Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 19, Number 6, 1 June 2002 — He nani nā koa o Halawa i kaʻu ʻike [ARTICLE+ILLUSTRATION]

He nani nā koa o Halawa i kaʻu ʻike

Na Manu Boyd Aia nō he ulu koa 'ano nui ma uka ala o ke awāwa 'o Hālawa, ma ka lihi o ka moku 'o 'Ewa ma O'ahu nei, I ka wā i noho 'ole ai ke alanui i kū'ē nui 'ia e ka Hawai'i, kāka'ikahi wale mai nō ka 'ike maka 'ana i nā nani like 'ole o ia uka, koe ka manu 'oe, ka pua'a 'oe a me 'aumākua o laila, I ka pau 'ana o ke kūkulu alanui e ho'oku'i ana iā Hālawa me Ha'ikū, Ko'olaupoko, ua holo nui mai nā ka'a e 'ike nā kānaka i ka 'ikena i 'ike 'ole mua 'ia e ia, 'oiai he mau nō ka 'eha i loko ma muli o nā pō'ino i ho'ohana 'ia ma luna o nā wahi pana he nui, He kanakolu mau makahiki

a 'oi ka lō'ihi o ke kūkulu alanui, 'o ia ka 'oi loa 0 ka pipi'i o nā alanui a pau loa o Maleka no ka mile pākahi, Me ia kālā pekelala i ho'ouna 'ia ai 1 Hawai'i no ke alanui he māhele i mālama no ka ho'ona'auao mo'omeheu a no ka mālama 'ana i nā wahi pana, He kānāwai pekelala ia, a ma kahi o 'umikūmākahi miliona kālā ka māhele kālā e lapa'au ai i nā hewa i ho'ohana 'ia ma luna o ka 'āina i ke kūkuku 'ana, mai ka ho'omaka i ka 'ao'ao ma kai o Hālawa a hiki i uka, a ka puka ma loko o nā ko'olau, a Ha'ikū ma lalo o Keahiakahoe, a huli iā Luluku i Kāne'ohe a hiki loa aku i Mōkapu, kahi i mana'o mua 'ia e ho'oku'i me Pu'uloa e pono ai ka pū'ali koa o Maleka. E huli ho'i kākou i uka o Hālawa, i ka uluwehi o ia 'āina, Ma laila e 'ike 'ia nei nā mea kanu 'ōiwi, he waiwai nui na ka Hawai'i no ka hula a me nā hana 'ē a'e, Nani nā kumu 'ōhi'a me kona pua lehua e pūnono ana ia uka i ka 'ula'ula, 'O

kona hoa ulu, 'o ia ka 'ie'ie e wili 'ia ana a pa'a i ke kumu 'ōhi'a mai ke kumu a ka welelau, 'O ke koa kekahi o nā kumu lā'au o laila e ho'okū i nā mana'o kūhohonu i loko, No ke kālai wa'a ke koa mai ka wā kahiko a i kēia wā, a no ka hana 'umeke a me nā lako hale like 'ole, He lau hoaka 'ōma'oma'o 'āhinahina kona, a ulu maika'i ke koa i uka, Nui iki a'e nā kumu koa ma nā Ko'olau ma O'ahu nei ma mua o nā kuahiwi Wai'anae, akā, loa'a nō, Hiki ke 'ike 'ia ke koa ma ke alanui Pali, ke alanui Likelike, ma Pu'u'ōhi'a, a mai 'ō a 'ō, akā, 'a'ole nui a ki'eki'e ka hapanui o nā koa ma O'ahu e pono ai ke kālai wa'a, Loa'a he mana'o 'ē a'e o ke koa, 'o ia ke kanaka e paio ana no ka pono, Ma Hālawa nō he po'e koa nāna e mālama nei i nā wahi la'a i ho'opakele 'ia ai e ke kūkulu alanui, He po'e kū'ē, he po'e mālama a he po'e aloha 'āina lākou a pau, 'O Nā Kūpuna a me nā Kāko'o kekahi o nā hui,

na lākou ke kuleana e mālama i ka Hale o Papa, he heiau wahine a he wahi hānau keiki i ho'ola'a 'ia no Papahānaumoku, ka makuahine o ka pae 'āina, lāua me Wākea, ka makua o nā lani, Ma ka Hale o Papa e ho'onui ai ka mana o nā wāhine, a he 'ōko'a nō me ka luakini, he heiau kāne ma ka 'ao'ao a'e o ke awāwa, Ua polo'ai mākou e nā kūpuna e kipa i laila, Na Sweet Matthews lāua me kāna kāne, 'o Boots, i alaka'i mai i nā hoa kipa, Ua hele pū mai 'o Māhealani Cypher e wehewehe i ka mō'aukala a me nā mo'olelo o Hālawa, a nāna e ho'omau ma ka 'ao'ao Ko'olau

ma hope mai, Mahalo nui 'ia nā koa o Hālawa - ke kumu koa e ulu nei i ka uka uluwehi, a 'o ka po'e koa - nā

kupuna, na makua

amena opio e malama a kia 1 nei i ka pono o ia awāwa me ka nui aloha no ka 'āina, Synopsis: On May 22, OHA staff toured Hālawa valley, and were hosted by Nā Kūpuna a me nā Kāko'o, represented by Kupuna Sweet Matthews and her husband, Boots. Staffvisit-

ed Hale O Papa, a women's heiau mid-valley, and continued ma uka. This story speaks of the koaforest in the uplands the grow amidst such significant plants as the lehua and the 'ie'ie. The term "koa," aside from referenee to the tree, means "strength" or "warrior," and alludes to the many people who for generations have stood by Hālawa, fighting for its protection and preservation. ■

Kni ami i yOi fi n Maki jahinf

Ua hehe'e kei ihonei peili no kei nui o kei uei ei uei hinei kekeihi o nō kurnu i ke eileinui, Aiei iei eileinui rnci leilo o kei H-3 rnci kei 'eio'eio 'ōkeiu o ke eiwōwei, No kei po'e heinei iei eileinui, 'ei'ole i noei no kei lehulehu, Aiei iei weihi rnci keihi o ho'okeihi nnile rnci nnuei o ke eilei pukei.

- I <

Sweet Matthews