Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 11, 13 March 1924 — HE MOOLELO NO KEONI MONOTANA A I OLE MAI KA AMANA LIKANAKA MAI A I KA LILO ANA I KANAKA ONAMILIONA WAIWAI LOA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONI MONOTANA A I OLE MAI KA AMANA LIKANAKA MAI A I KA LILO ANA I KANAKA ONAMILIONA WAIWAI LOA.

Ua hele ka helehelena o ua o Kinikala a haikea, a ke naka la hoi kona kino me ka haalulu, a iaia i hookomo aku ai i ke ki iloko o ka puka-ki, me ka hana nui oia i hookomo aku ai, no ka haalulu o kona mau lima, aka mamui nae o ka hiki ana iaia ke wili ae i ke ki, e hemo aku ai ka puka, ua paa e aku la kona lima i ka hopuia e Monotana, me ka pane pu ana aku: "E kakali iki iho oe pela e Mr. Kinikala," wahi ana me ka leo kuoo, ka mea hoi nana i haawi aku i ka ike i na malihini apau, ua pololei ke alahele a keia kanaka i manao ai e hana aku. "Na kekahi mea iwaena o na malihini e wehe i keia puka aole nau e Mr. Kinikala!" Aole nae he hookahi iwaena o kela mau malihinl, i hele mai e wehe ae i ka puka, no kela kumu, i lalau okoa aku ai o Monotana 1 ke ki, me ka pane pu ana ae: "Na'u e wehe aku i keia puka, e neenee aku oe e Mr. Kinikala ma kahi e, aole o oe ka mea inua loa e komo iloko o ka rumi, no ka mea ina aia kekahi hana ku i ka manaoano i lawelaweia, alaila o ka maknakane ponoi o ko wahine ke kuleana ma ia wahi." Wili ae Ia ua o Monotana i ke ki, me ka holo ana ae o ka laka, & mamua nae o kona wehe ana aku i ka puka, kauoha mai la oia i na mea apau e hookaawale ae mai ka puka aku. Hele aku la nae o Uilama Ganeki a ku iho la ma ka aoao o Monotana, me ka manao oia ka mea mua loa e komo aku iloko o lea rumi o kana kaikamahine, aka nae, papale malie ae la o Monotana iaia ma kekahi aoao, me ka pane ana mai, me kela leo kuoo mau onas "E hoomanawanui iki iho pela,'* wahi ana. "Ua maopopo ia kakou apau, aia kekahi mea ano nui maloko o keia rumi, e halawai mai ana me ka ike a ko kakou mau maka, mamua o ka weheia ana ae o ka puka; nolaila ke kanalua loa nei au i ka ae ana aku e komo mua oe iloko o ka rumi. "Ina ke ola nei no kau kaikamahine, a aia oia maloko o keia mmi, na kii mua ae nei oia e wehe i ka puka, a i ole kamailio ae paha mailoko mai; aka hoi ino no oia ke ola nei, aole nae oia maloko o keia rumi, alaila e kau aku ko kakou mau manaolana, no ka |kc hou iaia. Ina nae aole i haalele iki kau kikamahine ialoko o keia rumi, mai kona wa i komo mai ai, ahiki i keia manawa, alaila aole i kupono, o oe ka mea mua loa e komo iloko o ka rumi." Ua apona mai la ka nui o na malihini, i ka naauao ame ka maikai o kela mau hoakaka a Monotana, nolaila kii okoa mai la kekahi poe o lakou a huki aku la ia Mr. Ganeki, me ke kamailio ana mai i na olelo hoomalielie iaia. Kii mai la no hoi kekahi poe ia Mr. Kinikala, a huki aku la mai ke ku ana ma kahi o ka puka, ua papale aku la nae oia ia lakou apau, me ka ae ole e nee ae i hookahi iniha mai kana wahi e ku ana ma kā aoao o Monotana, oiai nae aia kona kua i ka puka. Aia ka nana ana a na mea apau maluna o na maka o Monotana, a i ka nana aku, ua kau ka weli ia lakou no kela kanaka; o kana mau olelo apau e kamailio mai ai, a o na kauoha i puka ae mai kona waha mai, aole e hiki i kekahi mea ke pale ae, ua noho mana maoli no oia maloko o kela hale holookoa. Oiai nae kela puulu e nana mai ana maluna o na maka o Monotana, aole e hiki ia lakou ke hoohewahewa i kekahi hiona kamahao, o ia ka a o na onohimaka, me he hulali la no kekahi malamalama kamahao loa, a iloko o na makahiki mahope mai, ia lakou i hoomanao ae ai nona no na mea a lakou i ike ai, aole e hiki ia lakou ke koho iho, he hulili paha ia no ke kaumaha, a i ole no ka hauoli paha; he hulili paha no ka ehaeha, a i ole no ka inaina. laia no e ku ana, a e haka pono ana kana nana ana ma-. luna o kela puulu kanaka, ua wehe malie ae la oia i ke pani puka a hamama, me ka nana ana aku o na mea apau ialoko o ka lumi, aka i kinohi, aohe mea hiki ke ikeia aku, oiai he pouliuli j wale no oloko o kela rumi, mamuli o ka hukiia ana o na pa-ku £uka aniani ilalo. No kela manao hopohopo mau iloko o na malihini, e ike aku ana lakou i kekahi hiona ku i ka manaonao, aole he hookahi o lakou i aa e komo aku iloko o ka rumi, a o Mr. Kinikala ka mea i komo aku iloko, a i ka halawai ana aku o ka ike a kona mau maka me kekahi hiona, kuwo ae la oia me ka leo nui, & hina aku la iluna o ka papahele. Ua momoku mai la ka nui o na malihini, me' ka manao e komo aku iloko, ua alai e ae Ia nae o Monotana mamua o lakou, a mai ka puka aku, i nana aku ai lakou, i ka waiho mai o kekahi kino puanuanu iluna o ka papahele, me kela kahiko no apau o ka wahine mare, i na minuke helu wale aku no i hala. Aohe hoohewahewa hou ana iho i koe, aia o Mira, me kela lole marc no ona i ku aku ai imua o ke kuahu laahia o ka mare, & haawi iaia iho i wahine na Rolana Kinikala, ke moe mai la iwaenakonu o ka rumi. Aia no kela pine omou daimana ke anapa la maluna o ka umauma, nolaila o ka noonoo mua i oili ae iloko o ka lehulehu, o ka mea nana i lawelawe i ke karaima pepehikanaka maluna o Mira, aole ia no ke ake e aihue i kela pine omou a i kekahi mau lakn hoonani e ae paha, aka no keleahi kumu i maopopo ole ia lakou iloko o kela manawa. Mamuli o kela hiona ku i ka menemene, i huli hoi okoa aku al kekahi mau malihini noloko o ke keena hookipa. a ua nolio iho no hoi kekalii poe maloko o ka rumi, eia nae iloko o na mea apau, o Monotana hookahi wale no ka mea i loaa ole na manao pahoihoi iloko ona. Ke ku la ua kanaka kamahao nei, me ka pupun o kona mau lima mamua o ka umauma, me ke kaulono pono o kana nana ana maluna o ke kino waiiua e waiho oni ole ae ana, a i ka poe maloko o kela nuni i nana mai ai iaia, aole e hiki ia lakou ke hoomaopopo iho, i na ano maoli o keia kanaka. Ua aneane maoli o Uilama Ganeki e maule, iaia i nana aku ai a ike i ka waiho mai o ke kino puanuanu o kana kaikamahine iluna o ka papahele, a me ka hikaka oia i hoomanawanui aku ai ī ke komo ana iloko» ahiki i ke ku ana iho ma ka aoao o Mono-

tana, a hoopili maj la raa kona aoao, me ke kuhikuhi ana aku, i kalii o ke kino make e waiho mai ana: "E nana aku i kona helehelena!" wahi a Monotana, ano ka manawa mua loa, akahi no a hoomaopopo i'o aku ka lehuleliu i ka helehelena. Ma kahi o ko lakou ike aku i kela helehelena u'i nohenohea o Mira, kela helehelena 4i'i >o ka wahine opio, ua auhee aku ia mai iaia ae, ua loli ano e kela helehelena, mamuli o ka nininiia ana i kekahi laau hoololiloli. Ile oiaio, ma ka aoao o kela kino make, e waiho mai ana he omole laau uuku a ma ka hauka'e o ka lole i ke koko, i maopopo aku ai, ua pepehi maoli ia o Mira, mamuli o kona houia ana i ka pahL Aia o Uilama Ganeki ke pupue wale la no, ma ka puliki ana ia Monotana, ke hiolo la hoi kona mau waimaka o ke aloha keiki ma na papalina, a ke kukuli la hoi o Mr. Kinikala ma ka aoao o ke kino make o Mira, oiai hoi na malihini i hiki ke hoomanawanui e noho maloko o kela rumi, e ku mai la me na manao piha kaumaha iloko o lakou. O Monotana hookahi wale no iwaena o na mea apau, ke kanaka i nele ia mea he pihoihoi, a he kaumaha paha, me he mea la, ua nele oia i ka puuwai, a ina paha he puuwai kona ,ua loli ae ia a paakiki me he hau la, me ka nele ia mea he aloha a he kaumaha paha no ha'i. Oiai nae kela hiona e halii ana maloko o ka rumi moe o Mira, me he hiona la no kekahi hoikeike tabalo, aia hou, ku ino ae la o Mr. Kinikala iluna, me ke kuhikuhi ana aku i ke kumu o kekahi pahi, e oioi ae ana malalo o ka lole o Mira, a pane ae la me ka leo o ka mea i hooi loa ia aku ka weliweli maluna ona: "Owai la ka mea nana kela pahi ?" "O oe ponoi no ka mea nana kela pahi!" wahl a i\fonotana me ke kuoo; alaila hapai ae la oia i kona lima akau iluna, a kuhikuhi aku la i kekahi manamanalima imua o Mr. Kinikala, me kela mau maka hoi i hele a pilia i ka inaina, me he mea la he pahi oilua e hoihoi oleoa aku ana iloko o kona puuwai, alaila hoomau hou aku Ia i kana kamailio ana: "O oe ponoi no ka mea nana kela palii, aole e hiki ia oe ke hoole mai. Me kuu mau maka ponoi, i ike ai au i kela pahi e paa ana iloko o kou lima akau, maloko o kou rumi moe. He hapalua hora wale ae nei no i hala, o oe hookahi wale no me kau wahine maloko nei o keia rumi. O ka loaa ana aku oke ki o ka puka o keia rumi maloko o ka pakeke o kdu kuka, i ka manawa a makou e hoea ana i kahi e hemo ai ka puka; ua lawa loa na hooia ana, aole he kumu e ae i make ai o kau wahine, i pepehi maoli ia no e oe a make. "Ke olelo aku nei au imua ou e Mr. Rolana Kinikala, a imua hoi o keia mau malihini hanohano, o oe ponoi no ka mea pepehikanaka, a mai pepehi pu ia o Uilama Ganeki e oe, ina aole au i hoea s aku i ka wa pono, no ka hoopakele ana ae iaia." Aohe mea hiki ia Rolana Kinikala ke hana mai, no ka hoopakele ana iaia, mai na ahewa e hookauia aku nei maluna ona. No na manawa elua, oia i hooikaika ai e kamailio mai, aohe nae he hiki o na huaolelo ke puka ae, no ka mea oia mau no ka manamanalima o Monotana, ke kuhikuhi pololei aku la ma kona puu-1 wai, a ke haka pono aku la hoi kona mau maka hooweliweli ma-! luna ona, a i na mea apau e noho hamau ana me na manao pili- j hua, aia hoi ua hehee iho Ia ua o Mr. Kinikala, a haule pa-hu iho, la ilalo, ma ka aoao o ke kino make o kana wahine.

I kela maule ana aku o Mr. Kinikala, akahi no o Monotana a huli mai no kahi o ka puka 'e ham'ama āku ana, a i kona haalele ana iho ialoko o kela rumi, alawa ae la kona mau maka iluna, a hooho ae la i keia mau olelo: [ "Ive hooko wale nei no au, ma ke ano he meapaahana no kou inaina e kuu Akua." MOKUNA XVI. Aole loa he mea i ikeia maloko o ka moolelo o ke kulanakauhale o Nu loka no kekahi anaina mare kupaianaha loa elike me keia. Mai lilo ole no paha kela hopena ano e, i mea ano nui, ina i he mare ia no kekahi mau mea o ke kulana haahaa, aka no keia kanaka lalawai a kaulana o Nu loka, ame ke kaikamahine, a ka moi o na hui kaaahi, ua lilo ia i mea ano nui loa, a ua kaao mau ia iwaena o ka pohai o ka poe hanohano. O na hiona ku nae i ka weliweli ame ka manaonao, ua pahola like aku ia inaluna o ka poe kiekie ahiki i ka poe haahaa loa, i ka wa i hoikeia ae ai ka moolelo e pili ana i ka make ana o Mira. Iloko nae o kela moolelo, no ka pili o ke karaima pepehikanaka ia Kolana Kinikala, he poe kekahi i manaoio ole, o ke kane mare ponoi ka mea nana i pepehi i kana wahine, no ka mea wahi a lakou, ina o Mr. Kinikela maoli no ka mea nana kela hana karaima, he mea maalahi loa nona ka hookau ana aku i ka make maluna o Mira ma kekahi mau manawa e ae, aole e kakali ahiki i ka pau ana o ka mare i ka hookoia maluna o laua. Ua hoopihaia na nupepa apau o Nu loka me na moolelo, no kela mare, a ua loaa aku hoi ka ike i na mea apau, no na ao hakumakuma e halii ana, mamua o ka hookoia ana o ka mare, maluna o Rolaua Kinikala ame Mira Ganeki. No na mea e pili ana, i ka loaa ana aku o ke kmo make o Mira maloko o kona rumi moe, ua oili mau ae ia maloko o na nupepa i kela ame keia manawa, me ke kamailio nui ia o na mea e pili ana ia Monotana, kela kanaka kupaianaha, nie ka pohihihi o n amea e pili ana i kona ola ana. Ua paa o Rolana Kinikala i ka hopuia, no ke karaima pepehikanaka, mamuli o ka loaa ana aku o ke kino make i manaoia no kana wahine, elike me na mea i hoakaka mua ia ae nei. Ma ka manawa i noho ai ke kiure koronelo e ninaninau i ke kumu o ka make ana o Mira, ua maopopo loa ka pili o ka hewa ia Rolana Kinikala, a ma ka manao o na kiure, na lakou i ninaninau i ke ano o kela make i kau aku maluna o ka wahine opio, ua manaoio loa lakou, ua lawa na oleloike hookahi ma ka aoao o Monotana, e kau aku ai na ahewa maluna o Mr. Kinikala, e pakele ole ai oia ma kekahi ano. No ke ake e loaa aku i na kanaka kakau nupepa o na nupepa apau o kela kulanakauhale, na meahou ano nui e pili ana no Monotana ; ua momoku mai Ia lakou no ka ike ana iaia, aka nae aole loa oia i kamailio aku imua o kekahi o kela poe kakau nupepa i na meahuna pili i kona ola ana, koe wale no na luna oih-a-na e hooko ana i ka makemake o ke kanawai, ia lakou oia e pane aku ai, no na mea e hooko ana i ka makemake o ke kanawai, ia lakou oia e pane aku ai, no na mea i mai ai oia e hoike aku. Me he mea Ia iloko o kela mau la, e kamailio nui !a ana na mea pili i ka pepehikanaka i lawelaweia e Rolana Kinikala, maluna o kana wahine; ua lilo pu ka nui o ka waiwai o Monotana i mea kamailioia iwaena o na kanaka waiwai a ulakolako o kela kulanakauhale; a ina paha no ka loaa aku o ka hoohuoi iloko o lakou, o ua kanaka la, ka mea nana e anai aku ia lakou a pilipu i ka paia, e naka haalulu ana ko lakou mau kuli, me ke.kau o ka weli no ko lakou mau hopena poino. Aole o Monotana i haalele koke iho i ka hale i hanaia ai ke karaima ahiki i ka hoea ana mai o na makai no ka hopu ana ia Rolana Kinikala, a lawe aku la iaia no ka hoopaa ana maloko o ka halepaahao, akahi no oia a oili aku iwaho o kelaj hale no ke alanui, me kona nana ole ae, i ka haka pono mai o j ka nana ana a na maka he nui maluna ona. I Oiai ua pahola aku ka nuhou no ke karaima pepehikanaka^

( i lawelaweia ma na wahi apau o kela kulanakauhale, ua lilo ia i kumu no ka lehulehu e hele mai ai no ka home o Mr. Ganeki, a ua hele oloko o ka liolo a piha hookeke, aka ia lakou nae, i ike mai ai i kela hele ana aku o Monotana no ka puka, ua hookaawale ae la lakou i ke alahele a malaelae no keia kanaka a ke kupaianaha nui wale e hele aku ai me ka maalahi; no ka mea aia ma kona mau ano apau na hoailona, e hiki ole iho ai i kekahi mea ke alai ae mamua ona. Ua hele ka helehelena o Monotana a haikea, iaia i haalele iho ai i ka hale, aia hoi ke kuoo ame ka uahoa ma kona mau maka kahi i nohoalii ai, me he mea la; ua lilo ka hiona o ke karaima i hanaia, i kumu e hoalaia aku ai kekahi manao maikai ole iloko ona. Me he mea la, i na kanaka apau e nana mai ana la!a, ua hele ko lakou hanu a pilipu. He poe kakaikahi wale no ka i lohe i kekahi mau mea e pili ana no Monotana, no ka nui ae o na kanaka aole lakou i maopopo iki i na mea pili iaia, aka nae ina kela oiwi kino kilakila, kela kulana kapukapu ihiihi, na ia mau ano, i hoolilo aku ia lakou, i poe hoopepe, me ke komohia o na maka'u nona. 1 Ia Monotana i hoea aku ai no ke alanui, kau aku la oia maluna o kekahi kaa e kakali mai ana iaia, a hoi pololei aku la no ka hokele, kela hale a na malihini i haalele iho ai, no ka huli ana i mau wahi hou no lakou e noho ai, a o na kauwa lawelawe wale no ka poe i koe. O ka mea kupaianaha nae, ma keia hoea ana aku o Monotana no ka hokele ana i kuai ai a lilo mai i home noho nona, aole na Ilikini ekolu, o ka hele pu ana mai me ia mai ke Komohana mai. O Wanada keia, kana kauwa, punahele loa, aole ona ikeia aku maloko o kela hokele. Mai ka haalele ana aku o Monotana i ka luahuna waiwai, aole he manawa ana i hele ai ma kekahi wahi, me ka nele o ka ukali ana o kekahi o kela mau Ilikini kauwa iaia; aka nae ma keia la, aole hookahi o lakou me ia, no na kumu i maopopo ole, o keia wale no ka la i hele hookahi ai o Monotana, mai kela manawa mai ana i haalele iho ai i ka hokele, no ke anaina mare o Rolana Kinikala ame Mira Ganeki. ;

I ke kaa i hoea aku ai mamua o ka puka o ka hokele, a lele aku la hoi o Monotana ilalo, me ke komo ana aku iloko o ka hale, pahola ae la ka minoaka ma kona mau papalina, iaia i nana ae ai ialoko ona paia o kela hokele nani. He mehameha wale no oloko o ka holo, me ke olohelohe o kekahi mau wahi, aka ua maopopo loa iaia, e hoea aku ana na kanaka loea ma ka lakou mau hana akamai ma kekahi la ae, a hoolilo aku i kela hokele, i hale nani loa, i loaa ole aku kona lua, maloko o ke kulanakauhale o Nu loka. Ua maopopo loa i ua o Monotana, aole he hana e ae e hiki ai iaia ke hoohaahaa aku i na kanaka waiwai, na kanaka hanohano ame ka poe kiekie o kela kulanakauhale, e kulou mai ai lakou malalo o kona mau kapuai wawae, o ka hoikeike wale no i kona waiwai, i hele a ku ke ahua, no ka mea ua like pu ka miliona dala iaia me ke dala hookahi i na kanaka onamiliona, 0 ke ao nei. Ua paa maoli kona manao e lilo ko Nu loka holookoa, i poe hoomana mai iaia; a e hookau pu ia aku hoi ka weli ame ka maka'u maluna o lakou, me he mea la he elele i'o oia i hoounaia mai ke Akua mai. Aia ma kela ame keia aoao o ka puka o kona hokele, e ku laina mai ana na kauwa lawelawe, aole nae oia i nana aku i kekahi o lakou, aka komo loa aku la no oia iloko, me ka hele pololei ana aku no ka eliveta; hakalia no a kau oia iluna o ka papa opiopio o Maukele, o ka lilo aku la no ia, aia ka paa ana 1 ka papahele ekolu. Hele pololei aku la ua o Monotana no ka puka o kona rutni moe, o kana mea i ike aku ai, e ku mai ana kekahi kiai ma ka puka, he kanaka ana i ike ole ai mamua; ua hoonohoia kela kanaka e kiai, mahope iho o kona haalele ana i ka hokele, no ka home o Uilama Ganeki. I ua o Monotana nae i komo aku ai iloko o kona rumi, haawi mai la oia i ka hoailona, i ka mea e ku kiai ana, e ukali aku mahope ona. He kanaka kino loihi leeia, o ke kulana ikaika, eia nae aole i lilo kona ano pilikua, i kumu e hopo iho ai o Monotana nona. Ia komo ana aku o na kanaka elua noloko o ka rumi, a i ka noho ana iho hoi o Monotana maluna o kekahi noho, huli mai la oia i ke kanaka kiai, a pane mai la: "O Pilipo anei kou inoa?" "Ae, o ko'u inoa ia." * "Owai kou inoa hope?" "O Tela ko'u inoa hope, a o ko'u inoa piha o Pilipo Tela." "Aole o Pilipo Tela kou inoa, aka o Pilipo Kodona." No kela inoa a Monotana o ka hoopuka ana mai, kuemi hope mai la ke kiai me ka hoopuka ana ae i kekahi huaolelo hailiili, kunahihi ae la hoi kona helehelena, Aole oia i pane koke aku, aka ke nana pono loa aku la oia maluna o Monotana, me ka hoomaopopo ana aku, ua emi iho ko Monotana kino i kona, e eha ai no kela kanaka iaia, ina nei no ko laua hakaka, alaila hoopuka hou ae la oia i na huaolelo kuamuamu me ka pane ana aku, me ka leo hookikina: "O Pilipo Tela ko'u inoa pololei, o ke kanaka e hoole mai ana i ka pololei o keia inoa, e malama oia, o eha!" Minoaka wale mai la no o Monotana, me ka lilo nae o kela minoaka, i kumu e hooiia aku ai ka piena o kana kauwa hou, alaila pane mai la me kela ano kuoo inau o ke kanaka i piha me ka mana: ! "Ke olelo aku nei au ia oe, o Pilipo Kodona kou inoa. He I elua ae nei la i hala, he wahine mare kau o Mine Kodona kona inoa," aole nae i pau pono mai na olelo a Monotana i makemake ai e kamailio, ua kahamaha e ia aku la, ma ka holo ana | aku o Pilipo fmua me na lima i makaukau e uumi aku i ke kania-i o kona haku. Ke noho hoola'i wale mai la 110 o Monotana, me ka haka pono ana o kona mau maka i kela kauwa, me ka makaala no na mea e hanaia aku ana maluna ona, a mamua o ka pa ana aku o Monotana i na lima o Pilipo, aia hoi, me he anapa ana la na ka uwila, unuhi ae la o Monotana i kekahi pu panapana, a kau pololei mai la imua o ka lae o Pilipo, a mahope aku o kela pu panapana, i poha mai ai ka leo o ua o Monotana i ka pane ana mai: "Auhea oe, e akahele ma kau mea i manao a! e hana mai maluna o'u, no ka mea eia au ua makaukau nou, i na wa apau," me ka pahola hou ana ae o ka minoaka ma kona mau papalina. I kela ike ana aku a Pilipo, i ka owaka ana ae o ka pu panapana, ku honua iho la oia, me ka mau no nae o ka pahola o kona mau lima imua, aohe no he wa a paa aku ke kania-i o Monotana, ua liele hoi kona mau maka a hulili, elike me ke ano mau o na holoholona ahiu i piha me ka inaina no ka lakou mau pio. Ke nana la no o!a maluna o Monotana, a ke ike aku la oia, aole ka maka'u ame ka hopohopo iloko o kela kanaka a ua o Pilipo i manao ai, he mea paani wale no imua o kona alo, alaila akahi no a komo-mai ka manao hopohopo iloko ona no kona poino, no ka mea ke kau pono mai la ka waha o ka ilio bulu ma kona lae, no ke omo ana i kona koko, ke manao oia e hoopoifio aku i ka mea i lilo he haku nona. (Aole i pau.)