Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 37, Number 2, 1 February 2020 — He 'Ōlelo, He Manawale'a [ARTICLE+ILLUSTRATION]

He 'Ōlelo, He Manawale'a

Na Kalani Akana, PhD

Aia kekahi mea kū i ke au e pāhola nei a he mea maika'i no ka 'ōlelo Hawai'i, 'o ia ho'i ke a'o 'ana mai i ka 'ōlelo Hawai'i me ka uku 'ole. Eia ho'i kekahi, ma Kēkēmapa 2019, ua 'āpono 'ia e ka 'aha 'ōlelo haumāna o ke Kula Nui ma Mānoa i mau papa 'ōlelo Hawai'i komo manuahi no ka lehulehu. Na Kamakakūokalani, ke Kikowaena o ka Noi'i 'Ike Hawai'i, e ho'olaukahi a e huli nei i mānaleo a i 'ole i ke kumu 'ōlelo Hawai'i poeko a wali wale kona 'ōlelo, e alaka'i i ua mau papa. 'Oiai he papa loa'a helu 'ai 'ole, he pōmaika'i nō ia no nā kānaka e 'i'ini nei e a'o mai i ka 'ōlelo 'ōiwi o ka 'āina. Eia kekahi papa 'ōlelo Hawai'i komo manuahi 'ē a'e. Ma Nowemapa aku nei, ua kūkala ke Ke'ena Ho'ona'auao o Hawai'i e ho'olako 'ia ana i mau papa komo manuahi no nā po'e hana o ua ke'ena. He papahana 'aelike kēia me ke Kula Kaiāulu 0 ka 'ōnaehana Kula Nui o Hawai'i. He 13,000 a 'oi ka heluna o nā kumu a'o a he 22,000 a 'oi, 'emi paha o nā limahana 'ē a'e (kākau'ōlelo, po'e kōkua kumu, a.p.a) 'o ia ka nui o nā kānaka e hiki ke komo i ia mau papa. Eia ho'i, hiki i nā kumu ke loa'a ka helu'ai pili 'oihana kumu. He pono loa ke komo 'ana a nā kumu a'o o nā kula aupuni no ka mea he 'ōlelo kūhelu ka 'ōlelo Hawai'i (nānā, Kumu Kānāwai o Hawai'i, 'Ahkala XV, 4). Eia kekahi, ua pono ka Moku'āina o Hawai'i, ma muli o ke Kumu Kānāwai o Hawai'i (nāna, 'Ahkala X, 4) , e ho'olako i ka papahana ho'ona'auao no ka mo'omeheu, ka mō'aukala a me ka 'ōlelo Hawai'i ma loko o nā kula aupuni. No laila, 'o ua mau kānāwai hou he mea e ke'ake'a ai i ke kānāwai o 1896 ka i koi 1 ke a'o 'ana ma nā kula ma ka 'ōlelo 'Enelani wale nō. Ma muli o ia kānāwai, ua ho'okumu ke Ke'ena Ho'ona'auao i kekahi kulekele e ho'opāpā i ka 'ōlelo Hawai'i. Inā 'ōlelo Hawai'i kekahi haumana a laila ua ho'opa'i 'ia. Kaulana a 'eha nā mo'olelo o nā kūpuna o kēlā au pō'ino o ka ho'opa'i a me ka ho'ohilahila 'ana. 'O ka mea hoihoi nō na'e, 'a'ole i ho'oholo 'ia kēia kulekele 'ōlelo no nā keiki 'ōlelo 'ē. Akā nō na'e, eia kākou i ke au mālamalama- ke au o ka 'ōlelo 'ōiwi a me nā 'ōlelo o ke ao nei. Nui a 'oko'a nā ki'ina hana no ke a'o 'ana i kekahi 'ōlelo i kēia manawa. 'A'ole ma ka lumi papa wale nō ke a'o 'ana. Eia kekahi mau mea hana a'n mannahi ma lalo nei:

Duolingo: He polokalamu manuahi kēia. E ho'oili wale i ka polokalamu mai ka pūnaewele mai a hana ma kou manawa ka'awale. Hiki ke ho'ohana 'ia ma ka lolouila a i 'ole ma ke kelepona pa'a lima. Wahi ā Duolingo, aia ma kahi o 'ehā o ka 'elima mau kanaka e ho'ohana ana i kelepona akamai no ke a'o 'ana ma o Duolingo. Ma 'Amelka Hui Pū 'Ia, 'oi aku ka nui o nā kanaka e a'o ana i ka 'ōlelo ma Duolingo ma mua o nā haumana 'ōlelo ma nā kula a pau. 'O ka maika'i o ia polokalamu, nāu nō e alaka'i i kou

holomua. Nau nō e koho i ka manawa e a'o ai ma Duolingo. 'O ke ala nu'ukia o ka polokalamu "e manuahi a e hole'ale'a ana i ke a'o 'ana i 'ōlelo." https://www. duolingo.com/learn

Ka Leo 'Ōiwi ma 'Ōiwi: 'Oiai ua makua nā kānaka ho'okipa, ua kū ka pono o nā ha'awina. Ua ho'opuka 'ia ma ka makahiki 2012 a he 13 mau polokalamu me nā palapala ha'awina no ke a'o. https://oiwi.tv/kaleooiwi/ Inā kama'āina 'oe i ka 'ōlelo Hawai'i a he ake kou s ho'okā'oi i ka 'ōlelo Hawai'i e huli i kēia mau wahi o lalo. Hiki ke ho'olohe i ke ki'ina leo o nā mānaleo a ho'ohawai'i i ka 'ōlelo ā 'ōiwi ke ho'olohe mai.

Ka 'Ohina Nīnauele a Clinton Kanahele: Aia 20 mau nīnauele o nā mānaleo āna i ho'opa'a ai ma nā 1970. Hiki ke ho'olohe i nā mānaleo a heluhelu pū i ka 'ōlelo i ho'opalapala 'ōlelo 'ia e like me Gus Kaleohano no Lā'ie a i 'ole 'o Solomon Kupihea no Keahapana, Kaua'i. 'O kekahi mea hoihoi ka ho'olohe 'ana i ka leo kāne a i ka 'ōlelo o Hawai'i, o Maui, o Kaua'i 'oe, o Moloka'i 'oe, a o O'ahu nei. https:// library.byuh.edu/library/archives/kanahele Ka Waihona 'o Kani'āina: Aia i loko o kēia waihona, he 417 mau polokalamu

i ho'opa'a 'ia ma ka papahana 'o Ka Leo Hawai'i, ka polokalamu 'ōlelo Hawai'i mua ma ka lekiō o nā 1970. Mau nōka ho'olohe 'ana o ia mau līpine ma ke kula nui a i kēia manawa hiki i ka lehulehu ke ho'olohe. 'O Johnny Almeida ka hoa kama'ilio mua a 'o

Keoni me Lilian Kamaka ka hope. Hiki i ka mea ho'olohe ke holo i mua a i hope me ka hāhai 'ana i ka palapala (no ka hapa nui) ma ka wā like. http://ulukau.org/ kaniaina/?l=haw #ehoopilimai ma Instagram: 'O kēia ka waihona Instagram a Kahanu Solitario o ka hui pu'ukani 'o Keauhou. 'O kāna haumana kona makuahine. E ho'opili i ke kumu a a'o mai me ka 'A'ole manuahi kēia mau papa a lalo akā ua waiwai ke alaka'i 'ana a me ka pilina ma waena o nā mea a'o.

Kealaleo: '0 Kealaleo kekahi ki'ina ■ hana a'o 'ōlelo hoihoi i a'o 'ia ma o ka lā'au kuisinale (cuisenaire). He ka'akālai ho'onalunalu ke a'o 'ana. 'A'ole wehewehe nui ke kumu akā hō'ike nō na'e ke kumu i ka hana o ka 'ōlelo me nā lā'au kuisinale. Na ka haumana e ho'okikino i kona | 'ike 'ōlelo (lula, a.p.a.). No laila, he ki'ina hana ho'oulu and ho'olalelale

no'ono'o keia. Ina hoihoi e a'o mai e leka uila ia ipolaniv@yahoo.com.

Niuolahiki: Inā hoihoi 'oe e noi'i a a'o ma 'o Ke Kai 'Ewalu e huli a nānā iā Niuolahiki. He ki'ina hana hoihoi kā kēia papahana i kapa 'ia e kekahi 'o ia ke Kūkohu Pepeke. Aia 25 mau ha'awina a he $30 no ka ha'awina pākahi. https://niuolahiki.ahapunanaleo.org/

'Ōlelo Online: Na Kaliko Beamer-Trapp kēia papahana. He kumu kaiapuni 'o Kaliko no laila 'o kona makemake e ho'okaiapuni 'iaka mea a'o ma o ka mo'olelo, ka pilina 'ōlelo, a me ka 'ike hoihoi o ka 'ōlelo Hawai'i. https://oleloonline.com/guests/ Kula Kaiaulu no Nā Mākua: Aia ho'okah i nō papa 'ōlelo Hawai'i ahiaihi ma O'ahu a puni. Aia ia ma ke kula 'o Kalāheo nō. Ma nā Pō'akolu, 6:30-8:30, no 'ehiku mau pule e hui ai ka papa. E kelepona iā 307-1455 i nā lāli'i o ke kau inoa. ■

Kumu Ipo Vaughn