Ka Oiaio, Volume VI, Number 52, 28 December 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Unnhi *>* e Moxe Maini no "'KA LEO Ka huakai hele makaikai a Laiikaieie me kana AHikane—Li]o o Makanikeoe rae Hinaiielel.ini i raau alakai ma ka aina n mfl:n moana Ike ia ea lua hohona maloko o ke kui a aina i\o.i—Hele pu me na oliana ponoī—Hoono7ioi« o Laukieleula i Ihikalani—"Uln ka ieie iiia keia nian mok\ipuvii—Lilo i mea hnomanao ia e ka Lahu Hawaii nei. 0 oe ia e Wailuaiki, F '£tt lau'i pnli a Uli, TJa hele ia eLiawahme, E ka wahine kuhea pa!i Kui ptia lei o Hoaka!«i e , E lfi- hoi au e O kahi keia aia ka'« a'ea K.amapuuaa I hana pono ai ia Kapo aia kana alina fe waiho la hē puaii maluna o ka pali o Puiiu.i. Aia ma keia oali i ku akr ai ke kamahe!e a nan» ae la ina hele kahnkoi malaio o Kapilikau noa, āua hele aku oia r,o ka pili monna maloko o ke kui a halawai me ke kahi Hee nui. Aole o kanr. mai ke nana aku he ka ika ua hīki i keia Hee ko hakaka me kekahi īnau kupua o ka moane. O kai iioa o keia Hee nui o Haala«a aia kona kmo pohako ke kn la ma loko o ke kai knono o Wailaanni. * Me kona niau inana pohaku e -walu me he awe la no ka hee, aia mahope īho o kona poho ana 1 keia h«?e kupua o ke kai 'ja kaalo ae la oia ma waho o ka !ae o Mokomanu a ua huli ne la oi;: a hiki

maka nuku muliwai o Walolohe ir>a Keanae Oi# kahi o ka wai kau o Kauwa hikaua hanai, a lilo o Knunae I aina kau papa Ini a hiki 5 keia wa. Ai« hoi ua !oaa aku ia wakani. keo» k-etflhi lua r ui ma knhi aoao liapali o k« nuku muliwai »naloko 0 ka wni e haraair.a tr.ni ana. AoJe nae he kuonoono 3oa aku n kela lua «k«, ua ha.ni hou oku oia uaaloko o keīa mulin:ii a hiki iua k»hi o ke wai <5 Me iho ai iua Waiolohe liiakai iho o kr hi q kaanwa; ekau ala ma ke kawa' 0 Kuiiuipuka o fteia k»hi a n\iikni.ikeoe iim; «ku ai I kekahi lua a hoeu manka 1i«uo. > Oia kahi o Puanui i ia ai « m'ai Wuiluaiki aku i pei» ia 6 koua ihu. ua like me ehiku iuile ke kaawale. A ua kapaia kainoa oln wa!n :nauk* o Keanae 0 Kuo, no kau\vs ana o Puanui. Ma keia wahi, ua hnli hele ao Ja keia h hiki uia kekaiii . kiowai mauka e Puhipinao 0 keia kahi i hanaa ia ai 0 Hiu ka uiano kaula f> Kooiuu a nona Loi ke la lua i.! J»«a inua mai ai ia makanikeoe ma Waiolphe 5 ka pa!i e ku la maulna pono āts o ua muiiwai nei o l'uukanohua oia kahi 0 ka Hekili i lele mai ai me kona kahu e kaulana im i lia oleloia ma keia mau lalani m«le pehei: "I mahu'i ak» au e ike lihi 1 kawai kau mai o Keanae. A hala keia aina iaia ua kaaloae keia niawaho o oa pali 0 Nuaailua a me Honomanu o keia ka pali keiki kane o Koolau. A hiki oia ma Kaloa aia uia ke aknui aUpuni e hek ia nei 0 Kawahinepee kaiooa oia wahi, ua ike uieu 1» keia he «vahi puka uuuu e pouliuli mai ana. Ua nalo waleaku i kauaLelehele »ia nae ua aku 0 Makanikeoe e komo ma keia wahi lua aiui liio la onku i i»ea v oleloa aua like oia J tne ka luahiki ana aka opae aua| puka aku oia ma ke kahawai. O kwinoa 0 ua kahawai nei o Waikaaioi a malaila aku ōia a j>uka ma ke kahawai 0 Onuula 0 kei;t: ka palena o Koolau tse Hauiakualoa. n maloko 0 keia lua ua ike aku : 1* oia i keknhi oopu nui kupua kiuolau e moe aua. Aole nae he v,thi hauli 0 ka ;kej i ua kamaaina la gk nahele kau 4 laua i lee ino a u:<» ka powa i ka w.i ! kahiko a o keia no hoi kanaheio a ! ke 'hi Kihppiilani i kipapaai i ku! p<»baku rr>e na makaainana I ke au ■ ku ana ae i ka moku 0 Maui. * Aia iQt; keia ike aua o makaiii | nik»o« i ke'a oapu kupua ola uiiu ■ kāhawai i oleloia. 1

Kaoopili i kanahele o opu ola Aole ana mau mes i hoohana aku ni i ko lai!a kamaain» kaplana ka mēa nona.'Koia mau. lalani mele. Akahi aa'a'i'ke i ku nani o Koolau Ke lokn māila kana ia p Opuola. Oia rio Makaiwa i ke ehu a. ke kai, H« raea oiaio, na hala aku Ja ke k»»m«he!e niakai © Makaiwa. A oi:i kekahi a na awaawa maikai ]oa ho nn moku eku ai no ka wa inuOm he luh/ rne ka laiku kona nanaina ma kona inau aoao i>ali Hoio ka mea i" ololoia ai ka luīa o Makaiwa. I .Aia hoi na huli āe la ka ' heie a ike ae 1h oia he Wahi nuo ano ana e haman>a nia! ana i waena o ka pali ma ka aoao o. Koolau 'uoi-ai.la ua lnki aka oia maluna oua di:u iiei. Aia hoi ma kona nana pono ana iho i ke ano o keia wahi &ua ua ike oia ua hoonoho ia ina pohaku' a!a aliio i nim. A he ku 1 ka maiau ka hana i« ana a me ke kupanaha naaoli no «;a hoi o ulu ana elua anki u>a na aoao oti.i wahi ana nel. ' A oia ka mea inleloia ai na keiki « kaiai o 'Makaiwa. " > Aia no īa mau auki ke ku la a niki ī-keia wa maiia pali la. A tnnho|)ē iho o ko makanileeoe ske ana i v eia walu ana maka pali ua buli aku kon'a alahele do -kalae kaulana o Hamakuaioa. O ka mea nonā keia mau lalani uiele kat!lana.

L T a pau ka heiuna ao Hawini Helu ekahi o ka puliauwahi, He manao o huelo i kuu maka. lj»ia nei 5 hiki aku ai ina ka Jae o Hawini ua buh ae la kooa inau iianaina ma' aa kuono o na pali kahakai, A ua b»i& loa aku ko»a nnnaina tna ke awa ku moku o Haiawa aua kilohi īho la oia :ke ia poi nalu ma mawaho ae o laila. A ua hali hnpe meila iaia ia wahi, a ua hi«i aku no hoi ma Hale haku ka aina mua nana i liookaulana 1 kainoa o ke kfiki eueu imi i wale o Hawaii. Ke ka'ea'e hoi nana e huli nei na I'a hohonu ma ka aina a tue ka ana m« ke me!e. *Aia kapalena ai Halehaku, riaīla 'ku nei o Makalei Laau kaulana a Makanikeoe." Aia ma kei-a wahi i holi aku ai o maianike oe a nana'i kekahi inoku! pohaku eku ana iloko o fce kai a' oiai na nalu e poi ana qaa kona mau aoao a pau. I AiH hoi maluna o keia moku pohakn ua piha loa ina manu kolea Uiili, Akeke. A oia kana iike aku ai i kekahi mau kaneka e heohei ana i ki upenainamanu. r ' A oia kana i hoomanao ae ai i ka ia manu o kona aina o Kaanana tualuna o Waipio me Waimanu. Ma Kea ano ua hi'ki kino aku oia inaluna o keia manu, Opapaauiokaae kainoa.

IA oia kana i olelo aku ai 1 ua ruau kanaka nei, e na kamaaina lawt<la manu, he manu pau ole keia in olua i na na'u e liana aku, oia ma k«sia oJelo n ktt eueu ua ae mal sna kamaaina, a maoiua 0 ko ia nei hooko ana e lawelawe i kana mea 5 olelo ai, ua r>āne aku la oia -ne keia mau olelo. E «eu like olua maanei nei e pana pono i ko olua hale mauka. ī ka pa'u ana 0 lseia mau olelo;, hului ae la 113. Hma mana o Ma[kanikeoeika upena me ta tuanu 1 :ne ua mau kanaka nei noho ana i «a hale a na ko ka hal» poe i kalakala ao i ua mau kaiu.ka nei. a he mea kuoanaha k«ia hana iua tnau kanaka nei. Oiai ua ike ole laua i ka mea na; na laua i oehu aku a noho ana iuka ka aina. A oia ka laua i olelo ilio ai auhea !a k« keiki kanaka ui nana i olelo mai nei ia kaua? Mahope iho o ke la manawa ua ike iho la ua makanikeoe nei he wa. hi iua e hamama ae ana malalo pono o keia wahi moku pohaku ma ke kai. Nolaila ua luu koke iho la keia e īke pono u» moe aku keia lua ma ke ks.i & hiki ma kekahi mana hou aku, ua hoomaka ka maloo aole he wai. I

, A oia kaua J Lookolo &ku a pu sa mauka 0 kekaM pa!i ma Halau- | >10010, uia ke kajSwai 0 Kakipi a 11 a moe hou aki«ekahi mana a hisi ma uka 0 Hoikaopuai&wala ma Makawao, ; Ma keia wahi i hela mai ai ka mea huli honua a hiki uia ka wat lia'i o Kalena a oia kau e ka mea, heluhelu e puana ae ai i neia maul wahi lalani mele, e Mele Kauhi, "Aōle oe e pakele aku. I ka wai hu'i 0 Kaleoa." Ala ua hiki loa aku ke kao.ahe,' ualuna o ka puu. Maopopo ka ikena i na tuea uaui 0 Piiholo, Ohi ka i'o 0 k» laau 0 Makawap, makan'keoo maluna 0 Piiholo »iai na kilihune ua ukiukiu iue kg, aa ulalena hoopum ana iaiu, ako 'ihau 'iho !a 1 ka lau o ke koaoi Kokomo a tue ke kukui kaulaua 0! 0 Lilikoi a 0 a kaua i aloha ae ai i j kona kaikuahiite hatu lani L&ukaieie, ka mea nona ka Punohu uakoko e kahiko mau malla i ka j>o a 'me ke ao aaa Kaheolawe. Aia hoi i k«»ia manawa aiu e no : iio nei maluna 0 keia puu, ua ike' aku la oia i kekahi mau wahine! eiua i Uke mau 'helehelena! ■ue ko Hinauluohia e noho ana iua! ko kahawai o A.lele a ma koua ano. hookalakupua e hele uei ua hoola-, una aku la keia imua 0 ua mau'

wahine nei, a he manawa ia 5 hikilele ae ai na īke ana mai o ua mau 'wahine nei i &a hiona ui o ke ktfina | helo, ■' . '-. A oia ko laua wa i holo ?'oire ai * luu Iloko o ke a no ia līiea ua noonoo iho la ktv kakou kamahele i ka holo aua o keia mau wahine iaia. a iuu iloko o kawaK nolaila, ua hookolo ia aku ko laua "meheu « ka makani o līawaii. A no ka wa pokol« loa ua loaa aku la ua mau wah|nw kupanafia nei euakai o Waialala e'pukaku an<i Q3ailoko aVu o keia lun a l&ua 1 holo akn at. * . ' ' ' ; Aia nae ua loaa pono aku la ua m»d wahine eepa aei me ko laua mau kino kamahao. . , A oia ka makaaikeoa i pane aku ai i ua m&u eepa nei. Pehea olua i holo ajai oei ia'u? A wahi aka pane a ua niau wa- . hine nui. No ko maua paanao o iks j kou ano a pau he oi aka kou oiimn mamua o maua. a ina paha oe e uaanao ana e pepehi ia maua.aole a maua mea e hana aku ai i imm ou aia nae ua loaa koke maua ia oe, Nolaila ke noi aku uei ouaua ia oee ka ui malihini e hoi i ka hale e al «i, i na mea ai i ia maua. Ma koia olelo a ua miu wahine uei, ua mino aka iho ia ka eueu me ka leo malie oia i pane aku ai a no e hoopau i ko olua manao ana no ka piiikia aole ia o ka'u hana i hele uaai ai, a no ko olua oleīo mai. e hoi hole kakou i ko olua lokoma - ikai ua lawa au mana mea a pau, ma kau huakai hele, a ke hele nei au ine ko'u aloha hope loa e haawi «ku nei i& iko olua.

Malia o huii boi mai kahuakai hele » ko'u kaikuahine mMnei nei ma keia mua aku. Nolaiia e aoho olua me ka hoomanao. A oia pahft kau « ka mea heluhe lu e ninau i hola i ua roau wahine aia oia uka a ke onaona i noho ai, oia hoi o Lauhuki. mo Kiiioe he uiau wahina inoo keia no laua kawai hui o Kaiwia a me na kiowai a pau ma Makawao a no laua keia ma ialaui mele kanaenae penei: A pia kana i nana pono iho ai i ua wahi wai nei, a ua ire iho la ōia h« lau uiauo kini-lehu ua mea kini aka wiilua ae noho ana mehe eoau Kino kanaka maoh ana ke ano. Aia nae i ka euanawa a ka eueu i lalau aku ai me kona mau lima a hoohuli ae ia i ka wai o ua pohaku ia iiuna aka lepo/ e moole ua hoopuni īa ae ]a keia kula nui palahalaha e keia ana iahui kanaka ano e me ke Kupanaha. a he mau hanA kainahao he nui wale ka keia ano lahui ke hana eoai a no e loaa no ka ike t ka mea heluhelu ī keia moolelo. . . j O keia wahi aka mea huli honua «i io«a aku k īaia ma keia i>ohak* oia k#«i i kanaia o ka ipaomao.

A oia no hoi kahi o kela lahui kamahao, e olelo ia nei he Oiohe a oia kapalena 0 ke 0 Wailuku ae holo ana ka iwi o kapa lena aiha a pili i Kealia a ine ka puu 0 Puhel«. A hiki ian ka poli*ku Ko-i ma ke kahAWAi o Waik«>* a nona hoi na eka aina Leialii ika Ona Mihona ma ke Kukokamaomao. Aia naei ke keiki eoeu nui wale o Hawaii tia lilo ko Maui mau lua & paieua aiaa 1 mea ole loa, Ua ahu w*le na eaea pohihihi iaia a me na lua huna; iala nei e aoho &na uaa KulAokaauoiuao Ua leha aku kona mau hiaka no uka 0 lao eia ka pali kaulāna ma Wailuku i oleloia ma keia laiani mele. Kuupua lilla ai Wailuku Ua īnuika wai 0 lao Ua ao kau« e ka iaufai Ua pa ka ttakani ahe 5 kiHpee, | Mamua a» okb Makanikeoe uia-' uao an& e hiki uaaia uka ua k'i oia, |nana pono Ika pio ake anuenue! mawaenao ka p^li. Aua loaa no he haupu no kela mea ana e nana nei, nolalla ua eu aku oia me ka hikiwawe nui ma kahi 0 ke anuenue e kapio nei. Ana ike aku oia i na mea nani he uui wak e waiho uaai aua ma loko 0 kekahi mau lua t hamama mai ana. A he nui wale o na opeope uiaka iu&o e waiho'ana &oa hoohala i& Ue J .aianawa loihi aua 1 nana pouo ai i! na meaa pau ma keia pali, aua | maopop« iaia keia mau waiwal a pau me ua kiuo uiakt e waiho aua, he poo alii wale no. { Aole uo hoi oia i lawe ma! i kahi. iuea t ao keia ka pali kapu 0 Kakae' ka pela kapu hoi 0 ua lii 0 Mau; i! lo&a aku la ia Makauikeoe. Aia uia keia kahaw|ā 0 lao i luku ia ai na kanaka 0 Maui e ua, koa o Hawaii, al puka ai k«iU olelo, kaulaaa peuei; | Ke kaua i ka auau i>ali i Ke paui wai o lao, j 4 . i imu. 1