Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 44, 1 November 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA             NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, NOVEMABA 1, 1923.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

 

NA KOMISINA

 

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                                        Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;                                                   Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no aia manao pili o na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila o loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao o ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

 

O KA LIKE KA MANAOLANA. O NA HAWAII.

 

            Aole lahui i loaa ka manaolana, i like ole ko lakou noho lahui ana. Aole keia he mea hou, aka, ua kamaainaia e na kanaka i lilo he poe e noonoo nui ana i ka pono nui o ko lakou lahui. Aole wale no keia i pili i ka noho lahui ana, aka, na pili pu me ka noho ohana ana. Ua nele paha kekahi poe i ka ike ana i keia mea no ka lahui, aka, ua ike kela kanaka ohana ame keia kanaka ohana i ka oiaio o keia, maloko iho o kona ohana. Pela no i na hana pili hoomana. O ka ekalesia e noho like ole ana aole he manaolana no ka nui ae a i ole no ka lanakila ana o na hana a ke Akua maloko o kela ekalesia.

            Nolaila, o ka noho like ana, kekahi mea nui ma kela ame keia noho ana o kekahi puulu kanaka. E hoomaka ana me ka noho ohana ana, ka noho oihana ana, ahiki aku iloko o na hana hoomana ame na hana pono pili lahui. I mau haawina na kakou e ike ai i keia, a i lilo hoi i mea alualuia e na kanaka naauao o na la i hala aku, e lawe mai ana ko oukou meakakau i kekahi mau haawina i ikeia e kakou, ma na moolelo o ko kakou noho ana.

            Ina kakou e hele ana e huli i na moolelo o ko kakou mau kupuna e ike ana kakou, ua lawa no na haawina i kamaaina ia kakou, ma ka noho ana o ko kakou mau kupuna i na la i hala wale aku.

            I ka manawa o Keoua ame Keawemauhili i noho like ai, a kaua mai ia Kamehameha, aole i loaa ka lanakila ia Kamehameha. Aka i ko laua manawa i like ole ai na hana. ua lilo ko laua ikaika ame ka nui o ko laua mau kanaka i mea ole, i na koa ame na kanaka o Kamehameha. Ina kaua ma Laupahoehoe ame Hilo Paliku, a he ekolu kaua i hoohanaia ma keia mau wahi, aole i loaa ka lanakila ia Kamehameha ame kona mau alii. Ua ikeia ma ka moolelo o kela mau kaua, ua hee aku o Kamehameha no ekolu manawa, aka, ua loaa ole ka lanakila e pau ai ke kaua ia Keoua ame Keawemauhili, no ka ike ole o laua i ka pikikia ma ko Kamehameha aoao, a ua lawa ole no paha ka ikaika no ke alualu ana mai e anai loa aku ia Kamehameha. O ka mea nae i ikeia, a o ka haawina hoi i makemakeia ia kakou e ike mai, o ia no ka hiki ana ia laua elua e ku mai e ku-e me ka lanakila ia Kamehameha ame kona mau alii.

            I ka holo ana mai o Kamehameha e kaua ia Maui, ua ae mai o Keawemauhili e kokua ia Kamehameha, ma na kanaka koa, ame na waa. No keia hana a Keawemauhili, ua huhu o Keoua, a ua kii mai e kaua ia Keawemauhili a ua make. Ma keia kaua ua ike kakou, i ke kumu o keia huhu ana o Keoua. Ua hoomaopopo o Keoua, o ko laua noho like ana ke kumu o ko laua lanakila ana maluna o Kamehameha ma na kaua i hooukaia e lakou i na mahina mamua iho. I keia huli ana mai o kekahi o laua e kokua i ko laua enemi, ua hoonawaliwaliia mai ko laua ikaika, aole wale no ma ka ikaika ana o ko laua enemi, aka, ua lilo pu i mea e hiki ole ai i na kanaka koa ke ike i ka waiwai o keia ku-e ana aku i kekahi mea i heleia aku e lakou e kokua.

            A i lilo ai i mea oiaio no keia like ole o laua ke kumu o ko laua make ia Kamehameha, ua ike kakou, he mau makahiki wale no mahope mai, ua make pu o Keoua, a ua lilo holookoa ka aina ia Kamehameha, mai kela pe’a o ka aina ahiki i keia pe’a. He mea hoi i hiki ole ia Kamehameha ke hana maua aku, i ka manawa e noho like ana kela mau kanaka, na alii o Hilo, Puua ame Kau.

            I ka manawa i lilo ai o Keopulu pulu ke kahuna nui o Kahahana i mea noho like me kana alii me Kahahana, aole i hiki i ka naauao ame ka ike kaua o Kahekili, kona mau alii ame kona kahuna nui, ke ike i kahi e loaa ai ia lakou he kumu e kii mai ai e kaua ia Oahu nei. Aka, i ka manawa i puni wale aku ai o Kahahana i na pelo a Kahekili, na olelo hoi i aoaoia aku iaia, i mea elike ole ai ka noho ana o ke kahuna me ke alii, ua ike kakou, ua lilo keia mau pelo ana a Kahekili, e hoonuinui mai ana ia Kahahana, ua haawi aku o Keopulupulu ia Oahu nei no Kahekili, ua pii ka huhu o keia alii o Kahahana no kona kahuna nui, a ua pepehi iho la a make. I ka make ana akahi no a ike keia alii, i ka waiwai o kona kahuna nui ame kana mau aoao ana mai iaia, aka, ua hala aku la ka puulena aia i hilo, a ua lilo ka ikaika o Kahahana i mea ole i ka ikaika o Kahekili, a ua anaiia keia mokupuni e na koa o Maui, a olohelohe.

            He mau haawina keia e hoomaikeike mai ana ia kakou, i ka waiwai o ka noho like, ame ka pilikia o ka noho like ole ana. A i haawina hoi na kakou e ike ai i keia mea hookahi no iloko o na aupuni o Europa, aole paha he haawina i oi aku mamua o ka noho liilii aha o na aupuni o Kelemania, i ke au o Napoliona e ku-e ana ia Europa holookoa ame Kelemania no hoi. I ka manawa a Napoliona e ku-e ana i na aupuni like ole o Europa holokoa, e noho nahaha liilii ana na aupuni o Kelemania, no kela ame keia alii. Aka, i ka ike ana o kela kanaka pookoi, o Bisimaka, o keia noho nahaha ana ke kumu i lilo ai ko lakou nui i mea ole i ke kanaka hookahi, ua hooikaika oia e like ka noho ana o keia mau aupuni liilii malalo o hookahi poo, ke aupuni o Perusia. Aole i loaa keia like no ka manawa pokole, aka, ua hooliloia ia he mau makahiki loihi, ka hooikaika ana a keia kanaka, a ua loaa keia noho like ana mahope o na makahiki he kanakolu. Ia manawa, o ka hoomaka no ia o ke kukuluia ana o kekahi aupuni, nana i huli mai a ku-e ia Farani, a i ke kaua o 1871, ua lanakila o Kelemania a ua hoihoi hou ia aku e Farani na mokuaina i laweia mai eia i na kaua a Napoliona.

            Ma Keia mau haawina kakou e ike mai ai i ka waiwai o keia mea o ka like. Ua lilo keia noho like ana ana i mea e hiki ai e hoohuiia na manao ma na hana e hiki ai e loaa ka ikaika, a e lilo ai hoi ka ikaika o kekahi aoao i mea ole.

            A i keia loaa ana o keia manao like ma na aupuni i hoikeikeia aku la, e hoomaka ana kakou e noonoo iho iloko pakahi o kakou, i ka hana pono na keia lahui e hana aku ai no ka loaa ana ia kakou o ka ikaika. I keia la, aole he lahui nawaliwali e loaa mai ka lahui Hawaii. Ua nawaliwali kakou ma na mea apau. Ua lilo ko kakou heluna nui i mea nahaha ma na apau e manaoia aku ai he mau mea e loaa ai ka ikaika ame ka pomaikai i ko kakou noho lahui ana. Ua lilo na olelo pelo a na kanaka i hiki ole e lilo i mau alakai no ka lahui, i mea hooloheia. Ua laweia mai na mea ano ole, a o ia iho la na kumu e hele pakaukauia ai ka inoa maikai ame na hana maikai i manaoia no kakou. O keia mau hana apau, he mau mea e wawahi ana i ko kakou heluna nui e lilo kakou i ka hakaka, a e lilo ko kakou nui i mea ole imua o na lahui e ae e noho nei me kakou maluna o ko kakou aina hanai.

            Ka mua o keia like ole ma na hana oihana a kekahi poe o kakou e hapai mai ana. Aole e hiki ana e loaa ka holomua i kekahi poe kanaka, ina no o ko lakou pohai iho e hele ana e hoolilo i ka lakou mau dala me na kanaka o ko na aina e aku. O keia kekahi hewa nui loa iwaena o kakou na kanaka Hawaii. I ka manawa e ike aku ai kekahi kanaka Hawaii e hoomaka ae ana kekahi kanaka Hawaii e pii ma kekahi oihana, a i ole oihana kalepa paha, ua lilo iho la paha keia pii ana ae i na mea lilili loa ia e na Hawaii. A ma kahi hoi o ka hele aku e kuai i na mea kuai a ia kanaka Hawaii kalepa, ua hana iho la i na hana hoonaikola. I kekahi manawa ua hele aku e hoaie ma kela halekuai, a i ka nui ana o ka aie, ua hele aku la i na hale kalepa e aku e kuai ai me na dala kuike. aole i manao, aole no hoi kela kanaka Hawaii i manao ino mai no ka nui o ka aie, aka, ua manao ino mai oia no kou hele ana i kou wa dala e kuai ma na hale kuai e aku, a i kou wa nele oe e hele ai e kakiia mai kau mau mea ma ka hale kuai o ke kanaka Hawaii. He mau hana keia e ike mau ia nei e kakou i na manawa apau, ia ke hoohanaia nei i keia la, i oi ae paha i ko na la i hala aku.

            A heaha na poino i loaa ma keia hana ana pela? O ka mau, ua hoopau oe i ka loaa ana i kela kanaka Hawaii he loaa ana iaia o ke dala kuike e hoomahuahua ae ai kela kanaka i kona halekuai, ame na mea kuai o kona hale. Ua hoolilo oe i keia hoaie ana aku, i mea e haalele ai kela kanaka i ka hoomau ana aku i kana oihana. A o ka hopena, ua ao aku oe i kou hoa kanaka, aole e hiki ia oe e hilinaiia.

            Aole i waiwai ke kanaka i na mea a kona lima i hana paka iho ai, aka, i na mea i ulu ae mamuli o kona malama ana. I ka manawa o ke kanaka kalepa e hoolilo aku ai i kana mau mea kuai, o ke dala e loaa mai ana ma kana kuai ana, o ia ka mea nana e hoomahuahua ae i na mea maloko o kona halekuai, a o ka mahuahua ana o keia mau mea, ka mea nana e kono aku i ka poe makemake ma keia halekuai, a e hoomau mai ana lakou i ka hele ana e kuai ma kela hale. Aka, ina e hele mai ana ke kanaka makemake kuai i kekahi halekuai, a ike aole e loaa ana kana mau mea i makemake ai malaila, e lilo ana keia nele ana i mea no kela kanaka e hele aku ai ma kekahi wahi okoa aku. A i ka loaa ana o ia mau mea ma ia wahi, e hoomahui ana oia i ka hele ma kela halekuai, a e nele ana kela kanaka i hiki ole e hoolawa mai i na makemake o ka poe e hele aku ana i kona halekuai, a o ka hoomaka no ia o ke emi mai o ka lilo ana o kana mau mea. Aole no kela kanaka ka hewa, aka, no ka poe e hele aku ana e aie ma kona halekuai, a nele pu i ka hookaa ana aku i ka manawa kupono. I ka nele ana o kela mea halekuai i ka loaa mau o ke dala kuike, e nele ana ka loaa hou ana o na mea kuai ma kona halekuai, a o keia nele ka mea nana i haalele ia mai e na kanaka hoi i makemake e kokua aku iaia, aka, ua nele nae i ka loaa ana o na mea i makemakeia.

            O keia na mea pilikia loa ma na halekuai Hawaii. O ka mua ua hoaieia, a o ka lua ua uku ole ia aku keia aie i ka manawa kupono, i hiki ai i kela kanaka ke hoomahuahua ae i kona mau waiwai ma kona halekuai. A o keia mau hana, ke lawelaweia nei e na kanaka Hawaii.

            O ka lua, o ia no ka nele o ke kokua ana o na kanaka i ko lakou lahui iho e hoohana mai ana i na oihana like ole. I kekahi manawa ua kukulu ae kekahi poe kanaka Hawaii he oihana kamana. Ua kii aku no nae na kanaka hawaii i na kanaka o ko na aina e e kukulu mai i kona hale. Ua lilo iho la hoi ka ike ame ka naauao o ko kakou mau keiki i mea ole. Aole no paha hoi i pii loa na kaki ana mai, aka, ua hilinai ole ia, a ua nele iho la kela keiki Hawaii i na hana e hoonuiia aku ai kona kumu waiwai, a o ka hopena e lilo ana kela keiki Hawaii i mea e hele hana lima ana malalo o kekahi kanaka o ko na aina e.

            Eia ua kukuluia he mau ahahui kokua iwaena o na kanaka hawaii. I ka hoomaka ana o ke kukulu, aole na kanaka Hawaii i ike aku, ua ku malia hoi kela ahahui, e komo pu aku hoi na kanaka Hawaii maloko o kela ahahui, a e hooikaika aku ia ahahui, no ka mea, o ka nui ka ikaika, aka, ua hele aku la e kukulu hou no i ahahui no o ia ano, a ma keia hana ana, ua lele liilii ae la kakou, a ua ikeia he nui io na ahahui, aka, ua uuku mai la na lala. Aole i makemakeia o ka nui o na mea oi ae, aka, o ka nui o na lala ka mea oi ae. Aole nae kakou na kanaka Hawaii e ike mai ana i ka waiwai o keia mau mea, o ka lilo ana ae o kekahi kanaka i poo no kekahi ahahui ka mea oi aku i ka manao ana o kekahi poe Hawaii. He mau manao waiwai ole keia, a e alakai aku ana ia kakou i kahi o ka lele liilii ana o ko kakou heluna nui. A o ka hopena e ike ana kakou, i ka hopena awahia o ka hiki ole ana i na kanaka Hawaii ke lokahi maluna o kekahi kumuhana. He mau hana no hoi keia e hookuihe mai ana i ka manao ikaika o kekahi poe e imi i na mea e loaa ai ka holomua ana o ko kakou noho lahui ana.

            Eia pu no hoi kakou ke nana aku nei ma na hana kalaiaina o ko kakou aina nei. Ua noho kuonoono iho kakou maluna o ko kakou nei aina he mau makahiki helu wale no i hala aku nei. No kakou ka hana kanawai ana. O na kanaka o ko na aina e e makemake mai ana e komo mai me kakou, ua hoohiki mua mai lakou i ko lakou kakoo ana i ke kumukanawai o Hawaii nei. Aka, no ka like ole o ko kakou noho lahui ana, ua lilo aku ia nohona kuokoa ana, a i keia la ua lilo kakou i mau malihini maluna o ka aina o ko kakou mau kupuna. aole paha he waiwai o ka huli ana aku e nana i keia mau mea i kela la, aka, ke hapaiia mai nei nae na halialia ana no na hana no o keia ano, i na la i hala aku, a no ka like ole no ke kumu nui o keia noho hoopiliwale ana o kakou i keia la. Aka, he maka’u ana no keia noho ana aku malalo o ke Aupuni Amerika, no ka mea, aole aupuni i oi ae mamua o keia aupuni a kakou e noho nei. Aka, o keia pilikia no nana i hoonele mai ia kakou i ka noho ana he aupuni no kakou iho, o ia no na pilikia o keia la, o ia hoi ka like ole.

            I ka nana ana iho ma na heluna o ka poe koho baloka, o na kanaka Hawaii no ka oi, aka, i ka nana ana iho nae i ke koko o na moho ua emi iho la na kanaka Hawaii a ua oi ae la na kanaka e. Aole keia he manao hooku-e ili, aka, he mau manao na kakou na na Hawaii e ike mai ai i ka pilikia nui o ko kakou noho lahui ana, ka like ole. Aia no he mau kanaka maikai ma na lahui apau. Aia pu no hoi he poe e imi mai ana no ko lakou mau pono pilikino wale iho no. A malaila kakou i pilikia ai.

            Ua oi pu aku no hoi ko kakou minamina i na aoao kalaiaina o kakou mamua o ko kakou noho lahui ana. A elike me ka loihi o keia manao ana o kakou pela, pela mau kakou e ike ai i ka loaa ole o na manaolana o ko kakou noho ana.

            Aole keia mau manao no na hana kalaiaina, aka, no ko kakou noho lahui ana. Eia na pilikia nui wale ke halii mai nei maluna o kakou. Ka ike ana aku i ka nele ame ka hune iwaena o ko kakou noho ana. Ka ike ana aku i ko kakou mau keiki naauao e noho hana ole ana. Ka ike ana aku i ka pahola mai o ka ma’i iwaena o kakou, aka, mamuli o ka nele ua hiki ole ia kakou ke kokua aku. O keia mau mea apau, na mea e ku mai nei me ka maopopo loa no ka loaa ole ana o na manaolana no keia lahui.

            Mamuli o ka nele o keia noho like ole ana o kakou, ke ike ole nei kakou i ka noho mai o kekahi poe kanaka Hawaii maluna o na oihana nunui o keia aina. A mamuli o keia nele ana, ua nele mai ka lahui holookoa i ka hiki ana e kokua aku kekahi i kekahi. Eia ke noho mai nei ma na home like ole he mau keiki Hawaii i loaa ka naauao ma na ike i a’oia mai ia lakou. Aka, auhea na oihana a na kanaka Hawaii e hiki ai i keia mau keiki Hawaii ke komo aku? A i ka loaa ana o na pilikia lahui, na ma’i e laha mai nei ma ko kakou mau nohona, auhea iho la no kokua e hiki ai ia kakou e haawi aku no ia mau mea? Aole e hiki ana, aiai nae ua ulu ae ka ikaika o ka uhane e hana i keia mau mea, aka, mamuli o ka nele, ua emi pu iho la.

            I keia la, eia ka make ke anai mai nei i ko kakou lahui. Eia na keiki liilii ke omiloia mai nei i na la mua loa no o ka hemo ana ae o ko lakou mau maka. Aka, na ka nele i hookuemi mai i na manao hoopakele e ulu ae ana iloko o ka houpo o kakou.

            A i ka huli ana aku e imi i ke kumu nui o keia mele, ame keia hiki ole e kokua aku, e loaa ana no ia kakou, o ka nele no i ka noho like ana o keia lahui. aole e loaa na kanaka kuonoono o ko kakou lahui, ina aole kakou e like ana. Aole e hiki i na ahahui o kakou e ulu ae ae lilo i mau ahahui ikaika me na lala he nui ame ka waihona nui o ke dala, ina e nele ana kakou i ka noho like ana. No keia noho like o kakou i na la i hookumu mai ai keia mea o ka waiwai maloko nei o ko kakou aina ke kumu nui i loaa ole ai ia kakou he mau kanaka maluna o kekahi mau oihana waiwai nui o ka aina i keia mau la. A mamuli o keia nele ana i na kanaka waiwai ma ke kakou aoao, pela no i nele mai ai kakou i na mea e ae. Ina eia kakou ke noho nei me na kanaka kuonoono, ina la i keia la, ua loaa he wahi no na keiki Hawaii naauao e hele aku ai e lawelawe. Ina la ua loaa ia kakou he wahi e hiki ai e lilo i mea e kokua mai ai i na hana ano nui i makemakeia e kukulu ae no ke kokua ana i na kanaka pilikia o ko kakou noho ana.

            I keia la, o na keiki a na kanaka mikanele i hele mai ai i o kakou nei, na kanaka nana e kokua mai nei ia kakou. A ke haawi nei ko oukou meakakau i keia poe no ka hamama ana o ko lakou mau puuwai a kokua mai ma na dala nunui i ko kakou noho nele ana no na kanaka pilikia ame na kanaka i makemake hana. He mau haawina keia i loaa ole ma kekahi mau wahi o keia honua, ma Hawaii wale nei no. A ua lilo keia mau hana a keia poe mamo a na mikanele, i mau kiahoomanao e hiki ole ai ia kakou ke poina. Ua hele mai na makua kupuna me ka olelo a ke Akua a ua haawi mai na mamo i na kokua ana ma na pilikia o keia noho honua ana o kakou na Hawaii. Ina i nele ole kakou, ina paha i kaukai ole kakou i keia mau kanaka lokomaikai no na kokua ana. Aka, ua nele kakou, a ua pomaikai nae i ka loaa ana he poe nana e kokua mai nei.

            O keia mau pilikia like ole a kakou e ike nei, mamuli mai no ia o ka like ole o ka noho ana o ko kakou mau makua, ahiki wale mai no ia kakou i keia mau la. Ina e hiki ana ia kakou e ike mai i keia mau kumu o ka pilikia, alaila, e hiki ana paha e loaa ka laaulapaau. Aka i ike ole mai kakou, ua hala ka puulena aia i Hilo, a o ka make ka mea e loaa mai ana ia kakou ma keia mua aku.

            Eia na aina i haawiia mai no kakou ke waiho mai nei ma ka Mokupuni o Molokai a ke hoike mai nei na kanaka i hoi aku malaila, i ka oiaio o na mea i hoakakaia e ko oukou meakakau, he lahui ike keia i ka mahi, o ka mea wale no i hiki ole ai e hooia i keia o ka nele i ka aina ole. I keia la, ua loaa ka aina, a ke hoike mai nei keia mau Hawaii i ko lakou makaukau i keia oihana. Ke ikeia nei ko lakou mikiala hana, no ka mea, ua hiki ia lakou e hooia mai iloko o na kakaikahi wale no i ka waiwai o ka haawiia ana aku ia lakou o ka aina.

            A pela no na mea e ae ina ua loaa ia kakou ka hoaoia ana mai. O ka pilikia wale no, aole kakou i hoaoia mai. Eia kakou i ka manawa o ka ike maka o na kanaka. Aole e hiki e hilinaiia kau mau olelo, o kau mau hana na hoike o na mea au e makemake ai e hooia aku. Ina he kanaka ike hana ole, aole na kanaka o keia ao e manaoio mai ana i kou olelo ana aku pela, aia a hoike aku oe ma kau hana. Pela iho la kakou i nele ai, no ka mea, eia no he mau kanaka naauao iwaena o kakou, aka, ina ua nele kakou i na hana e hooiaio aku ana i keia mea, ua nele iho la kakou. A o ia iho la ka mea i pilikia loa ai kakou ma ka noho lahui ana. Aole he mau oihana ano nui i kukuluia e kakou e hiki ai e loaa na hooia ana o ko kakou naauao ma ia mau mea.

 

NA LONO HOONAUKIUKI.

 

            I na la o ka nee mua ana aku o na hana a na komisina no ka lanakila o na hana ma Molokai, o ia ka manawa e komo mai ai na lono, nana paha e hookuemi hope aku ai i ka manao o kekahi poe Hawaii no ka hoi ana aku i Molokai.

            Ma na nupepa namu o kakou i kela mau la aku la, ua hoikeia mai ka like ole o na manao hana o na alakai o keia oihana nui. Ua ikeia ma kela mau nupepa, ke noho aie nei ka ke Komisina, no ka mea ua hoonui loa ia na hoolilo mamua o ke kupono. Aole oia ka oiaio. E like no hoi me na oihana ano nui, a i kaawale aku mai ke keena poo aku oia oihana, pela no ke ulolohi o ke komo ana mai o na bila hoolilo, a ua ka hope pu no hoi ka hoounaia ana mai o keia mau bila i ke keena poo. No keia kumu, ua hiki ole e ike koke ia na hoolilo, a ua pii aku me ka maopopo ole ahiki i kekahi huina ano kiekie no, aka, aole he manawa i oi aku ai na hoolilo mamua o na loaa o ke Komisina. I keia la, he mau dala mahuahua ke waiho nei ma ka waihona waiwai o ke Komisina, aka, aole io no paha i nui loa elike me na manaolana i haupuia, aka, ua lawa no nae na hana apau e makemakeia ana.

            Elike me ka hoike a ka Puuku o ke Teritore, pela kakou i ike iho ai, ua loaa mai nei na dala he $75,000.00 i heleia aku nei e hoaio elike me ke kauoha a ke kanawai i hooholoia iho nei e ka ahaolelo i hala aku. A i keia mau mahina aku e hoomakaia ai ke kiiia ana o ka wai o Waihanau no na aina mauka o Palaau ame Hoolehua.

            I keia la, ua hiki ia kakou e ike iho, aia no he mau pilikia e hiki mai ana ma keia mau hana i makemakeia no ko kakou pono ma ke ano lahui. O ka holomua o keia mau hana ka mea nana e hapai ae ia kakou ma ke kulana o ka noho kuokoa ana. Ina e hiki ana e loaa ka pomaikai i keia poe kanaka e noho mai nei ma Molokai, o ke alanui mua ia o ka hiki ana e loaa hou mai he mau aina no kakou.

            O ko kakou nele ana i na oihana ano nui kekahi mea pilikia o keia lahui, a o ka hiki ana e loaa ka noho kuokoa ana o kekahi poe ka mea mua, a e ike aku ana no kakou i ka hiki ana e loaa mai keia poe mai he mau kanaka e kuonoono ana, a mamuli oia kuonoono ana, e loaa ana no ia kakou he mau kanaka e hiki e hapai ae i kekahi poe naauao o kakou, a lilo i poe alakai.

            O ka loaa ana o ka waiwai ka mea nana e alakai e loaa na alakai no keia lahui. Ina e hiki ana e loaa na kanaka waiwai no kakou, e hiki ana e loaa na alakai ma na oihana kalepa o kakou. A ua nui a lehulehu na kanaka waiwai i loaa mai na oihana liilii o ka mahiai mai. Eia no iwaena o kakou he mau kanaka waiwai i pii mai ke kulana haahaa mai, mamuli o ka loaa ana ia lakou he keehina o ka hoomaka ana mai o ko lakou waiwai mai na mea liilii loa mai. A ke loaa kekahi mau kanaka Hawaii kuonoono iwaena o kakou, o ka pau ana no ia o ko kakou mau pilikia ma ia alanui.

            Aole e hiki e ikeia ka naauao o kekahi kanaka, ina aole e loaa ka mea nana e kii aku a hoike ae i ke akea. O na alanui o ka hiki e ikeia keia mau kanaka, o ia no ka loaa mua ana o kekahi oihana, iloko olaila e hiki ai e ikeia aku ia kanaka. Eia kakou i ke au o ka ikeia o na hana, aole o ka manao koho wale aku. A pela kakou e kauia nei ma ka mea kaupaona i keia mau la.

            Ma ka nana aku, elike me ka holuma o na kanaka Hawaii ma Molokai, pela no e laha loa ae ai ka holomua o na hana a ke kanawai hoopulapula o kakou. He kanawai maikai, a he kanawai e alakai ana i na kanaka i kahi o ka noho hookuonoono ana no keia mua aku. O ka mea e maka’uia nei e ko oukou meakakau, o ia no ka uuku o na wahi e mahiia mai ana e na kanaka e noho mai nei maluna o na apana i haawiia aku, a no ia uuku, e hooemiia mai ana na eka e haawiia mai ana ma keia mua iho.

            O ka mea nui ma keia haawi aina ana, oia no ka loaa a lawa na eka o ka ohana hookahi. E ulu ae ana na keiki o kela ame keia ohana. A i ka ike ana iho o na keiki, ua uuku na eka hoohana, aole e nele ana ka haalele iho o kela mau keiki, a hele imi i hana ma kekahi mau wahi okoa aku. O keia ka pilikia o na la i hala aka, a na ia mea i hookaawale mai i na kanaka mai na aina mai o ko lakou mau makua.

            I ka manawa o ka mahele aina, ua loaa aku i na makaainana he mau apana liilii wale no. I ka ulu ana ae o na keiki, a ike aole he manaolana no ka noho ana me na makua, ua haaleleia keia mau aina, a ua hoomaka ka hele ana o na keiki i ulu ae ma na kuaaina. A i mea e pau ai keia haalele ana o na keiki, ua hooikaika ko oukou meakakau, e nunui na apana aina e maheleheleia mai ana e ke aupuni, a ke ikeia nei, ua hiki loa e loaa ke ola i kekahi ohana ina he elima wale no eka e mahi ai.

 

 

O KA MANAO HANA KA MEA OI AKU

 

            I keia mau la o ka nui o ka naauao, ke hoohemahemaia nei na mea e ae apau a ke alualu nei kakou e loaa mai keia mea o ka naauao. Maluna o keia mea o ka naauao. Maluna o keia mea o ka oihana mahiai, aole paha he mea i kiekie ka makemakeia, elike me ka naauao ma na mea pili mahiai. Aole i ikeia iloko o ka moolelo o ke Aupuni Amerika nei, mai kinohi mai, kekahi ake nui ana o na kanaka e loaa ka ike mahiai, ma kona mau loina apau. He oiaio no, o ka ike loiua kekahi mea ano nui ma keia oihana, no ka mea e emi mau ana ka momona o ka lepo i kela ame keia kanu meakanu ana. A elike me ka maamau, i na la i hala aku, oka waiho aku no i kela wahi a ma@ alanui maamau. Aka, he hana hoololoiahili keia, a ua hala wale kekahi mau makahiki no ke kali ana aku i ka hoi mai o ka momona o ka lepo. A ia oe e kali ana, ua pau wale ia mau la o ka ohi ana o ke kanaka i na pomaikai, nolaila, ua nui ka imiia ana o na mea e hiki ai e hoihoi hou ia mai keia momona o ka lepo, ma na hana paha @keia aku ana ame na mea e kanu@a aku ana.

            i keia imi ana, ua loaa io no na alanui e hiki ai e loaa ka hoihoi hou ia ana mai o ka momona, me ke kali ole no kekahi mau makahiki. A o keia mau alanui o ia no, ka loaa ana o kekahi mau meakanu okoa ae mai na mea i kanu mau ia ma kela mahina ai. A ua ikeia no hoi, aia he mau meakanu i hiki e hoihoi hou mai @ kela momona, elike me ka pineki, ke pine, ame ka pi-nunu. O keia mau meakanu, ua ikeia ko lakou ikaika i ka hoihoi hou ana mai i ka momona o ka lepo me ka haawi ole aku i lepo manu hoomomona no ka mea he nui ke dala o keia mea o ka lepo manu. aka, o keia mau meakanu apau i hoikeia ae la ua hiki e loaa mai kekahi pomaikai mai o ko lakou hua mai no keia kumu, ua ikaika loa ka manao o na kanaka mahi e loaa keia mau ike A ua nui no hoi na kula a’o mahi i kukuluia ma na mokuaina like ole apuni ka aina. O keia mau kula a’o mahi, he mau mea i ulu ae i keia mau makahiki pokele wale no, a i ulu ae no ka nui o ka makemakeia e loaa keia mau ike.

            Elike me ka loihi o ke kanu mau ia ana o kekahi mau aina, pela no ka pau ana o ka momona o ka lepo o kela mau aina. No keia mau kumu, ua nui na kanaka mahi i haalele i ko lakou mau aina a oni aku no na aina hou, i loaa ai ka pomaikai mai ko lakou luhi mai. Ua ikeia nae, o keia oni ana a haalele ana i na aina kahiko, ua loaa no ka nele o ka nui ana mai o na meakanu ma keia mau wahi like ole a i keia kukuluia ana o na kula a’o mahi ua imi huiia aku na mea e hiki ai e hoihoi hou mai i ka momona o ka lepo . Mahope o kekahi mau makahiki, o na mea iloaa ma keia imi ikaika ana, o ia no ka mea i hoikeia ae la, oia hoi, ua ikeia, ma ka hoololi ana i na mea e kanu aku ai, ua ikeia ka hoi hou ana mai o ka momona, a i ka loaa ana o keia mea o ka pinunu, ua hooiia ae ka hoomaopopo ana ame ka ike makaia ana o keia kekahi mea oi aku o ka hoihoi hou ana mai i ka momona o ka lepo, i pau mamuli o ke kanu mau ia ana.

            Aka, o keia ike he mea ano nui io no ia. O keia naauao i loaa mai ai keia momona hou ana o ka lepo, ua lilo io no i mea waiwai i ke kanaka mahiai. Aka, o ka mea oi aku, a nele nae oe i ka ikaika hana ame ka ulu mau ana ae o kela ake hana, e lilo ana no ko naauao i mea ole. O ka hui ana o keia mau mea a elua, ua hiki ia kakou ke ku-e ole aku i kona oiaio. Aka, ina ua nele ke kanaka me ka naauao ua oi aku e loaa iaia ka ike hana ame ka makemake hana mamua o na mea e ae apau o kona ola ana.

            O ka naauao, e loaa mai ana no ia i ke kanaka e makemake ana e loaa. Aole io no he kanaka mahiai i hiki ole e loaa na loina o kana oihana. A ina aole e loaa ana iaia keia ike ame keia hoomaopopo ana, ua lilo kona luhi i mea ole, no ka mea e hoea io mai ana no ka la e pau ai ka momona o kona lepo, a e nele ana ka ohi ana i na pomaikai. Aka, o keia mau ike i hoike ia ae la, ua loaa no i ko kakou mau kupuna, e oleloia nei la, ia ka naaupo ame ka noho pekena ana. O keia ike hoololi i na mea kanu, ua loaa no i na kanaka mahi o Hawaii nei. O ka hoololiloli ana i na meakanu, e hoihoi mai ana i na huli o uka i na loi o kai, a o na na huli hoi o na loi o kai i na loi o uka, ua loaa no i na kanaka Hawaii.

            Mai hea mai keia mau ike i loaa ai? No ka hele ana anei i na kula? Aole, hookahi no kula nui o na la kahiko, o ka hoomaopopo i na mea a ke kanaka e hooku’i aku ana iloko o kana mau hana. E loaa ana no keia mau loina i ke kanaka e kaakaa ana na maka. O ke kanaka no i makapo, e mele ana no ka loaa o keia mau ike. O ke kanaka e hana ana a e noho ana iloko ona ka ma kemake hana, e ike mau ana oia i na mea e hiki ai iaia ke ohi nui ae i na pomaikai o kona luhi ana.

            O ka mea mua a o ka mea nui no hoi o keia ola ana, oia no ka lawa ana o kou ohana i na mea@ maikai, e hooikaika mai ana i ke kino. O ka ai pakiko ana i na mea e loaa ana i ke kanaka mamuli o keia hooikaika ana. Ina ua manao ke kanaka no ka nui o na mea ulu, pela oia e ai ai me ke kueka 3 hiki mai ana no ka la e ike ai oia i ka nele. Aka, o ke kanaka e ai ana noonoo o ka hoahu kekahi alanui e hiki ai e loaa iaia ka noho oluolu ana i na la hapauea, o ia ke kanaka e ike ana i ka oluolu o na la hope o kona ola ana.

            Nolaila, o ke kanaka e noonoo nui ana no keia mau mea, e loaa io ana no iaia na loina o keia oihana poo kela o ka honua nei, o ka mahiai. O ka loaa ana i ke kanaka he mau holoholona na lakou e ai mai i na mea i koe i kekahi, oia ke kanaka naauao. Ina ua hanai aku oe i kau mau puaa a i ole i kau mau pipi i ke kulina maloo, e pono no e loaa ia oe kekahi mau holoholona e hele ana mahope o kela mau holoholona mamua, a e ai ana i na mea i helelei iho mai a lakou mai. Ia’u ma Ohio, e hele ana i ke kula, ua ike aku au i na pipi hoomomonaia e ai ana i ke kulina maloo, a i ko lakou hele ana aku mawaho o na hale hanai, e holoholo mai ana na puaa, a e ai ana i na mea i haule aku mai keia mau pipi aku. Ua hiki ia’u ke ike aku, o keia mau mea haule nei mai na pipi aku, na maemae, a ua waiwai nui ma ke ano meaai. Aloe i huikau me kekahi mea e aku. O ke kulina wale no, a ua hiki no hoi e ikeia aku, aole i pau loa ka momona o kela kuli na. Ua aiia mai e na puaa. A i ka holoholo ana o na puaa, a haule no hoi na mea mai a lakou aku, ua ikeia aku na moa e helu mai ana maloko o keia mau pa, iloko o keia mau mea, ua haule mai na puaa aku. Ua hiki e ikeia he ekolu mau holoholona i ai i keia kulina a e loaa like ana ia lakou na pomaikai o keia kulina. O keia ka hana naauao ana a ke kanaka.

            Pela no hoi, ka malama ana o ke kanaka mahiai i mau pipi waiu na puaa ame na moa ame na pelehu. O keia mau mea apau @ hiki ana e loaa na mea pomaikai mai kekahi a i kekahi. Ina ua nele oe i keia mau mea, e kiloi wale ana kekan@ kau mau mea i kanu ai, a @ e hana ana paha. Ina ua uwi aku oe i kau mau pipi, a loaa mai ka waiu aole o kela waiu wale no kau i makemake ai, aka, o ka waiupaka ke kahi mea au i makemake nui ai. Mahope o ka laweia ana ae o ke ka lima, e koe okoa iho ana no ka waiu a o keia waiu, ina aole au mau puaa a i ole moa paha i kiloi waleia ana no. Nolaila, i ka loaa ame o kau mau puaa, e inu mai ana lakou i keia koena waiu, no ka mea he uuku wale no ke kilima, aka, he nui okoa no ka waiu e koe iho ana. Ma keia loaa ana he mau puaa, ua loaa ia lakou keia pomaikai o kekahi mea i hiki ole i ke kanaka ke malama. A o keia haawina e loaa ana i na puaa, o ia no ke loaa loaa ana i na moa i keia waiu, a ua pau pono me ke kiloi ole ia o kekahi mea.

 

NA ANOAI.