokai ke ikeia aku nei ka holomua o @ hana ma Molokai, no ka mea @ hoomaka nui nei ke kanu ana @ aina o Kalae, a ke hoomaka mai @ no hoi na hana ma keia huli o Maunaloa.  Ke paa keia mau aina @ Lanai ame Molokai i ka halakahiki e hoea aku ana na pahu halakahiki e hoounaia nei ma kahi o ka 10,000,000 pahu o ka makahiki.