Ka Oiaio, Volume VI, Number 17, 27 April 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiin e Mose Manu no "K~A f.EO.[ o Makanikeoe ia Kanhauila e !ike ivVe ka olein a Laukaieie 'iain. Floōkai»wa(if* i:t o Laukaieie ii3e Uiinn k:ii)H uiauka o Uli nta VVyika. Ulo o Laukieleula i me» noho j>u nie !aua. Kāawale o Miikainkeoe me Kaohainh me r>a ohn.nft. Ko Makiuiikeoe po nui KnohiiiuliP. Hoea c Hiiiawe imiia o lakon. Kana olelo ia Makan'keoe Hookoia kona makemake. A no keia niau <Melo a Pupukanioe. ua m«ha hk« iho la na mea & pi.u'a mamuli o keia olelo hoohol.o like a kopa m.ai kaikuahi.ne, na kn koke ae 1« Makanikeoe nei ihina roe na hiona ano . honkolohe no. e m inao ia mai ai la he īke i nei men he hula, nolaila. ua minao iho 1;< oia e hoiio ma ke ano apiki i inea *■ akaaka ia mai ai e kona | : a ina e akaaka ia alaila ua lealea { ia ia hula. a he uiea inna inan ia i j na poe hulu a oia hoi ka kaua e ka < naea heluhelu e nana īho ai i ka hana a ua eueu nei a kaua. Ia Makanikeoe e ku nei ilun'a me ke ano e houkahakaha ana iaia iho imua o ko;.<i mau kaikuahi r>ea pane ae )a oia m« īuau WKhi huaolelo hoomakeaka. He nani nui hoi keia manao o oukou a pau eo'ii kaikuahine haku ua'u no e lealea aku i ko maua po nui. ua ae au me ke kaulu i ole i ka oukou noi mai ia'u. E hai aku ana au ia onkou he hula kapu ka'u, aole e oni aole e aleaaka, aole e amo ko oakou maii maka, hai no ia oukou keia man kanawai o ka pau no ia o kuu hula

an^ A no kem rrau olelo a Makanikeoe.ua pane koke mai l.i konn kaikuahiiK' hakn a(iio Lankaieie. He mea kupaoaha iīi oe e ko mnkou kalkunmiw li*ku, .iol« re peli i na*lealea iho r.ei m;i ko maua ttui, onioni no Uoi oe mejka amo iw o kou mau m«ka. a ine «o hoi nn ia oe e minoak» ana, a ia nae i. inakeiūake makou e hnla m{ii oe. a oia nae kou wa e hoōhoka niai ai ia makoii, aole makou e hoolone ana i kau olelo/ua maikai kaa olelo e kuu haku iani, aka, ua lawe ntai au ma «e ano o ke kanawai hula oia keta: Owai ko oukou auo aku.i hnla. Pane o Lankaieie, 0 Kapo—a nona ke kanawai he Mokuh'hua—He piikuahu— a— owa" hoi kon ? P'aoe o MaHanikeoe, O Hin iiiiuohia uie LakaMa ktia mau kukai olele hoooapa ana a Laukaieie me Ma' unikeop * ua like no a like na haina' a laua, u a uia ia nope iho, ua hoomaka a la o Makanikieoe e hapai i konn mau lima maluna iho o kona pōo me ka puana ana ae i kana mele oholi mua: A kukulu au o Tahiti A'e mai «u o ke kai uli Huli mni au o na moku He aina no'u makua O ka hokuwelowelo i Waipio Ku ka hnle dīo iuka o Ulu Ke welo la e ka nmknni He makam he ī!lutnano makai He mano Ue Niuhi he Aulele Lele Hina h'ili I kona ale O Hinahniiko'a i ka moana O'u hoa hele o ke kni O Ka Pulolenaola i k«* ko-a O Hinaul'iohia ko uka O Lni;a me Lnukaieīo 0 ke kumu o ka lau—eiho—e. 1 lou no a kuu iho keia inele a iia nei aia hoi, nu «na ka makani i jka o ke kuahiwi a haalele iv.«Je no ekoln inan.iwa, he haiu'.u ana no ka nv,ik-,\ni !ohe ia aia hoi ohia tu \i Itt na lau bau me na mm nani liko ole o k?t nnheJehele; oin hele no īa la a hau anar iluna o Makanikooe na papahi leia ke nohq pono iho la o I.aka iluna o ua keiki kamaēn nfi, ua ike ia he aka maalo ae ma kahi o Makanikeoe, o\vai la ia nioa ktno aka ? O Kahalei ia uie n i lako hula i lawe mai'la rnsi uka tnat ka mea i hoouna ia uaai e Hinauiuohia, oia k*4 pa-u lulo—la—i me na kupee wawae niho ilio, a no ia nei keia mao wa,hi lalani mele:

Auhe» wale oe 3 ka halia K ke ano Aloha i hiki >r*ai Atcahi no « unu loko He manao uluku i ke hoa. īa Kahulei e liuliu ana i na oono hula no Mākanikeoe, ua hoea mai ia ka Puloleimuki me kona ' iiiau hoa pupu iike ole o ke k-.i, a na lakou no i lelo aku n knu ana i na pulnna o U£V ,MAk.anikeo<} neii a ke hoike mai la kofta kulana hula maoli, a iaia j fioomnka ae ai k'ona mau »vawae e onioni me na kaina wawae o ka mikioi a k<"- owe la n.i niho ilio me"he la he lau no ka amau e i 101u ana ika makani, aia hoi kona inau lima ke kapalili la me he lau la na ka niu, a iaia no e haa nei', ain ke hoomaka K o Ihikelani e nauene kona mau kihi ehs a ke naue pu la na poe a pau e 'noho nei me he mea la he mau hooana nn ke o'ai nui, ka hrina n ke keiki hiwaiwa nui waKi. • O keia manawa a Mwknnikeoe e lia-a_ noi, he mea i ike inua ole ia eia a n e ka mea nona keia nanea me kann alii kt.ne n pela no hoi me ka ohana a pau e noho tvi ma!ok•. o hāle la. Oiai na pupa e kani ann ko lakou man leo liiii kupnnnha,. e like me k'ela kani ana ninwnho ae o ka lae o, Ninini iue Ilanauiaulu ma Kauai, kahi hoi nana i hnopau i ke knni ana o ke oooe o Bihopa f pupuhi akTi Ia ke oka, a o ua mau 'impu'a'la no keia e lenlea' pti irei 'ne Alakanikeoe ma ke aii<> o iakou nn »m hoopaaa ke lilo ia na alakai Hnn o īii haneri pupu i a paii 1 ko pupu mii, aia Ik.ī na pupn ke nee nei iimia i hooe 'me he mau mea k.no ki.naKa !a ke āno ke nana'kii aia ma na oni «na a pau a Makanikeoe rae na' kaina a koni mau kapuai me ke kuhi ana a kona niiiu limao na pupu pu no keki.ih; me kn lele ana i 0 ianei a he iiih» leo'hke ole ko lakon ma ke kani ana r.'o kahi mea hilu lea ma keip hula'uua oia no ka loH anoe ana ae oko Alakanikeoe u/au helehelena me ka nanī nu;, mfi ke ohohia nui 0 sona k-Mkuahme haku lani me Rawelonaiikalnili'huii, a oia ka ke ahi k«ne i ok j )o ?ho aJ. ina pa.ba ownu ahe waninee liKe me ka'u alii wniiin" nei, aole au e kali aua 1 Ko'u mnno ro ka Inwe ana mai )« oe ma noio a loa. Anie no hoi o "a Kawelonaakalailehua nei wale no ka mea i nianao pela. ka, o kau:» ehakon' nn kekahi ma īa manao hookahi, a ho Ttiea keia ua i ka poe i ike i nei mea he hula. he oilwnia le.ilea mai kahiko lea mai. he hana kiiili kane a kaili wahine. E like me kela kaikamnhine Keaoinelemele o Kealohilani, ka mea nana i hoohla ia Ka'iunilanawni ae nei i kahua hula, a kaawale o Waohini me Konahua n-ii, a m« ia ku mu i hoi mai ai ke kane a kona haniu mun i lilo ai ia Poliahu. a peia no o Niipu;ihr.lemano, o ka hu!a ke kutuu i hoi mai ai kana wahine, Ikeau o Lihohho Kauiehameha 11, e iioho ntia ma Lahaina, Maui, 0 ka l'ea o kekahi mau kiinaka elua Ika hul, oia ke kumii i hai ai na le.la o ka Ulu o Lele i na kanaka, nolailn, he hana keia ua maa i keia lahni, a oia no Re kumu e iawe ia nei kekahi j>Or'i ka h«ikeike i Kalaponi. a \ia kupono ka olelo Kauiati.c aka Moi Kalakaua "O Hawaii uo k« ci " IVIa no ko Makanikeoeano i kela ina- awa ana e h.u-a nei, oi loa aku hoi i ke koknu mni o na dujvj. Ma keia oihana lealea oiai na uupu e ikuwa ana ko lakou mau leo honehone ma na paia o na pali o Waipio, a ke waw-alo ala. iuka e U;u a ke hoouluhua la i ka liiwahiwa o Koaekea me Kah,oloakuaiwa a ke oni ]a kon < puuwai. a ke hi a la kona man muka, nolaila, e ka naea helohelu. e maiho kaua ia Mak;inikeoe m.i konr. kahua lealea 'ma Pikaalana « e huli ae kaua a nana aku i ke keiki Hiilawer ka luanawa o na leo ikuwa o na pupu e hoop:iia : iuli nei ia l'jfeo o kn lewa, aia hoi ua 'loea īho la iiv Hiilawe ka mnnar uluhua ho keia mau oia kana i pane ae a*- i kona mau makua. heaha la keia pihe leo o kai e wawa nei. Pane aka kona maku^bine : uie he mea ala. he aha lealea aia i kai 0 kakou nei. Pehea ke ano o ia mea he wahi a Hiilawe īoleloaku ai i konn mama ■* He hana ke'aMa ka poe i ao ia i ka hula a akamai. a he hana hihia kela o ka manao ke ike aku i ka poe ike, ina he kaile a wah'ne paha ua like no aohe mea kuoaa iinua e kela hana, he hana kela ua ka i ka ai la i lohe mai oe eleuu kamalei. Walii hou a Hiilawe i pane nkn ai i kbna niama. ' Makemake īno," Ina lioi ha pela, eae mai oe ia'ii e hele au e nana? Pane aku konA mama, e noi aku 1 kou luaui ka ineu nana i imi iho a loaa oe, no ka me;j. o oe no ka mea nui n ko makuakaiu», aole a'w hana ke ae mai oia. ?>o kvia uiau olelo maikai a kona mnkuahuie, ua hooko aku la kana kamnlei i kona h o ihiu» o kun'» l>Hpn, a oia ka Koaekea i panj mai aī i k;ui! kaiualei. 1 Aole au e hookuu aku ana ooe hookahi w ile no ke lie'e. noka uioa aole oe i hele hookahi mauka nei o ko kakou wahi mai kou wa opiopio mai a ua nui hoi oe, a o ka wale aku no koe, ;ole oe i kiei aku maluna aku nei o -k»kou aole no hi makai o Waipio nei, nolaila, o kaua pu nofcc hele. Mahop?flTb o ka pau ana o na olefo a Koaekea, ua ho<>ko aku Ia oia i ka manao o kaua keiki e hele \

e nana i kahi o na ]co iknwa r kai q Waipio. a o>ka niua loa no !)of ke'? o ko Hiilawe hoie pu ana me 'kon.'i papa. A ia t laua i m:ikaukao ai e ;helē, iia noho aku la konn r«ania [Kaho y io«kifai\va^*lio ko lakou honum •]io kuahiwi, a puanīi ma! la o'a i kana walii olelo hopi! loa■aKe hele ala e kuu kanialei aloha nye ko makuakane, a i pnu bn ku ae no hoi mai, a"le o ka lahiu uku." • Ae wahi a kana keiki. Ia laua nei e liele ala ina iie alanui kālia 1 »'!!! e a'e la nta keia .aoao, oke kahawai. a īa lain nei i hoea aku ai a nanii'aku'li o- Paliaalana: he mea eke ano e a me he ahi la ke nanu a[tu a he hihiu ni;i na nno a pau, aka, ā''a no uue laua ke hooinau la i ka hele an.i. a'ia' laua'i kokoke ak'u ai' inn kalii a Mnkanikeoe e iioeiiuwu ivoi i ua lealea, aia bci. ua loaa niai la ihi.i' lie ike ma kona ano niann m.iu, :via he mau unilihini mnwaho. Oia k?, manuwa n Mak'-inkwie 1 hoomaha iho ni ine kona ninu i<oa hnla, ft hoomalea ae la o:n eka 1 i kaupale maloki/ o ua lutle launa ole nei o ka nani nui. wa'e. he paku koua ano. V» A no ka maiiawa pokole loa keia hana. a tn,a ia hope iho, ua. puka mahi aku la oia iwaho o ua haie nei, me ka ike ole mai ona mea a pau, a iaia i ike aku ai i keia keiki kanaka maikai me kona nia.kuakane e.k'u ana mawaho oka haV. na lawe koke mai la oia ia Iliilawe me ka psne wnhi leo ole aku iaiakona makuakane. Ua lawe aku ]a o Makanikeoe ia laua a hoonoho inaloko o kahi ana 1 kMi a) 1 ka paku me ka ike ole ia anai e ma. a nie k na mau knikuahine, a pela no hoi me Kii'ikini maj E a kona knikunane ponoi Koaekea mnioko o ka hale i keia m n-i--wa. kona mea hoi nana i hoohoka mai i kona leo noi ua lana hm ke keiki e hanai, ao!e nae i aloha i-i m&i ia (eo o kona knikunhine Tokahi, uaikeoeeka tn?a heluhelu ma ka helu mua o keia moolelo. Ma keia manawa a Hiilawe ma e noho nei inaloko o keia hale. aia ko iaua mau manao ke pio-o al.a me ke ano makau ;uii me ka haalulu, ano ia mea, ua maopopi. - Makaīukeōe ko laua manao, nolaila, ua pane aku la'o-in. mai makau olua a niai weliweli hoi, o na mea a p'u a olua e ike ai maloko nei o keia hale he pono ke nina" mai ia'u. I ka pau ana o keia mau olelo ua ku aku la o Makanikeoe a knmailio aku la imua o Laukaieie a ni'e kona mau kaikuahiue a pau M»muli o ka lilo at)a ona lenlea ia'u, no!ai!a hookah' a'u lealea i koe, alaila hookuu n i lealea liula a kakou, a oia hoi keia: E lawe mai ana au i kekahi mau' mea o oukou maanei nei i elima ka uui.-hoolohe mai i ko oukou mau !noa. Lihau, Maohelaia. Kaiolohia: Koiahi, Ka.ulanihawiie, ku oukou a,) hele mai mannei nei. / Ua ku like ae la lakou a pau iluna me ka hele ana mai a noho ma kahi i makemai?e ia, alailn, huli ae la oia ihope a olelo aku la i koni kaikoeke Eaana me Hiilawe, o elua owau no' hoi ikolu kakou ma keia aoao aku. Pehea, keia mea au e olelo mai nei ia ma«ft? e ulelo mua mai oe i inaopopo ia ma.ua. , Pnne aku la o M-.ik-.inīke e, īīe noho malio wale 110 ka olua, me ka' oni ana oko o'ua inau' k'ino a me ko olua mau lima nve ka oniom no hi>i o ko laua niau lehelehe me he nqea la e kamailio ana. a na'u e haawi aku īa olua i ;:a hua mele. a mai liilahila olua ia nioa, a no keia mau olelo, ua pane aku la o Kaatia E hana mai oe a pono maua o; nwa ia hoi auanei maua, aolo h<>' mea hilahila a kana mai. ! īna e uwa ia. iia ia hula. wahi; a Makanikeoe i pan<s a'iu ai. : I ka pau ana o keia niau .huaele-! !o ua lioonoho mai la oia ia Mao- ! helaia me Kaiolohia a me Kau'a- ' nihawane ma kahi i ookahi. a o Li- J hau me Koiahi ua ku !au,i ilun v < ! paa ana ina kihi oka p.iku kapa ■ eleele i owili ia me ka ohe kaulana J o k?ihi e pi!i °pu ala ' me Kuikuilauania m?i Hih:paiikua: no keia wa e līului n»«i. ua pane nn\i 1 la o Lihau ia Jrakanikeoe. J Arhea oe e ko makou kaikonane! haku; ua ike no oe ui maua. aole; he wahi huamele a oli hoi i loaa ia ; maua | Pane aku o Makanikeoe, 'aoleolua e hnla ana. ua īke a'u )a o'oa ■ ia mea, e ku mal e no olua ma knhi: o kela paku kana eleele i paa ala i [ ka ohe. aia a lohe ohu i ka leo oli' alaila, e owili olua i kela k ipa iluna a oia ka wa a oukou e ike niai ai he maliLini ma ko maiin aoao atcu nei, e n -ho ana me K :ana;' nolaila, e ao ia oukou o luhia kau-' naoa hihi i M«na. Puu keia mau olelo ao.a k;v ma J nawa nr.a i hawaniwaoa nu.lu i: o ai ia Hiilawe. o ke kaikamahaie' auauei au i uiakeinake ai o kfl.t p<>e ma o e noho mai la. he pono e a*wihi iki ae oe ia'u, ua'u ia e hookemo aku i ka nioi wela o Pakaalana nei, aole ou mea n uvi o olelo mai; he ae wale no fea ua keiki nei o ka uka. I "ka liooniaka ana aku o Makanikeoe e oli, ua lawe ao la o Lihau me Koiahi i ka hana ma ko lau» tnau linia e like me ka oklo ia laaa a no keia uuiui no hoi o Kaana me j Hiilawe e olaola mai la kolaua puu! me he huewai pueo la ke ano. a ke - haohao niai nei l,a poe nolu a nei i keia-mau leo e uleleaku ik;.

Ika manawa aka Dal"ti i pii ma-' iu; ae ai ilunrf uia-umli o' na iawe-i l,wc aii!i h L'ihau ma aia hoi, ua ike pono ia mar la o Kaa na me kc-| keĪKĪ4au;iku ui maliliini i naj rrtf(l'a o kona u)au lioa e nana'nui ui ii a o: kona uia naj āao ft ;>au, ua iik'e no iume-nu hiona o ka iueji nona keia moolelo] kaao. aia nne i kei:i \va o Mnkani- : ke<>e e olioli h'.'la nei, a oia ka Kaana me hfiilnwo e ha n .a lui aku ana aole li« wahi ano .e iki o ke mele a 'ā 3ako\i <j hnna like ala, he knhukohii 'm.ii mi ano a pfiu. a ne lawe 'rtl.a■ 'o Hiilawe ia laua a. i.'oho- 'pono' Lakii. a ke mahiki a!-; kōna mau lini:i :ne he oiiae. ala. I Koia manawa o ka' lealea, aia ua nu'a a pau ke nana mai iiei, a ko komo ahi i!oko o Kaulat.ihawane n;i iini nui no lliilawe, u <maiiiUli oiii ineii lie manao, Ui noho malie iIM la a nie ka pane 100 <i!n, a 01.1 ka Makaniko-o \ olelo iho ai, lieaha kcja ou e knahine ? l s a pirtie ao ia o Kaulaaihawane me k'Mia leo nanahe tnalie īno ue ano hiiHlulu. () ke'a keiki niahhini e iealeamni nei me K;iina.oia ke kinnu o līo'n anoe e nulio akuia, 'ia ike*oe a na kamaaimi oe ia mw. Ua ma'i au i kcs aleha wahi a Soloinona, a me he mea La e i mai ar.!i keia mau ialani m-'li'. Akahi hoi au a ike la 1 k;i i mai a ke aiolia la Ua oki malie ia }>ua !a Na'ii no e kui a lei la .A liool.'ihm i k'a iii'ikeiiiake hi 1 Ir.a no nei nni kino 1 i. fa (aiui no e kamailio nei, eia hoi. 6 Manhelaia mn ke Inpa nei ine ka hi-o, a ke nneane nei Taua e liele ma kahi o ke keiki Hiil.iwe e hula fiei, a e ane e iuu mai ana' lie 'uluaoa, oka, u;r ia iukoii a pau ke hoao i tco lakou manao imua o Makauikeoe, ua hoopau ae la oia i ka lealea ana i kela wa. a uaninau iho l'a oia ia Hiilawe i kana niea i makemake ai, ua liai ae la oi vo Kauhiaiwahine. K (ilte me kona niakemake, ua hooko koke aku la o mea me k;t haknlia ole, a oia kana i hoonoho i.e ai ia Inna fti.a bhi hookahima ke ano hoao he Kaue a he wahine, a ma ia mmawa n«, tia' hoakoakoa ag la oia ia Kaukini me Pdkaiii nie koha kaikunane K.oae- ; ken ams kona mau kaikuafrne a pau uie na poe kaikamahihe uiahhini, a pela noi iv e Laukaieie me kana alii kane., Hoike o Makaaikeoe i ka moolelo o " Hiilawe m"e laukaieie imna o Koaekea iiie Kaukini me Pokahi a me kona mau kaikuanine a meka poe maiihini, E ka me;i hehihelu, a,no ke hoo inanao iho la paha oe i ke Kahuli leo lea o Kauai, aia la'ke 'moniiuor;ni ia la ka niakan me ka m;'unu e jka moanenuiaikalehna o ke keiki o /Waipio; he ok'i koe o ka piko o ka hale o ua keiki Hiilawe nei.' nolaila e hoolohe aehoi kiua i ka oiaio o ka Maknnikeoe mau hoike.