Ka Oiaio, Volume VI, Number 2, 12 January 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII -N OLAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Hoko o KA Punohu Ua-koko. Ke Kah o.lileole'a. o ke Knhwnmoo e -o- Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII -N OLAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Hoko o KA Punohu Ua-koko.

Ke Kah o.lileole'a. o ke Knhwnmoo e -oWaipio Hawaii.

Unnhiia . 3/y-St" Ma'iu >10 "KA LEO." I bo Pokahi ike ana aku i ke kau kehakeha m'ai a ka Punoha Ua-ko-ko maluna o ke kiowni kii])\> o Hai-; wahme, ua haupn koke ae la oia no na mea i kuhikuhi a hoike ia miu I iaia ma ka hihio, a oia kana i huli ] ae m ni" na liek-helooa o. ka pihal hauoli a panp mal la i knmi alii kane: Auhea oe e. kuu' kane ? ' Eia no ati. Heaha ia ? Heaha mai ai;anei kau, ehuliae; paha oe a nana aku i kela Punohu j Ua-kokt. e ku hiai l*i i ke kiowai ? ua'helo im hoi a -• halii ponO, nie he la o na kahna'ka i lioike ia inai ia'u D)a ka moeuh'inn ? Oia uo, wahi a. Kaukini rae ka hoomoa-a iki aua aku i k<ma mau kaina,waivao; _e av\iwt kaua, aia ka pono o ka 'hiki inuā aku i kauhale, lie hewa ia ? Aole i iiul'-a ia konīe wawae ana aku.a Ipua uei, ua' iioea aku la laua nei 1 ka hale; o ko laua nei hoomaemae iho ia. iio ia i Likiee kiekie i uhiui me pai-ila me ■■ ' isi ind' tia| T?fcp •- *us»a > hoo-1 . mueinioa ui, &u iu io a i ke ala • oaaona, I ka pau a.ia o d» iiioa a pau o loko o ka hale i ki hoopouepono, I e laa na uieaai he iehulehu i kupj-; no uo ka mohai, ua kaknli aku la j laua noi no ka lioilioiia ni.ū o ua ' hanaī nei a !;uia.. a liiki i ka j>ot*le- ! «le ana; ao'.e i huoK.oia ia mau upu J ana a Jau;i. : Aka ia laua e hoohihiia ana o ua ; noonoo palaualeio he nui; uia hoi. j h«ni aku Ja iaua i ke ala,. ua hele j hol O .loko o ka hale a nuia i ke ala, & oia hoi ka ka mea kakau e pnana ae nei: Puia i ke ala ka uka o Wakiu Ka nao aala o Kahalaowaka j Paoa i ke ala ka ua Apuakea o Hana. Ia laua e hoopoluluhi in ana e leeia ala hik. ahiahi, a h«la ka pili-: 'na o ko ano ahiaiii. ua ike aku la \ laua nei i ka maalo ae o kekahi' mea mawah<\ n;i ko l.iuaneiake' «oa e ike pono, nolaila, ua neenee; Rie la laua nei a ina k.okahi aoao oj Hta puka. a ia iaua nei no a hooku- j Kne P'iiio iho, komo .> he mau ; Pmea ano kiuo l'aau, a ho kohu kino ; j kanaka inaol' no ka hnluku o na kapuai wawae, a he ku mao'i i ka ] hoomakaukau. Mamuli o keia tr.:.u ■iuH hnoi>a-; haonao noonoo, t;u haav,v. iho ia na haawiua o ka e«?hia u in'.- ke anoano maluna o laua nei : a m.i u in;tiute,' aole hoi lio mmi \y.-\h; 100 niawaena. O laua, a inaiinpe ilio o ka meha j ana o na me.i a p.iu, poha inal la he leo, i ka i\",ne ann mniAuhea olun. e nr. Wau;:iaina n>ina ka hale, e ho-a i ke kukui \ keia maiiawa, i i!;e mjika olua a ehia i ka mea a'u i ho;«vO a ha'.iai aku ai ma ka hihio, nolnHa o hoomakau-; kau o!ua i na mea i lawelawe ia 0 olua. I ke kuu ana iho o kela l :o kamahao. ua ho-a keko nku hs <> Kaukini i ke kukui. a ahuwale nku la na mea a p.iu o loko o k.i liaio i ko Tana n fl i mau maka, ua iko aku la laua nei i kekahi kumu huui Ilala" l>epe ma na anao o ka h'kioe, n he kumn ohia lehua ke ku aini ana mahope, ua ht»le kona inau lala a ; !«Uuu i na pua lehua. a o ui uona f kela nioolelo. aia ko noho mai " . me kona nani nu . Itt laua nei 'i > e h:\an-:i ana i ka ■! nani. aia hoi, 101-e noi 5 ; kekahi leo oh mawah- p n i o ka ! * poka 0 ka halo. ponoi ua oh. ne: Ē hea aku ana au ia or o 1 huw I,'t»k'olor' . f a kino iau nu ; k o ! o 0 na Wuhlno • ka i ke ki v.aion o 1 ka he—i i ka inane\\;; ; . h» o— e Ē iho e kn h<ina k:i F i:io o 1 u:•• : : \ K iho o ka Pon m:-5 k, l';;-keko

Ra Ūa,-tcoko aweawe ula 1 ka ih o ka wai 0 Mahoanu o ka maka oka Opua : Pa-a mai ana ko nloha īo'u nei : E bci mai e Laukaieie—eia ko hale. I ka pau ana o keia oli, ike akn la o Pokahi me kana kane i ke komopakahi ae o lau nahelehele aala a pan o ke kuahiwi k'e hele ala a piha pu ka hikiee o ka mea nona keia moolelo e noho ana, me he la e i okoa mai ana no> a Hilo au e - hoohiln ka lehua. I ka naao iki ana ae o ka halii ana a Ka eehia maluna o na ona hale, ua panee mai la laua i namea 1 hoomakaukauia; i ka i>au ana o na hemahema, komo mai la he elua mea kino kanaka mao!i, a 110ho pu mai Ja*iluna oka hikiee me ka mea nona keia moolelo, he wahine a he kahe. E Eala mai no ka'u mau wahi hoakaka pokole: Ona malihini i komo hope aku, oia no o Kukaohia a rae Hinauluohia, kana wahine. I j keia w# a na mea hale e nohō mai li p aku nei, me ke kau pono ana o I na maka i ka laua milimili, ua paj ne mai la o Kukaoliia ,ia Pokahi me jkana kane: ua ike 'ia'e maua ka | olua mohai, ka luuluu a me ka pii hoihoi o ko olua puuwai no na mea | a olua i ike iho nei; he oiaio ua kai umaha o!ua no ko olua noho'na kaj ma ole —ka opuu moni- hookahi hoi [e haaheo āi na la o ko ke kanaka noho'na ma keia ao niauleule i piha i na inea• . ; Nolaila, uā 16ĀA 'Va #ii^ J he pomaikai nui uiamuli o ko olua hoonele iā ana mai e Koaekea, aia'nae. ua hala U mau olelo paoa mnhope. a o na U raa keia mua aku ka oimi e nana i na mea e hoea mni ana, a e loaa no he pomaikai-nui ia olua. I ka pau ana o keia olelo a Kukaohia me kana w&hina, ua huli hoi aku la laua no ko laua liome kuahiwi, a ua hoonoho la iho k na lau nahelehele aala a pau o ka uka waokele uie ka uiea nona keia HiinMa k<»ia nolio- ana Oj La~ttif*vi,,ie ibo koua yftuU maku.;iiookama." mp-* 1 k:i malnma ponoia i na mea a pau uie ka honiahema ole. aia hoi, ua ua pii inaho ae la ka nui o ka oiwi kino o ua nohea nei iloko o ka haiamu ia e ka nnni a me ke kilakila iua ole, a aole hoi 'ne wahi ki-na i hekau aku maluna o kona niau hiohiona kaih kumu-hana, e hewa ole ai kaua ke nuana ae: Maikai K«tuai Hemolele i ka malie Kupu kelakela ke poo o Waialeale' kela i ka Lani Kilakila R*waikini kano Kaholekua. ". _ j lioko oia manawa a ua noheauea' e noho ana me koua aiau uiakoa j hanai ī hoopiha ia k» houpo i ka; hauoli paleua ol<?, ua kukulu hou j ae la laua i hale nobo hou no ka i lana hanai me ko laua hoa noho, e j like me ka nui o na manao hiaai a j me ka makemake e hoolauwili ana j ia loko o laua, ua ha,.aia na mea a ' pau o loko me ka maiau lua ole. j I ka makaukau ana o na mea a a pau o ioko o ua home hou nei, ua hoi aku la o Laukaieie me kona mafl hoa ilaila, a ua kupu ae he ■ wulii nooīioo maikai iloko o Puahi- ' nano me 7 uaawikiwiki, oia hoi. i | waiu h na hoonanea i ko lakou ha : ku alii, a oia ka lakou kuka iho ai, me ka ui pu ana aku ia Pokahi mai; a ua ae oluolu ia mai ia manaoo; lakou me ke keakea ole ia niai e na j nmkua hanai o ua nohea nei. j I ka uhi ana uiai o na eheu ano j ano e ka poele pakini ia aiuna ahiahi, ua hana ilio la o Laukai»&li he j walii pu la-i,'a puhi ae la; a he ku ika nanea ame ka leal' 1 » ke hooloheaka; i ka ike ana hoi o Lauakolea i ka walea loa o ke alii a militmli <» lakou, i K.a hoolohe ī ka hone aka leo o ka pu la-I, ua oili malu aku la oia no ka huli ana i k:i Pupukanioe iloko o k'eopu uahelehele. Aole ī liuliu ia ku'ekaa aaa aku a ia nei. ua loaa aku la ka ia nei mes i kaunui ai e uwe hotio ana lluna o ka lau laau; o ko ia nei la!au aku la no )a a po'a ae 1a no hoi, a ko:fto aku la no i kaahale, a e kani mai ana no ka i>u la-i a Lauk:!n;tl,ii; o ko komo pu aku 1* no ia ,o kahi l'npuk-MM'H I tua ka houheuhene ami i kona !ēo, :t he ku maoli uo i ka hoopoluluhi noonoo ke lu»o--!ohe .iku. 'īamuh o ka hiaalaai loa o ka puuwai o k:t nohoa i ka maikai, a uio ka ho.iehone o ka leo o keia mau mea kani, ua hia-a. a ua pale ia aku ka make hiamoe mai iaia ■iku, a o:a k;tn:i i prme aku :ii i ko- ! enau hoa, ame koua tuau tnakua b:uiai: ina paha e h>aa hou aku ana ia oukou o o'u mau hoa he uuū: nioa ivani hou &ku, he o;aio, ua iuki ioa ia u ke hoomanawanui i ko'u :u.\k. hiamoe a hiki i ke ao ana. pehe:» !a ia ?

0 kou leo ke hoolohe ia; ia wa i nalo aku ai o Puakokio, aole no hoi i u aku, noho ana me ka pupu Hinihiniuln, he nupu onionio keia i moe ia ena ala nla elua, riie he kupee anuēnue ala kona mau hiohiona ke nana iho. 1 ke komo ana aku o Puakokio me ua pupu nei. ua haawi loa aku la oia īa Lāuiaieie. a oia ka ua nohea nei i kiko o mai ai, a hookan aku la maluna o kekahi lala o Ke kumu lehua e ku ana ma kona hikiee, me he kuaahu hula ala. , 1 ka meha laipu ana o na irea a pau, ua hoomaka hou mai ka leo hone o na mea kani mua e houhene. a komo pu aku la'ua wahi pupu Hinihiniula nei iloko o na hoinainau ana a ko lakou mau leo, a ua ku a hoohihi mqoli ua nohea nei i keia mau leo ekolu e kikeke a e aihue akn nei i kona puuwai, mamuli paha hoi kekahi o ka moakaka pono o na*h"aolelo a ka pupuHinihimula, a no ka nui loa o kona. hoohihi, ua hoonili aku la oia i kona leome ko kaHinihiniula, me ka 'puana pu ana i na hopunaolelo a ka pupu nei e puana mai ai: Kahuli aku kahuli mai Kahuli lei ula lei akolea Kolekolea. Ika hoolohe aku a kona mau hoa, a me kona mau makua hnnai. aohe wahi anoe a« o kona leo me ua pupu nei, ua like loa ma na ano a pau, a ua nui loa ko lakou lealea a hiki wale i ka pili'na o ke ao, akahi no a akakuu mai ka makemake o ua nohea nei, a nanea wale iho la no lakoo, ma ka hoohali kamailio ana. T ko lakou tuau iwomo no e honlala io a ianē : , aia hoi, ua hoopuiwa ia lakou a pau'- i ke poha ana mai o kekahi leo oli mawaho poooi mai o ka ipuka hale, eia iho ua mele nei: Aia la o kuu wahine Puahinano Ki-ke hala o Maui I lu i ke ala a waiho malie E haupu e lia i ka moe E mo« ka pono a ala e Llaiwaliine i ka pali o Weipio Ke iioa no Laukaieie—kliu ipo Kuu ipo i. ka Hale Lehua o uka Hale kumu o_hu a ka noe I walea i ka leo o ke Kahuii E iiuli e Laukaieie kuu ipo. Ke haohao ala paha oe e ka mea heluhelu i ka mea nona keia. leo hiK)hikilele o ia wanaao poniponi, —ka leo hoi _nana i mele mai na huaolelo o ke mele maluna ae: ae, e ae mai i kou mea kakau e hoakaiea pokole aku nona ī pau ai kou pohihi, o Nahunapalai no ia, k«kahi kamaaina o ua wahi la oWaipiome Waimanu, ka mea a na alii o kakeu i hakn ai i ke mele. a oia iho kein: 0 oe hoi kahi e Nahunapalai E uhai nei i ka uahi manu a Kamuino. 0 ke kumu o kona hiki ana mai malaila i kela wanaao, ua kii'na ia aku oia oka leo o ka mea nona keia moolelo 1 huipuia me ka leo nanahe o ke Kahuli. 1 ke kuu ana īho o ka leo oli o Nahunapalai. ua nieha pu iho 1« na poe a pau o lo ! 'o oka hale, me ka nmau aku a ninau mai i fca mea nona ua leo nei, aka, aole nae he hookahī īwaena o lakou e hiki ke hoomohaU ae ia pohihihi ē haawe ala maluna o ko lakou hokua; aka, ua pa-e aku la nae lie leo kanaenae panai mai a Puaohelo aku, oia :ho keia: Ile mapu leo nei no ka wahine He leo no ke Kaliuli No ka uiaiau kam pololei Fle leo no kull ka:na No ka wahina no I. uikaieie Ke hoala nei i ka pili o ke ao Oia nu wahine noho maana pali o Waipi !a e ; Kuu ipo—he mai j Ika pau ana o keia me'e oli a ; Puaohelo. na wehe ia aku la ka pu- ; lea o ka hale. aia nae ia Nahunapa- | lai i ike mai ai i keia anaina kaiuaj lii wali'ne opiopio wale uo ine ko j lakou mau heleheleua nani a hte|hie tua ko lakeu nauaina, a o ka oi ! loa aku no hoi ka mea nona keia ; nanea, a oia kana i puāna ue ai me ika l«o nui eehia me ka niakau nui; ■ ku\. 1 ! auwe! ua aia o loko o keia ' h?le e ke ahi! j Ua pahia a pakolu heia hooho jana a Nahunapala), a wa\ho iho la 'ma ka paepae o ka puka e 1 ! aku ai, a lele aku la .un ha kaika- ■ mahiue o ka waoko!e nu» Pokahi ; ma lomi, aia ka wai ke pi a!a uia : na maka a k? haiuo ala mn ko kmo ; a puni, u ma ia niHu lawelawe ana, ;ua iwhala ae la oia, a oie o aku ia 1 o Pokahi ma f o oe no ka keia e Nakai uo p:il:a he mea ē : keia e oii in;\i uei mawaho ? j Ae, ewaa no, wahi a Nuhunapa- . lai i r;uu ae ai. IL aiia iho nei keia ou ? he ma'i .o nae paha keia ua kulama ia oe ea ? wahi a Pokahi.

] Ua eehia i:i au i ko'īi ikeima mai nei 1 na helehelena o ilela nohea e ! noho mai la iluna o fea hikee. me J he alelo ala no be ahi, a manaūli hoi kekahl o ka o"keia poe ui 0 noho ak» nei. Ua noho walo anei no hoi a o ka akn no hoi fcoe g ki lepo i ka lejM. okahi no a halaj?;« na kiionohl. me keia īnau haaw:na pomaikai mai na le.ni mai, aūwe no hoi ka I na"ni e 1 ' V [ Pehea oe 1 hiki mai nei ia nei ? wahi a Pokahi. Na ka nanahe o kalao o ko Ka[huli au i kono ae nei, p hpokolo mai mahope o kona mehen' a peia āu 1 hoea pololei mai la i : :a hale nei. Mahope iho o keia nftii papaleo ana, ua malāmalama'ia ae 1-a; oko lakou nei paina iho 1» ri6 ia, a pan ka paina kakahiaka, ■ ko lakoa nei haiile aku la ro ia h?v*)luolu. Ma keia hiolani alia o iaJcou, ua halawai "aku la ko ]>:okaieie uhane me kekahi keiki kirfo kanaiea cnaTkai, a oia ka kona uh»ne ī hoohihi a hiaai aku ai, a ua Koolilo ia e.lana he manawa ioihi ?aa ka hooipo|po ana. me he la ai? .ina ke kino maoii, a mamuli o kma ano ana e hooipoipo nei, ua pt oho koke ae la oia rne ka puiwa nui laia nae i kaakaa ** ai, ua nalo kōke aku la na mea a. pau «na i ike ai ma ka hihio, '.la a-u ae la oia mao a maanei, nie kv.ake nui e halawai aku kona m&u lena ike uie kana aloha, aka o na kino o kona mau hoa kai oiai me koiia mau maka, aole o kana mea i upu ai. > No keia nele o ua nohea tieī, ua kulu iho la kona n;au waimaka, a hoona ae Ia oia keia mau lalani mele: Mehe opua hiki ahiahi la, . Ka maalo i ka lihiiihi^ Keakn kmo wailua 1 elua hoi kaua j ke aloha I kii'na mai rxei hihio Loaa au iluna o Kaauwana E au tie ana o kahi e ike ai Kuu ipo e ; Kuu ipo i ka iula o Mana j Aia i ke kaha o Pupiohiili | Huli au nana i na ilikai I ka la kau ma Lehua Kuu ipo ia, I ka pau ana o keia mele oli a Laukaieie, o ko iala haule aku la no ia me Niolopua, e ake ana no o ka huipu rue ke a-ka kino wailua o i ka aiea ana e auoi nei; a mamua ae ! o kona haule ana e h'iauioe, ua papa | mua aku la oia i kona mau hoa, a | ine kona mau makua hanai, aole e lioala i kona hiamoo. Ia hmile aua a ua nohea oei hiolani, ua komo mai la ka hoohuoi t iloko o na m&kua han»i o ua hohea ! nei no kela mele ana ī oli ai, a ua | hoomaopoiw iho la lakou i ke kaoj na o ua mele nei, a oia ka Pokaln i i i pane ae a5. ! 1 ka nana aku i ke nno o ke mele |akahanai a kaua, me he la, ua | loua paha īaia ma ka hihio kekahi ! mea kino kanaka, a oia kona kumu j i oli ai i keia mele. j Pela io no, wahi a kaue i | pane aku ai. | Ma ia hope iho, ua noho iho la j lakou a pau ine ka hoolohei ka ole- | ]o a Laukaieie no ka manawa t hia- | moe la. Ma kela iu'amoe una o ua j inea nei nona keia nanoa, ua hia- ! moe oia no na po rkolu a ala mai j oia i ke kakahiakamii o ke kolu e I ka la, nie Re ano mau o kona maii ' hiona, aole niie ho wahi hiiaolele i < ana i pane ae ui «a, a he manawa 1 ma ia hoi><* ihb, «a ninau aku ls , koua knhu h«;uai wahine: he uiea ! haohao no malia a me kou ma\i hon j e noho nu nei; kakou i ka loihi e , kou hiamoe ana, 1 ekolu la eko--5 lu po, me kou papa pu n\ai aole < . ho&la I kou hiauioi l ; e lio me ba ! loīhi o kou hīamoe ana| pela ma- : kou 5 noho ai jn\e ka a *h i wale uiai la oe. * No keia uielo ninau A Pokshi i : ka iaua hanai, ua hai alu I* oia i ! n,t mea a p*u sna ! ike ai ka s Uihio, oia hoi kona ike ana.i kekahi ! keiki kino kaūaka ui a t»aiksi lua ! ole, u& like ili me k* aus

inai o ka la i ke kakahiakanui a me | ka weua ula o ka la ī ka.wa e. Jia-1 poo ai, a ua ike aku oia — a huipu | me ua keiki la oialuna o ke kau wahi mokupuni uuku eku kafwa!e ana mawaena o na mokupun" nui elua, -a ike pu iho ia 110 hoi oia i ka lele mai o na'«mann mai fee kau wahi mokupuni uuku okoa e aku e ku kaawale loa aku ana, a oia na hoa noho o ua keiki nei maluna oj 0 kona wahi mokupuni uuku, ua j hele nae a po ua keiki la i Ka lehua | ma ia ane ana i ike ai ma ka hihio ua anoe kona noonoo ana, ua hiaai! 1 ka nani oia pua, a oia ke kumu o j kona oli ana, a pela oia i hiamoe j hou ai no na po eko'u, raa ia man 1 po nae, ua hui hou aku la no oia rae ua mea nei no ana i ike ai —- a oia ko laaa hooipoi*.' 3 ana raa ke j aka kinowailua a naia mea i hoonioni i kona pauwai a hoike maila kona mau kiionohi i kaukana a kona lihilihi he waimaka a Qia kana i uuana hou ae ai ma ke mele. Me he kuauala no ka Hooilo Kawaimaka i kuu lihilihi He lihi .koū e ke aloha ia nei O wau ana kahale a ko aloha Kuu ipo. Ma keia maa olelo a fca mea nona keia molelo e hai nei i mua o koua mau makua hanai me kona mau hoa ua maopooo aiua ia lakpa ma ke la mele mua a o ka lakou noonoo wale no ia manawa ona | maā e hana ia aku ai. ' Eka mea heluheli?, aia paha iloko ou kahi i n&lu iho ai no kela hai pololei ana o Laukaieie imua o kona mau makua hanai a me kona mau lioa, no kela keil.i kanakā maikai nui wale ana e hooipoipo nei ma ka moeuhane. a owai la ua keiki la? a nohea la hoi oia ? I ole e hoouluhua ia kou noonoo, ke haakaka pokole aku nei au me ka hookaunui ole: 0 ka mea a Laukaieie e olelo nei, oia ke keiki kaili la o Lehua, ka mea i kapaia'kona inoa o Kawelonaakalailehua, ka makahiapo a Aahoka me Hoakalei o ka Mokupnni o Kauai, ka hanai a Kawaihoa me Halalii o Niihau, a oia ka mea nana o kii nei ma ka liihio a loaa aku o Laukaieie i na kukuna 0 ka la i Hawaiinuiakea, ka niea uana e hoonioni la i ka puu o ka mea nona keia mooleio, Na Manao kuka olelo a Kaukini wahine me Pokalii — Hoounaia kekahi kaikamahine e hele e huli i ka mea a ko !akou haku wahine Laukaieie e uwe haalipo ala no ke aloha. Mahope iho o na olelo ana a Lan--1 kaieie imua o Kaukiui ma, ua pane | uiai la kona mau makua hanai: ao--1 le auanei he mea pono na kekahi o j maua e h>>l<?p huli i kau mea i alojha ai, i oie ai hoi e mau kela mau j haawina o aahu a!a oa o &ou j mau helehelena i i kol* ■ mau hi.'hiona; pehea la ;•» i kou >manao ? • j Nui na palapala kauoha Nupepa j 'Ka Ouio" i Icvaa mai uei ia | kou ilokō o k«īa mau !a. nmi iui , kiai eha mai o ko kakou aina, j kauolia mai au# e hoouna aku i j"Nupepa Ka oia.xo 4 \ Uek mai I«o na kauolia iwk pu uiai uie ,na «1« ehm o keia makahiki ,Ko luxikoia ak« lu 1 ; ka oukou nu«a kauoha aj>au na mukamaka a :ne !ua ho&loha o ka Nupepr» Ka Oīaio. , Ke haawi aku nei makou iko " makou mahalo kiekle ana :a oukou , apau 'oa