Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 37, 10 September 1925 — Page 5

Page PDF (1.71 MB)

NUPEPA KUOKOA. HONOLULU, T. H. POAHA, SEPATEMABA 10, 1925. ELIMA
HOONANEA NA KA MANAWA.
Moolelo No Kekahi Alii Kaulana o
Ka Moku o Kau, Hawaii
Ko Halae'a.
( Kakauia e Z. P. K. Kawaikaumaii-
kamakaokaopua.)
No Koha.
O Hilea ka aina hanau o Koha.
Elike no me ke ano o ka noho ana
o ka wa kahiko, he hoomana i
ka i'a, na manu, ka pohaku, ka
laau a pela i makemake ai o Koha
i akua laau kona e hoomana ai.
Oiai, o Koha o noho ana ma Hilea-
uka, he nui na kauhale ma kela
wahi, a he wahi maikai o ka noho
ana i ka wa kahiko, he kahua lepo
wale no kahi e ku ai na hale; a ma-
muli o ka makemake loa o keia alii
e hanaia i laau nui, a e kukuluia
iluna o ka puu o Makanau, e pili
kokoke la no i na kauhale o Hilea,
kauoha aku la oia i kona mau ka-
huna e pii me na kanaka e oki laa,
a ua pii aku la na kahuna ame na
kanaka, a o ka laau a ke alii i ma-
kemake ai, he laau eha anana ka loa,
o ekolu kanaka nana e apo.
Mamuli o keia mau olelo a ke alii,
na olelo aku Ia na kahuna: "E
fco'J-i e, ina pela kou manao, eia
ae no ka laau nui e kokoke mai nei,
he kii aku no ooki, a he laau paa
elike me ka laau kauwila ka popopo
ole ke kanuia i ka lepo."
Ninau mai la o Koha: "Heaha
ia laau!"
" Eia ae no ka ulu i kulike me
kou makemake e ke alii."
Alaila, apono mai la, ke alii. "Ua
pono kela." Alaila, ookiia ae la
kekahi ulu nui elua kanaka na laua
e ano, a elima anana ka loa, na
kulike iho la keia laau me kona
makemake.
Kauoia mai la ua laau ulu nei a
malalo pono o ka puu o Makanau
waiho; a hookahi mea i koe, o ia
hoi, e hanaia kekahi poo o ua laau
ulu nei i kii kanaka, a oleloia ae la
ka poe ike i ke kalaikii, ua hanaia
a like me he kanaka la; a pau ka
hana ana a ka poe kalai kii, ala-
ila, makaukau no ka huki ana iluna
o ka puu o Makanau, e kukulu ai.
Ea pii kekahi poe kanaka iluna
o ka puu e huki ai, a o kekahi poe,
malalo aka o kekahi poo o ka laau,
me ke'lii pu no kekahi.
O ka hana iho la ia, po ae ana
ua Ia, a pela aku ana, a he manawa
loihi loa ka hana ana, aole wahi
n?<"u aku iluna, a ua ku a molowa
maoli na kanaka i keia hana hoo-
luhi. Aole loaa iki o ka manawa
i na kanaka no ka lakou hana po-
noi iho, nolaila, kukakuka iho la
kekahi poe kanaka olaio e hapai
ana me ka poe huki i ka laau iluna:
"A ka la apopo e olelo aku ka-
kou i ke alii e hoi oia a malalo pono
o ke poo o ka laau, i hiki ai o
nonoi i ke akua kii ona."
Holo like ae la keia manao; "a
i huki oukou a he mau anana ka
mamao mai ka lepo ae, elike no me
na la a kakou e huki nei, alaila,
hookuu iho oukou;" a ua maikai ae
la keia manao. A kakahiaka ae,
akoakoa na kanaka ma kahi o ua
laau kii nei, a olelo aku aku la na
kanaka i ke alii:
"E ke'lii e, i keia la e hoi oe a
malalo pono o ke poo o ka laau
o ko akua, alaila, hapai oe. Akahi
ka hiki ole o ke akua; pehea la ia i
kou manao."
"Ua pono kela," a pii aku la
na kanaka oluna o ka puu, a ma-
kaukau ka huki alaila, hoi ae la ua
alii nei malalo o ke poo o ka laau.
Huki ae la ka poe kanaka oluna o
ka puu i ka laau a he mau anana,
hookuuia iho la ka laau, a make
iho la o Koha; a na kapaia iho
la keia hana a na kanaka o Kau,
he "Makaha." Pololei no na ka-
naka o Kau.
NO MOIHALA
O Moihala ke alii e noho ana ma
Kamaoa, Kau, Hawaii. Ua loihi no
na la o ka noho ana ma ka aina o
Kamaoa, a ulu ae la ka manao e
hele i ka pohu Ia'i a Ehu, a olelo
aku la i kona mau aialo o hele hoo-
maha ma Kona; a na ku mai la la-
kou a hele, a haalele aku la i ka
aina o Kamaoa; ahiki lakou i Kona,
a ua noho lakou ma ka aina o Ka-
pua, Kona Hema, Hawaii.
O ka hana no hoi a na kanaka
me na kamaaina o Kapua o ka hele
i ka lawai'a. Ia lakou e nanea ana
i ka ai i ka i'a o Kona, ka i'a pu-
mehana ame ka ai pumehana o ka
Haliukua, ka aina iwaenakonu o ka
ululaau, hookahi mea ikeia o ka la,
o na hoku ame ka mahina a ua aloha
loa na kupa i keia aina uka wao-
kele (Manuka); a o kahi no hoi keia
a keia alii e kii ai i kana ai.
Ua loihi no na la o ka noho ana
i Kona, ua hoouna aku la oia i ke-
kahi mau elele i Kau, e lawe mai
i puaa, i ai, i i'a; a ua hiki aku
la i ka manao o ke'lii; a i ka lohe
ana o na kanaka i keia kauoha,
ua hana iho la lakou i na mea apau
i kauohaia aku ia lakou; i ka ma
kaukau ana o ka ai, ka i'a, ame ka
puaa, ua hele mai la lakou mai Kau
mai, ame na kanaka apau o noho ana
ma Kamaoa.
Ua hele mai la lakou he huakaihele
nui maoli; a ike kekahi mau elele
ua makaukau ka huakaihele no ka
ka hele i Kona ua hoi mua aku la
kekahi mau elele no ka hele ana
mai, a ua makaukau na mea apau
i kauohaia aku ai.
Ahiki aku la na elele imua o ke'lii,
a ninau aku la ke alii:
"Pehea aku nei ka oukou hua.
Olelo aku la na elele: "Ua ma-
kaukau na mea apau; elike me kau
kauoha; ina aku ahiki mai."
"A ka poahia e hiki mai ai?"
"Apopo hiki mai ka poe o Kau,
aia i ka auwina la."
A lohe o Moihala i keia olelo a na
elele, olelo aku la o Moihala i kona
poe aialo apau, e hoomakaukau no
ka hoi ana i Kau; a kena aku Ia
i na kanaka hoewaa e hoomakaukau
i na waa, no ka hoi ana i Kau; a
ua hookoia aku la ia olelo a ke alii
Moihala.
A makaukau na waa i ka hoi i
Kau, oiai no nae, o ka Ia no ia e
puka mai ai ka poe o Kau; a kau
aku la na mea apau maluna o na
waa, a hoi aku la i Kau.
I ka poe o Kau e hoi la maluna o
na waa, puka ae la ka makamua o
ka huakai i Kapua, i kahi i noho
ai ke alii; a ninau ka poe o Kau
mai:
"Auhea ke'lii." a ha'iia mai la
o ka poe kamaaina, ua hoi aku la
i Kai »tlun& o na waa, aia ke hoi
Ia.
I nana io aku la ka hana, e hoi
ana na auwaa apau; akoakoa mai
la ka poe hele mauka, mai Kou mai,
kukakuka iho la lakou, a hooholo
iho la e ai lakou i ka ai apau, ame
ka i'a, ame ka puaa i ka lua ia, a e
kaluaia na puaa ola apau. Aole mea
ai hookahi e hookoeia. Ala no ko
lakou hoi i Kau, a pau na meaai
i ka aiia e lakou; a kauohaia aku
Ia na kanaka i hele mai ai mai Kau
mai, e malama kela kanaka, ame
keia kanaka, i kana puolo Ia'i; ma-
mua o ka ai ana, ua kauohaia kela
kanaka, ame keia kanaka, e malama
i kana puolo la-i, me ke kiola ole.
I ka lohe ana o na kanaka apau
i ka leo kauoha a ko lakou mau
luna, ua hooko lakou ia leo kauoha;
a kauoha aku la na luna i na kana-
ka e hoopihaia na puolo la-i me na
pohaku.
E hana a paa loa, aole e hooleiia
hookahi pohaku, ahiki i kahi i ma-
kemakeia e kiola ka pohaku. Ua
noho iho la ka poe i hele mai ai mai
Kau mai, e ai i ka waiwai a lakou
i lawe mai ai mai Kau mai na ke'lii.
A pau no hoi i ka ai ka waiwai
a Iakou i lawe ai, alaila, makaukau
lakou no ka hoi i Kau. A i ka hoi
ana o ka huakai, ua hoi aku la no
ka huakai ma kahakai me na puolo
pohaku e auamo ana; a ua hoounaia
kekahi poe e kii i na waa e kau
ana ma Kailikii, Waioahukini; me
ka nana ole aku i ke alii i na no ia
malaila kahi i noho ai.
I ka hiki ana o na kanaka i Kai-
likii, Waioahukini, ua hoi loa no o
Moihala no uka o Kamaoa, aole hoo-
kahi oia poe i hoi ai i noho malaila,
koe wale no na kamaaina noho paa
i ka lawai'a.
Ahiki aku la ka poe i hoounaia,
a ninau aku la i na kamaaina.
"I ka wa hea i biki mai ai ke'lii
ianei nei."
"I ke ahiahi nei. Pae mai no na
waa, a hoi loa no ke alii no uka
o Kamaoa."
Alaila, o na waa apau loa e kau
ana ma Kailiku, Waioahukini, ua
pau loa i ka laweia mai e ka poe
i hoounaia; a ua loaa mai la ka
huakai nui e hele aku nei mauka; a
kau maluna o na waa me na puolo
pohaku a lakou.
Ahiki ka huakai i Kailiku Waioa-
hukini, apau ka poe iuka, a kau no
hoi na waa, alaila, hoikeia mai la
ka lohe i na kanaka apau; mai ke-
kahi mai o na alii i holo mahope o
na makaainana; "ua maopopo no ia
oukou ka hana a keia mau puolo
pohaku." Hoole aku la na kana-
ka. Aole:
E hoolohe mai oukou i ka olelo.
O keia mau puolo pohaku a kakou
apau e hoolei iluna o Moihala. o ia
ka mea i papaia ai oukou kapu ke-a
(pohaku). Aole e kiolaia a kiola
iluna o Moihala, na puolo pohaku
a kakou."
A lohe ae la na mea apau; pela
ka i hanaia ai keia mau puolo po-
haku, he mea pepehi no Moihala;
a hoomaka aku la ka huakai no
ka pii ana iuka a Kamaoa.
Oleloia aku la na kanaka e pii
like, a e lalani like ka pii ana ahiki
i kahi o noho ana ke alii; a o ke
kanaka mamua loa hele no oia a hoo-
lei i kana puolo pohaku a ku ia a
hele loa, a pela aku no ka lua, a
pau na kanaka puolo pohaku.
Ua hana aku la na kanaka pela
ahiki i ke ku ana o ke ahua pohaku
nui e hiki ole ai e hu'e hou ia ae
ai ka pohaku, o kona mau hoaloha
a make iho la o Moihala; a pela i
kapaia ai ka inoa o kela aina. "Ka
pua", no ka hookapuia ana o ke-a
aole e kiola.
O keia na alii hooluhi ekolu o ka
Moku o Kau; a e oleloia nei, Kau
makaha.
(Ka Hopena.)
NA MEAHOU O KOLOA.
Ke hoomaka mai nei ka paila o
ka ipuhao kalaiaina i keia mau la
e nee nei, no ke kokoke mai i ka
wa koho baloka; he elua moho hou
e alualu ana i ke kulana lunakiai
ma ka apana o Koloa nei, oia hoi
o Mr. John Veveira, ame Mr. Enoka
Mikaele, kekahi o na keiki kuonoo-
no a ulakolako ma Poipu.
E na hoaloha, na hoa paahana a
pela pu hoi me na kaikuahine, ame
na makuahine i loaa ka mana koho
baloka, koho pololei ia Mr. James
Kaopua Kula, i lunakiai na oukou
no keia mau makahiki elua e nee
aku nei, mai hoohewahewa iaia, e
hoomau aku iaia ma ia noho; e ike
ia kaua hoa kanaka, o kipa hewa
auanei ke aloha i ka Pake hou, aole
maa i ka hana.
Oiai ua ike oukou i kana mau
hana maikai, i keia mau la e nee
nei, mai kona lilo ana i lunakiai,
maikai na alanui, pakika papaku'e
oe ke hehi aku, hu ka wai ono i kai
o Poipu, pau ka inu ana i ka wai
kai, hauoli na kanaka a hauoli pu
me na haole ma keia aekai. Nawai
keia mau hana maikai; a hooholo-
mua i ka apana o Koloa nei? Na
Kula keia mau hana maikai, aole
pela na lunakiai mamua, o ko Iakou
pono no ku lakou e nana.
Nolalia ma ka la 10 Okatoba e
hiki mai ana, koho pololei oukou
ia Kula a puka ma ia la, aohe koho
hou ana aku iaia ma ke koho nui,
ina he aloha i'o oukou nona, a ina
he aloha walo no ma ka lehelehe,
pau oukou ia'u i ka hahauia i ka
laau, o ka lohe ke ola o ke kuli ka
make.
Ke liuliu nei na lala o ka Ahahui
Kaumualii, i keia mau la no kela
huakai ma Maui, ma ke ahiahi o ka
la 4 o Sept. e haalele iho ai ka
Maunakea ia Ahukini, a holo aku
no Honolulu-a mailaila aku no Maui
Ma ka halawai kumau a ka Aha-
hui Kaumualii, i komo hou mai a
he 11 mau lala hou .
Eia ka mita ana wai ko hookomo-
ia nei ma Koloa nei i keia mau la
malalo o ke kauoha a ka enekinia
Mr. Garlinghouse.
He oma'ima'i ko ka hope makai
nui, Mr. John Naleimaile i keia mau
la, a ke pii. mau ae. la kona maikai,
a pela pu no hoi me Mr. Joe Ro-
drigues ia haawina hookahi, a ke
ano hoakanaka mai la hoi i keia
mau la, no ka inu wahi kope ole
no hoi paha kekahi, pii mau ka lia
i ke kumu pepeiao.
Aohe no elike me Peter piha eu,
ke komo mau no o kalii pola kope,
mau no ke konekonea o ua wahi
kaaka la.
Ua lawa keia mau wahi ouo o ka
Uanoe o Koloa, a pulelo hou aku no,
ke uwe hone mai nei o Nika i ka
pololi.
Me ka Lunahooponopono ka maha-
lo nui, ame na keiki o kou papa-
pa'i ka welina pauole.
Owau iho no me ka haahaa,
PETER KAMANO, SR.
ELUA MAU MEA I EHA MA-
MULI O KA ULIA KAA
OTOMOBILE
Ma ka auwina la o ka Poakahi uei elua mau mea i eha kukonukonu loa ma ka manawa o ke kaa a laua e kau ana i kahuli ai ma ka hookuina o na alanui Pahoa ame ke alanui Umi-kumamalua ma Kaimuki, mahope iho o ka hooku'i ana mai me kekahi kaa otomobile okoa O Annie Chu, kekahi o na ohua e kau ana maluna o ia kaa, ua haki kekahi o kona mau lima me ka nui pu o kekahi mau eha maloko o kona kino, a no Sing Song Yel hoi he mau paholehole kona ma kekahi mau wa-hi o kona kino. Ma ka moolelo a ka makai o ka hoihoi ana ae i ka halewai, ua hooku'iia mai ke kaa a Annie Chu ame Yel e holo ana e ke kaa kalaka lawe ukana o Walter K. Eko ma ke kihi o ke alanui Umi-kumamalua oiai ia kaa e holo ana no Waikiki. Ma ka hookuina o na alanui Pahoa ame Umi-kumamalua ua hooku'i aku la ke kaa o Eko e kalaiwa ana me ka papa mahai o ke kaa e kalaiwaia ana e Ernest Silva, hooku'i ko Silva kaa i ka pou kelepona, a no ko Eko kaa hoi, ua kahuli a ua nahaha like ia mau kaa. Ua laweia mai o Annie Chu ame Yel me ka awiwi loa no ka halema'i o na poina ulia o kekahi kaa oto o ka holo ana mai a ike i ko laua pilikia e hiki ole ai ke nanamaka wale ia iho. Ma ke ahiahi loa ana iho o ka Poakahi nei, he luina no kekahi o na mokuluu ma ke awa o Puuloa, nona ka inoa o H. D. Wellington, ka i hopuia a hoopiiia ae no ko kalaiwa ana i ke kaa oto me ka laikini ole Na Mrs. John E. Desha i hookomo ae i ka hoopii nona a hopuia oia mahope iho. Ma ka hoike a ka Makai Gomes o ka hoike ana e, e hoomaka mai ana ko Mrs. Desha kaa o hoopuka mai iwaho o ke alanui Hokele, ia manawa i hookuiia aku ai ka aono o kona kaa e ke kaa e kalaiwa ana e Wellington. Ma ka Mrs. Desha hoakaka imua o ka makai, mahope iho o ka hooku'i ana mai o ko Wellington kaa i kona kaa ua hoomau loa aku Ia no oia i ka holo ana mo ka huli ana mai e akaaka iaia.
MA KA POAKAHI NEI I KOMO
HOU AE AI NA KULA AUPUNI
Ma ka Poakahi nei ka wehe hou
ia ana o ua halekula apau apuni
ke teritore no ke kau haulelau. I
kulike me ia a ke Kahukula Nui
Crawford, o ka hoike ana ae aneane
ma kahi o ko 30,000 keiki ma ka mo-
kupuni o Oahu e hele ae ana I na
kula like ole. O na halekula hou
Aliiolani ma Kaimuki ame ka eheu
mauka o ka halekula Piliolelo ma
Koleka, na makaukau no ka hookipa
ana aku i na keiki maloko o ia mau
halekula.
He 350 ka nui o na haumana i
hoopaaia na inoa no ka halekula ma
Kaimuki he halekula no na keiki
wale no a na haole elike me ke kula
Lincoln. I kulike me ia a ke Kahu-
kula Nui Crawford o ka hoike ana
ae ua manao oia a ua hoolala hoi ke-
kahi kula hou no na keiki olelo
Enelani maloko o Honolulu ma ke-
kahi manawa kokoke ma keia mua
aku, ina e hiki ana o kahi o ia
halekula e kukuluia aka ana ma ke-
kahi wahi ia e hiki ai i na keiki
mai ka apana mai o Kalihi ame Nuu-
anu ke hele ae me ka maalahi a
wahi hou ka a ke kahukula o ka
hoike ana ae o kela halekula o ka
apana o Lanakila kekahi ana o ka
hoolala ana i kula no na keiki olelo
Enelani.
Ma ka papa kuhikuhi hana hou
no ke kukulu ana i mau halekula
a i hooholoia ai e ka ahaolelo i hala,
ua loaa ka manao i ke kahukula
nui e hoemiia mai ana ka pihaku'i
o na halekula i na keiki ma Hawaii
nei.
Me na halekula hou no na papa
kumumua i makaukau no ke komoia
ame 16 mau rumi hou ma ka hale-
kula Makinele, e oi iki ae ana ka
maikai o ke kulana o na kula i
noi mauawa mamua o ko na maka*
hiki kakaikahi i kaahope aku.
Ua hooholo ka ahaolelo i hala i
kekahi kanawai ina no ka make-
makeia e hoohuiia mai i 10 mau
rumi kula hou i ka halekula Alii-
olani. E hooemiia mai ka nui o na
haumana o ka rumi kula hookahi i
35 wale no.
No ke kula kiekie Makinile ua oi
aku ka nui o na haumana komo hou
mamua o na makahiki i hala, a no
ke Kula A'o Piliolelo he 1000 hau-
mana i hoopaaia na inoa no ke ko-
mo ana aku. O ka piha ana i'a o
ka 2100 haumana iloko o ia kula,
he heluna kiekie loa Hoko o ia kula
i ike ole ia mamua.
O ka heluna nui o na kumukula
iloko o na kula aupuni he 965, he
666 o Iakou e a'o ana ma na papa
haahaa loa, he 76 ma ke kula kie-
kie Makinile, a o ke koena aku ua
hookauliiliiia ma na wahi e ae o
ka mokupuni o Oahu.
NUI KA HANA A NA LOIO MA
NA AHA HOOKOLOKOLO
No ka makemake e hoopokele mai
i ka manawa a e hoouuku mai hoi
i ka luhi o ka aha i ae ae ai o Oscar
Kaeo, ke kanaka i hoopiiia ae ai
e ke kiure kiekie teritore elua pule
i hala aku Ia no ka hewa moekolohe
ma ka Poakahi nei iloko o ka aha
hookolokolo a ka Lunakanawai
Frank Andrade.
Me ka nana ole mai o Kaeo ia
James Hakuole, ka maheleolelo Ha-
waii e ku pu ana ma kona aoao me
ka makaukau no ka hoohiki ana i
ua o Kaeo, ua kamailio okoa aku la
no ua o Kaeo imua o ka aha i ka
i ana aku ma ka olelo Beritania:
"Aohe a'u dala, a nolaila aohe
au i koho i loio no'u, ina he dala
ka'u ina ua pane aku au imua o
kou hanohano aohe au i hewa. Oia
keia pilikia ke ku mai nei imua
o ko'u alo, ke ae aku nei au ua
lewa au no kuu makemake e hoo
pau wale ole ia ka manawa ame ka
luhi o keia aha hanohano, e kou ha-
nohano."
"Me ka nana ole ae i ka ninau
a na loio, heaha ana kau pane." i
ninau mai ai ke kahu o ka aha.
Alaila hoakaka aku la o Kaeo eli
ko no me ia ana o ka hoakaka mua
ae nei imua o ka aha.
"E hoopaa iho i ka Kaeo pane,'
aole oia i hewa," i kauoha ae ai ka
aha i ke kakauolelo. Ia manawa
kauia mai ai ko Kaeo bona he $2500
a koho mai la ka aha ia Louis Le
Baron i loio no ke kupale ana ia
Kaeo.
Ma ka manawa i kukuluia mai ai
o Espirilion Pata imua o ka aha no
ku hoolohe ana i kana pane no kona
hewa i hoopiiia ae ai he pepehika-
naka ma ke degere ekahi, a oiai aohe
ona loio, ua koho mai la ka aha ia
E. J. Botts i kokua nona.
O Huron K. Ashford kekahi loio
i kohoia mai e ka aha no ke kokua
ana ia William Kapule, kekahi o na
kanaka i hoopiiia ao ai no ka hewa
moekolohe, a he $2500 kona bona i
kauia mai o ka aha.
Ko ke kupale ana ia S. K. Amos
no ka hewa moekolohe o ka loio
Wilson C. Moore ka ka aha o ke
koho ana mai e kokua kia, a he
$2500 kona bona a ka aha o ke
kau ana mai.
No Charles Kea i hoopiiia ae ai
no ka powa ma ke degere elua o
ka loio Harry T. Mills ka i kohoia
mai e ka aha i kokua nona, he $2500
kona bona o ke kauia ana mai e
ka aha; o Harlod T. Kay ka i koho-
ia mai e ka aha i kokua no Domingo
Barros, ka mea i hoopiiia ae no
ka hewa lawe i ko kaa oto me ka
manao kolohe, he $500 kona bona
o ke kauia ana mai.
O ka hihia o Henry Asam, ke ka-
naka i hoopiiia ae ai no ke kakau
ana i kekahi bila dala ma ke ano
apuka, ua hoopaneeia mai no hoo-
kahi pule, a ka auwina la Poalua
o keia pule ae, mamuli o ke noi a
Fred Patterson kona loio. Ma ka
hihia o Kukiko Matsumoto i hoo-
piiia ao ai no ka hou ana ia H. H.
Young me ka pahi, ua hoopanee pu
ia mai a ka hora 2 o ka auwina la
Poalua o kekahi pule ae. No T.
Santiago ka Pilipino i hoopiiia ae
ai no ke apuka, ua hoole oia i kona
hewa, o ka Loio O. P. Soares kona
loio.
LILO KA MAKANA HOOKUKU
I KE KAUKA UNDERHILL
I kulike me ka olelo hooholo a ke
komite na lunakanawai i kohoia a i
hoolahaia ae ma ka auwina la o ka
Poakahi nei, na haawiia aku ia Dr.
Carolyn Underhill, he kauka huki
niho, ka makana mua o $100 a ka
Liberty House i haawi ai i ka mea
e kakau ana i kekahi leka maikai
loa.
O na lunakanawai i kohoia a na
lakou e hoopuka i ka olelo hooholo
no keia hana hookuku kakau leka
oia ka Prof. K. C. Leebrick, o ke
Kula Nui o Hawaii, D. L. Crawford,
ke kahukula nui o ke teritore ame
J. R. Galt ka peresidena o ka Aha-
hui Kalepa o Honolulu, a na lakou
i nana i na leka 200 ka nui i komo
aku iloko o ko lakou mau lima.
O kekahi poe e ae i kakau ae i ka
lakou mau leka a i loaa aku na ma-
kana, oia keia: Mrs. M. B. Shaw
o ke alanui Liliha, iaia ka makana
elua he $50; ia M. L. Harris o ke
alanui Lanihuli ka- makana ekolu
he $25, ia Harriet Tennant o Wahi-
awa ka makana eha, he $15, a ia
E. R. Loker, o ke alanui Pelo ka
makana elima, he $10.
O ke kumumanao e kakau at no
keia hookuku ana, "Ke kumu e ku-
ai ai au mai ka poe mai e hoopuni
mai ana i ko'u home." Ua hooholo
na lunakanawai i ka lakou olelo hoo-
holo mahina o na leka a ka poe i
haawiia aku na makana mamuli o ke
koikoi o na kumu, ka waiwai o ia
mau kumu ame ka mole o na hoaka-
ka elike me ka lakou hoike.
Mawaho ae o ka poe i loaa aku na
makana ma ke dala maoli he elima
poe e ae i haawiia aku na mahalo
ame kekahi mau makana no lakou
keia mau inoa malalo nei:
David Makaoi, o ke alanui George,
Mrs. W. D. Cleveland o ke alanui
Sierra, Mrs, Oliver Mowat ame Al-
bena Mladinich o ke alanui 12, Kai-
muki.
O keia malalo nei ka leka a Under-
hill i lilo ai ka makaha ekahi:
"Makemake au e noho maloko o
kahi e noho ana ka poe kuonoono
makemake au i na alanui maikai, na
lale aupuni maikai, na paka, na
halekula maikai ame na hale lawe-
lawe oihana nui.
"O ke kanaka holomua ma kana
oihana e lilo ana oia i makaainana
maikai, a maluna o ko lakou mau
kanaka lawelawe oihana kalepa ke
kaukai nui ana no ka holomua ame
ka noho kuonoono ana o ka lehulehu
Ia lakou kakou e nana aku ai no
ko kokuaia mai me na hana
apau e pono ai ra makaainana o
ke kulanakauhale a e lilo nui ana
. keia ka manawa me ke dala ame
na pomaikai «o ka makaainana.
"Owai ka mea i lohe i ke kokua
mai o ka hui i kauohaia aku kana
waiwai ma ka okeleka no ka kakou
mau hana kokua mai hoi i ko ka-
kou mau halepule, a i ole ia i
na hui malama ola, a i ole hialaai
nui paha ma na hana e hoonaauao
ai i na keiki a i ole hookaa mai hoi
i na auhau no ke kokua ana mai
i ko kakou aupuni kuloko: Iloko
o na wa hele a pilikia aohe o lakou
haawi mai i ko kakou mau kanaka
lawelawe oihana kalepa i hana ai
a no na manawa lehulehu i ka poe
i kuai i na waiwai ma na aina e
i ka manawa e lona ai ka lakou dala
"Ma o ke kuai ana i na waiwai
ma ka home iho e hiki ana ia ka-
kou ke kokua aku i ka poe kalepa
ke hoomahuahua aku i ko lakou
mau mahele a e hoolako mai ana
ia kakou me na waiwai like ole oi
aku o ka maikai. E hiki ana ia
lakou ke hoemi mai i na kumukuai
ke pii mahuahua ae ka hana me ka
holomua. He hiki ia lakou ke uku
mai i na ukuhana maikai a he mau
limahana maikai oi ae ka poe hana
maikai mai ana ia lakou. E hiki ana
e loaa i mau hale oi ae o ka maikai
e loaa ai ke ola kino maikai me ka
hauoli no kela ame keia.
"He oi ae ko'u makemake e ike-
maka au i ka'u mea e kuai ai. E
loaa mai ana ia'u na a'o ana a na
kupakako. E loaa ana ia'u he ma-
nawa e hookaulike ai i na waiwai
a e apono iho ana maluna o ka'u
mea e koho ai. Aohe waiwai o ko,u
hoolala ana i pule mua no ke kuai
ana aole no hoi a'u kakali ana aku
a hala he mau pule no ka hoopono-
pono ana ina i kulike ole ka mea
i hoonuaia mai i ko'u makemake.
He oi ae ka maalahi o loaa ai ka
ike maopopo a e hoopololei koke ai
he kino a he kino mamua o ka hoo-
una ana aku ma ka leka. No na
kanaka kalepa o kakou iho he make-
make lakou e halawai kino a he
kino me ka poe e hele aku ana e
kuai mamua o ka na hale kauoha
aku i ka waiwai ma ka leka.
"He poe launa a hui mau kakou
apau, no ia kumu he hauoli mau
au i ka hui aku me na kanaka a'u
e halawai aku ai maloko o na hale-
kuai. He oi aku ka hauoli o ka ike-
maka ana aku i na waiwai maloko
o na halekuai mamua o ka ike ana
iho maloko o ka pepa no na waiwai
kuai mai na aina e mai.
"Alaila e hoolilo au i ka'u dala
maanei no ka mea he kokua mai ia
ia'u no ka hoonui ana aku i ke
dala no'u iho. Ma kekahi manawa
o na waiwai i lawelawe mai i ka
noonoo, aka nae o ke. ano o ka mea
i hanaia ai ia man mea he okoa loa.
A elike me ia a David Marum,
"Aole ia he hewa ka nookuu ana
aku i kekahi kanaka e huli dala na-
na i nei manawa a i kahi wa aku
aha. "Nolaila, ina e kokua ana
kakou kekahi i kekahi no ka hana
ana i mau dala, e lilo ana o Hono-
lulu ma ka mea oiaio i Paredaiso
no ka Pakipika, elike me ka loihi o
ka pomaikai ame na mea e hoopo-
maikai mai ai e hana mai iaia pela.
MOOLELO NO KEPAKAILIULA,
KEIKI O KA MOKU O PUNA
PAIA AALA I KA HALA HELU
AKAHI O KA IKAIKA MAI HA-
WAII AHIKI I KAUAI.
MOKUNA 1
(Kakauia e Z. P, K. Kawaikaumaii-
kamakaokaopua.)

O keia kekahi o na keiki ikaika
oa o Hawaii nei, nana i hele mai
Hawaii, Maui, Oahu, Kauai. Ua hi-
ki iaia ke ku aku imua o ka lehu-
lehu a hakaka, a pepehi, a lanakila
maluna o kona poe enemi. He hua-
mea o KepakaiU.»la; o Keaau i Puna
Hawaii, ka aina hanau o Kepakaili-
ula. O Ku ka makuakane, o Hina
ka makuahine, o Kiinoho ame Kii-
hele na kahu hanai o Kepakailiula.
O Paliuli ka aina i hanaiia ai o
Kepakailiula a nui. a hiki kona mau
makahiki i ka iwakalua, he kanaka
maikai loa o Kepakailiula ma kona
kino. Aohe ona kina mai ka ma-
nea o kona mau wawae a kona piko
poo. A no kona kanaka maikai loa,
kena aku la o Kiinoho 3a Kiihele, e
hele oe ma Hawaii nei apauni, e imi
wahine na ka hanai a kaua, (Ke-
pakailiula). Ho kanaka mama loa
« Kiihele, ekolu puni o Hawaii i ka
a hookahi iaia, hele mai ia ia mai
Paliuli mai a Hilo, loaa o Kukui-
lauania he wahine maikai, hookahi
kina o ka puu o na maka, haalele
o Kiihele. Haalele aka la o Kii-
hele ia Hilo, hele mai la ia ahiki i
Hamakua. Malaila mai a Waimea,
a Kohala, hoi hou a Paliuli, ma Puna.
Ninau mai kona kaikuaana o Kii-
noho: "Pehea aku la ka hoi kau
huakai?" Aohe lona o kau wahine
hele aku nei e imi. "Aole," wa-
hi a Kiihele. I mai o Kiinoho: "E
hele oe e imi i wahine ma ka hikina
a ka la, ma Puna aku noi." Ae
mai la o Kiihele. O keia hele ana
eia no i ka la hookahi. Hilu aku la o
Kiihele i Puna, e noho ana ilaila he
wahine maikai, o Kahala ka inoa.
He nani no, he onaona ua maka, a
he maikai ka oiwi, hookahi hewa,
o ka puupuu o ka lemu, elike me ke
ano o ka hala a hiki i keia Ia. Haa-
lele la ia Puna, hiki aku la i Kau,
e noho ana o Manienie, he wahine
maikai, a hookahi hewa o ke pana-
nai o ke kikala, he nee ilalo elike
me ke ano o ka manienie e, ulu nei
i keia wa. Haalele ia ia Kau, hele
mai ia ahiki i Kona. Loaa iho la o
Makole'a ka maoli pua o ka wai
kau mai i ka maka o ka opua. He
wahine maikai loa ke nana aku, ao-
he puu aohe kee, pali ke kua, ma-
hina ke alo. He mau makua ko Ma-
kole'a, o Keauhou ka makuakane, a
o Kahaluu ka makuahine, he mau
alii laua no Kona apuni. Ua pala-
maia o Makole'a na Kakaalaneo, no
kona ikaika loa ma ka oo ihe, a no
kona akamai loa.
MOKUNA II— No Kakaalaneo.
Oia ke. alii akamai loa o Maui
ma ka oo ihe, aole e hala kana ihe
i ka mea nui ame ka mea liilii. A
oia ke kumu i palamaia ai o Ma-
kole'a na Kakaalaneo, no ka ma-
kau o na makua i ke kuku o kana
ihe. A o ke kumu no hoi ia i kaua
ai mahope, o Kepakailiula me Ka-
kaalaneo, ame Kaikipaananea, ko
Kauai alii. Ahiki o Kiihele i kahi
o Makole'a e noho ana, ninau mai
la o Makole 'a: "Mahea mai oe?"
I aku la o Kiihele: "Maanei mai
nei no."
" Heaha kau huakai, o ka hiki
ana mai ianei." He huakai imi
wahine. Nawai ia wahine. "Na
ka maua keiki no." I mai o Mako-
le'a: "Pehea ka maikai o ka olua
keiki, me oe no." Hoole aku la o
Kiihele: ''Aole, he paepae wawae
ko'u ili no kona kapuai wawae. , He
keu ae ia mamua o'u." A lohe o
Makole'a i keia olelo a Kiihele, i
aku la ia: "E hoi oe a lawe mai
i ka'u kane."
Ae aku la o Kiihele. Ninau hou
mai la o Makole'a i ka la e hiki
mai ai. Olelo aku la if Kiihele: "E
hoi au a hala elua la, a i ke kolu
hiki mai au mo ko kane." Ae aku
o Makole'a. Hoi aku la o Kiihele
ahiki ma Paliuli. Ninau mai la o
Kiinoho: "Pehea kau huakai."
I aku o Kiihele: "Ua loaa ka wa-
hine." Owai ia wahine? "O Ma-
kole'a."
"Ae", pela naai o Kiinoho, he
wahine maikai ia. Ua palamaia nae
na Kakaalaneo ke alii o Maui no ka
maka'uia no ke kuku o ka ihe i ka
pua mauu, i ka naonao, ame ka uku-
lele. Moe Iaua a ao ae, uwe Iaua
ia Paliuli i na laau, i na meakanu,
apau ke kanikau ana, hoihoi i ka
aina o Paliuli, i ke akua, a hiki i
keia la. Hele mai la lakou ahiki
i Kona, ike mai la o Makole'a i ke
kanaka maikai o Kepakailiula, lele
mai la, huki aku la iloko o ka hale.
Olelo aku ia ina makuakane ia Kii-
noho ame Kiihele: "Eia ka olua
wahine o ke kahu oia nei, i elua olua
i hookahi wahine. Hele aku a kahi
e noho ai, i hoolohe mai olua ia'u
a i make au, o ke ala no ia hele
aku,"
A hala na makua, noho iho la o
Kepakailiula me Makole'a, eono la
i moe ai laua. Ia laua i pauhia ai
i ka hiamoe hiki mai la o Keauhou
ame Kahaluu. I nana iho ka hana
e moe ana o Makole'a me ke kane,
nolaila, huhu iho la na makua o Makole'a, Ialau iho Ia Iaua ia Makole'a, a lawe ae la, a hoouka i na waa a lawe i Maui i o Kakaalaneo la ke'lii. A hala o Makole'a i Maui, ma na waa, ala ae la o Kepakailiula, a hele aku la a kahi o na makuakane, o Kiinoho ame Kiihele. Hele mai la lakou mauka ahiki i Kohala ma Kamilo e pili la me Puakea noho iho la. Hele loa ka waa ma ka moana ahiki i Maui. Ike mai la o Kukuipahu, ke alii o Kohala, ia wa, i ke kanaka maikai o Kepakailiula. Hookipa mai la, a ololo mai la i ke keiki hookama nana, a hoowahine mai la i kana kaikamahine ia Kapuaokeonaona.
Noho iho la Iakou a hala ekolu
la, hoomoe o Kepakailiula i ka hale
apau i ka hiamoe. Ala ae Ia ia a
hele iwaho, a hiki i ke one maloo
e kau ana he wahi waa ilaila. Lawe
aku la ia aloko o ke kai, holo aku la
i Maui, a pae aku la ma Kapueo-
kahi i Hana. Pao aku la ia a uka,
hela aku la ahiki i kahi o Kakaala-
neo ke alii. I nana aku ka hana,
ua ona i ka awa, e kahea ana i ka
wahine: "E Makole'a e, e Mako-
le'a e, e lawe aku oe ina hu'a moena
o kaua a mawaho o ka ale'o, haliilii
iho, apau ko haliilii ana, kii mai oe
ia'u a kaualupe aku ia'u iwaho."
A pau ka olelo ana, hele mai la o
Makole'a me na wahine a ka ale'o,
haliilii iho la. A pau ka haliilii ana,
kii aku la o kaualupe mai ia Ka-
kaalaneo. Ia lakou i kii ai e kaua-
lupe mai, hele aku la o Kepakailiula
a ka moena a lakou i haliilii ai,
kikio iho la, a mimi iho la, "a holo
ae la e pee. A hiki aku la o Ka-
kaalaneo iluna o ka hu'a moena,
pakika aku la i ka hanalepo ame ka
mimi. Huhu mai la ia Makole'a
ame na wahine, a mahope, kahea
hou e lawe i ka moena a mahope o
na waa. A hana aku la o Makole'a
peia, a moe iho la laua mahope o na
waa. Ia wa pauhia loa o Kakaala-
neo i ka ona a ka awa, a hiamoe
loa iho la, lalau iho la o Kepakai-
liula ia Makole'a a lawe aku la i
ka nahelehele moo laua ilaila. Uwo
mai la o Makole'a ia Kepakailiula,
i k amake ia Kakaalaneo. Ninau
aku o Kepakailiula: "Heaha keia
au e uwe mai nei." Wahi a Ma-
kole'a: "E uwe aku ana au ia oe
no kuu minamina i ko make i kuu
kane, ia Kakaalaneo, aole e hala ka-
na ihe, i ka pua mauu, i ka naonao
i ka ukulele, aole hoi ou he aka nui
kou." I aku ua keiki la o Puna
paia aala i kana olelo keena hooio,
penei:
He Opea Kona he Opea Ko'u.
He kane ia, he kane au,
He lima kona; he lima ko'u,
Aolo i ikeia na ai a maua,
Nana paha, na'u paha.
Momomoe iho la laua, a kani ka
moa mua. Olelo aku la o Kepaka-
iliula i ka wahine: "Ke hoi ne
au a Hawaii, noho a hala ekolu
la, alaila, hiki hou mai au. Nola-
ila, e kukulu oe i lepa nou, a o kau
poe e aloha ai, e lawe mai oe ia Ia-
kou maloko o kou lepa." Hoi aku
la o Kepakailiula a pae i Kohala
Auhea oukou e na poe aole i lawe
i ka Nupepa Kuokoa e lawe i ike
oukou ina kanaka kaulana o kou
nina iho, i hala aku ma o, a u
koe ka lakou mau hana kaulana
mea hoomanao na kakou.
(Aole i pau.)
HOOPAU ANA I KA HAWAIIAN
SOY CO., LTD.
Hoolaha i ka Poe Paa Aie.
Mamuli o ka hookohuia ana mai
o ka poe no lakou na inoa malalo
iho nei e ka Puuku o ke Teritore o
Hawaii ma ke ano he kahu no ka
poe paa mahele ame ka poe paa aie
no ka hui Hawaii i hoopauia maluna
ao nei, ma keia ke haawiia aku nei
ka hoolaha i ka poe paa mahele
apau o ka hui i oleloia e waiho mai
i ka lakou mau koi i hooiaio pono
ia i na kahuwaiwai i oleloia ma ka
halekuai o K. Tanaka, kekahi o la-
kou Helu 417 Alanui Moi Akau,
Honolulu, Hawaii, iloko o Kanaiwa
(90) la mai ka hoopuka mua ia ana
aku o keia hoolaha.
Honolulu, Augate 12, 1925.
K. TANAKA,
H. AKASHI,
K. MIYATA,
ame S. TAKAKUWA,
Na kahu i olelo mua ia ne nei.
6375--Aug. 27; Sept. 3, 10, 17, 24.