Ka Oiaio, Volume VI, Number 17, 27 April 1894 — KA OLELO HAWAII A ME KA OLELO ENELANI. [ARTICLE]

KA OLELO HAWAII A ME KA OLELO ENELANI.

Hu kuinn m:uiaovkoikf)i keia i palo nni. īii il'ko o Hale Kau Kaimwai i kok.'ihi in;:u makaliiki i kaa hope noi. () ka Hon. J 14. ■Katttintnjrrnr -kmuoa nhu:i i Jaweae i kekahi bi!a, kimawai iloko o ia'Ahao'lelo i ka 1882 e hooliloia ka oldo Hawaii 1 olelo kumu a uiana ma ke Kauawai no keia aupuni; a hanle wale mamiili o ka nni o ka urte kuo i Uii bila la. U J . fvotnoik?cluiehir keknln mea i h ioikaika. o J. \V. Keawehunahala kekalii, o Mr. K;iiue kekahi, he p.-e loea kaftiaina wale-no kela. Aka. nu ka iilo o p:i .hoqpohopono aupuin 'ana iloko o ka lnna o na, haole i nook.a nua ia inā-luna o ka olelo Enelani m:ilihiiii, uappa pti m k» ikaika MOoh;tn v o ka poe ī hooikaika-niaoli eio ke aioha i ki aina a ine ka lah i kanak s Ilawaii e kw niana ō ke (iala a Q>e na wahi oihana i hiiawii ia i kekahi noe lunamakaainana uia ke ano ki|)fi, a e like no nie ia ] noohana āui aku nei ine na miiio 'na dnla iloko o ke aupuni o Amerika Huiauia. Iloko o kōia hora a'u a kakau n'oi ī kei • kumu manao, .'ia iloko o ko kakou n>au kniiawai sahi i noho aiii ai, a noho poo, no•:io mana Ua olelo Enelani maliniiii .ei maluna o ka aina a nie ka la'mi kanaka A penei na olelo o oa kanawai ia- Ina ua ike ia i kekahi mauawa. na like ole ka olelo Hawaii nie ka o'elo Enelaiu, alaila e paa ro ka olelo Enelaiii. Ma keia kanawai i kipae īa ai ka olelo Hawaii, kaolel) kumu o ka lahui, -jmi ia Papa laua o Wakea a hiki ia kakou i keia manawa. Pela no i lilo ai na hoopoiiopono ana i> ko k'akoū aupōiii mai 'ia lahvii ak« »\ona ta aina, a hiki ai Alapaki Lunakanawai Kiekie k« olelo hookano, a(!e he wai - »i o ka ol«elo (lawaii, a e naluhin loa ahn anaia oleio. Ma ka nana a«a, a uiakaikai ana f k'.'L nolio aiia o ni aupiini niana nui a kaulan.n o ke ao noi, ko lakou nolio an;rlahui, heononopono ana i io lakou aiiia. e ike ia mp h moakaka lea a p.'iialonalo ole, aia no maluna o ka olelo lahui ponoi a . kela a me keia aupmii pakahi 0j lakon e hoopoi1T5?)ono ia 'la kolakou | nau aupuni pakahi malalo o na | kanauai ina na nno no a pau. A'ō j na ol l<) e ae, he ināu mea kokua | w»!e no ia. inamuli o kekaiii inaii | n'ehnweha naauao ana a kekahH Lioe lota kahiiiima, a >veheweJie ka j no ka pono o ko lakou niaii ; 'iupuni paknlii. A'ole loa i hooli'oj ia ka olelo Farani i lelo kumu ma ke kan'awai no k' ::nmi o Enelaii', anle lui ieo E . i'.i no Fārani, iole hoi ko Ita!ia no G« remania. v pela aku. O Hawaii wnie no ke nupuni nialalo iho o Ka la.a mnl a— | 10 iho hoi o na lani, iloko o keia ao j malainalama loa o ke ao nei, ] ka j 11 ku ia kona kuleana a pono pili j pna o ka noho'na lahiu iuar ke alo ' >ouoi aku o ka lahui knnaka lla- ; ivaii ponoi non i ka aina. 1 He mea oiaio, i ke au e noho Moi ina o Kaleiopana Kauikeaouli, ua , KWiui ko kakou uiau hikukanu ■ i ka oMo Enelani me ka mannoj maikai o Mr. Kuke ka Ukou kunm ! so, a pela pu no no« na Hawaii ilo-; sd oia man la, ma ke Kula Alii a ' "ia Kapunahou. Ua holo mua ka ] !r.e o ko kakou mau alii: A. I/»hQ-j liho, Lota Kapuaiwa, W. C Lina- j ilo, D. Mrs Panahi Bi- • :iopa, Ema Kaleleonalani a me ko \ icakou Moiwahine Liliuokalani e ola ; oei, mekekahi aiau alii e ae no ] [Ja holo mua no hoi kekahi mau; keiki Hawaii, Aber;.hauia Kahai, j Ios;a Kaaukai, J. Kapena, E. Kalanao, W. Kalonalona. A. I&>Svi, u he: poe e ae no kekahi. Ua aĒLi loa ia'u : olelo ue, ua lilo ko lH u liolu ! mua loa ana ī pula kaumaka no na ] haole e noho poō ana maliina o ke : nupuni ia wa, a uie ka nui o ko la- : kou uiaalea kalaiaina, ua lawe ia ae ; ka bil« kanawai a'u e kapa ae ai i; teia wa, he biia kanawai okipuu a ; G C. Haimai. e hoolilo ana i ka; olelo Enolani i olelo niana niakei Kanaw<ii a h:ki i keia la. Na keia kanawai i k»*v. iuū aku i ka laliui kanaka H ; «\vaii e ao ia i ua oielo kaulana nei, uie ka manaol.,na nui eiko maoli i ka olelo Eue ; lain malalo o ka hiln kanawai a A P. Kapaehaole i liooholo īa ai, e j hookuu akea ia na keiki e ao i ka j i>ielo Enelani uialoko o na kula a ; puni ka pae ka uku ole o| na uiaku». Aka, ine ko lakou'laj nui akamai, ua lawe pu ia ae noj kekahi bila kanawal hooliaiki noj ka lahui Ilawaii iiilmne, o kaup:t-j lena ana i ka uianawa nokeao] aua, aole e, oi aku maluea o uuii- j iiiakaliiki, ka niana-: wa hoi e pii ikaika ae ai ka noonoo[

io ke kei'ei m:i i:a īmi'.l hohonu o ka o likfi ke au o na Kainoliameho. O k;v Ptipa Honnanuao kekahi niea nann i hnohaiki i na kiimu flo maia'o oka lakou mau F.ula i no.n;t knla kuniii mua, aole e hiki i i.p, kumu ao ke iao 1 ii.t ke^ki a i na kUa koiKoi o na j mea hehi u nio nu huke heluhel.o koe aku na kula kuokoa e like me Sana Lni a īne kokahi mau kula e ae. He oiwio'. e. c>!c*lo mni ana paha na loio e liwelawe nei i ka lakou oihena īmua o na Lunakauawai Kiekie a nie na Lunakanawai Kaapuni, a peh pu no hoi me na Lunakanawai i olelo iu ae la; aale i lawa ka olelo Hawafi e k» mahiila oke kahua ona kanawai kuuiu a j uie na wehewehe kanawai }iohonu jana a ka r>oe hohonu o ka ike o na j aupuui. e <jke uie īa e paa nei | iloko o na buke"kHnawai a uie na j olel'» hooholo lehulehu. iNo'u īho ; ke 01010 nei au me k.e kuoo, hp mau j oteio wale no ia na o ka hooliaah.. a, a [ a ine" ka alunu. | Mii ke kar>awai o a Mr. ! I > ruston ka I«o-. h •'* :m a makua j h..i ma ke Kiiii .wt- <t ai keka;hi mau hoakaka k.iiiawai naaufo ana i na Hawaii i ioa.lisi.uhua' oie i ko lakou ike olel • lu.olo e lawelawe n'u imua o ua Alia Houkolokolo o ' keia aui»tihi.... Ori kanawui a īa ka- [ naka i h'ana ai a umihi ia ī ka olelp l Ilawai',. mh lilo ia kanawai v e.iemi :no lakou nei ae. Heaha ]a na k.u* , rnu e hiki ole ai ika lahui Haw.aii Ike hoouonopeino 5 ke nupuni uiala'lo o ka'olēlō Hawaii' kniii'» o ka ai Ina mai Ka ]>■. in ii ? No ka i.uku ■ [ anei o ka lo'o o 'ke poo o ke kanaka i Haw?.ii, a noi hewahewa loa ka lojlo o 'ka hiiole ? No ka nlaula anei .o kn i!i, a ko la ? No • k'a ilihone anei o ka Hawhii; a w: .- : wai lakou 'ia ? Aole l<;a pēla..'A*- ; le loa he niole e hiki ai i ko'keia ao ke hoahewa nku 1 ka ke Akua man ana no ka j'Ouo 'pili " p;īīro"lieTa : a'ni< r keia !ajīi.ii kanaka l a puni ke ao nei: o ka noe wale nō | e 'noho ana me īi.a niūiiai hooma•kaulii kaili kiileana me ka maalea UfBatana, o lakon ka poe nana e ' kau o nei nio ke akamai nni, 'a'lilo !ko kakou niiiii poiv> pii; pr,a ia lakou. ! Ile niea oiaio, īka manawa o ke- : kahi kanaka Hawaii i nianao ai ua lawa ka ike haole iloko ona, iia hiki laia ke noho Luiakannwai Kiekie. a Loio Kuhina paha, e olelo mai au.auei lakou ala, aole i lawe kou ike olelo haole e noiio ma keia maii Wiilii. O ua :nan walu'ala uae he liiki ivale no ke malf:na ia ma ka olel'i Hawliii e like uie Keoni li. Kaoēn s .: ke unuhiia ka 01010 Enelani ska olelo llawaii. Ma keia mea. ke nana mai nei na aupuui naauao mana nui oke ao tei i ko kakou ]>oino, o nfTTio lieopili Wale malalo o keia olelo- malihini. i hoo kumu ia nialuna o ko kakou aina Ke ole wau e kuhihewa. i kji wa a ko knkou Moi Kalakaua ī halawai kino ai me ka Moiwahine Vitoria o Eneiani, na kauoha ia uiai oia e hoonol.o ī iia 'lii iianau o ka aina ;ua na oihana o ke aapuni e lika me kona. A e palapala pu ia na oielo pane uiai keia aupuni a kona aupmū me ka olelo Hawnn pu. ka olelo kumu o keia lahui mav ka po mai. Aole wau i manao ma keiakukuia maimo ana, ua waīwai ole ke ao ia ana o ka lahui i ka olelo Euelani; o ko'u manao, e lilo ka olelo Enelani i olelo e kak«o ai i ka olelo Hawaii, a o ka elelo Uawaii ke lilo 1 olelo kumu a paa uia ke kanawai a me na hooponopouo ana t»t.a na oihuna HOpuni e like tne ko t\a au puni nui oke a.o nei. Ke manaolaha. nei au, i ka manawa e hoihoi hou ia mai »i o ko kakou aina, a pii hou ko kakou Moiwahine n.aluna o kona noho alii, he mea loa e loaa i ka lahui' Hawan ka mana maluna o ko lakou aina nia kaliookomo aua iloko o ke Kumukanawai ua mea i kauiailio ia ae r>ei. Ina e kouio ka olelo Hawaii ilo&o o ke Kumukanawai, ūa ka oK'lo paa tua ke Kanawia. a malalo oia olelo e hoopouopono ia ;:i na lawelawe oihana aupuni ma keia mua ako, alaila, e heK-lei wale uiai ana no na ulu aaiole i lalo o ka honua. E hooho tuai auauei o Knol&iu, Farani, i pela ak«: l a io ka lahui Hawaii. Ua lanakila mai ka paa pio ana malalo o ka uiana alnuu, ka uiaua p:ikaha, a ms ka niaua aihuo ama. Ouio.