Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 38, Number 1, 1 January 2021 — 'O ka Ho'omaka Akula nō ia...Ka Ho'iho'i 'ia 'ana mai o nā Iwi Kūpuna a me nā Moepū (1990 - 1991) [ARTICLE]

'O ka Ho'omaka Akula nō ia...Ka Ho'iho'i 'ia 'ana mai o nā Iwi Kūpuna a me nā Moepū (1990 - 1991)

— < I MANAIKA'OIWI >

Na Edward Halealoha Ayau Unuhi 'ia e No'eau Peralto Ikēia makahiki, e noke mau kēia kākau mo'olelo i ka wehewehe 'ana aku i ka hana ho'ona'auao a mākou no ka mālama 'ana i nā iwi kūpuna a me nā moepū, a e kau nui a'e ana ko'u mana'o ma kēia kākau mo'olelo 'ana i ka 'oihana ho'iho'i iwi kūpuna ('o ia ho'i ka ho'iho'i 'ana mai i nā iwi kūpuna a me nā moepū i Hawai'i nei) mai nā hale hō'ike'ike a me nā kānaka kū ho'okahi o 'Amelika a me nāaupuni 'ē a'e a puni ka honua. Ho'omaka 'ia akula ka 'oihana ho'iho'i iwi kūpuna ma ka makahiki 1990. 'O ka ho'iho'i iwi kūpuna mua loa, 'o ia ka ho'iho'i 'ia 'ana mai o nā pūniu (iwi po'o) he 8 1 mai ka Hale Hō 'ike 'ike o ka Mo 'olelo Kūlohelohe ma ka Hale 'Imi Na'auao 'o Smithsonian ma Wakinekona. 'O ke kānāwai nāna i kāko'o nui aku ai i ka ho'iho'i 'ana mai i kēia mau iwi, 'o ia ke kānāwai i kapa 'ia 'o ka Nahonal Museum of the American Indian Act i ho'oholo 'ia e Kenekoa Daniel Inouye i ka makahiki 1989. Ua kāko'o akula ua kānāwai lā i nā hui 'ŌiwiHawai'ihe 'elua, 'oHuiMālama i nā Kūpuna o Hawai'i Nei a me ke Ke'ena Kuleana Hawai'i, e noi aku iā Smithsonian i ka ho'iho'i 'ia 'ana mai o nā iwi kūpuna a me nā moepū. Ho'oholo 'ia akula kēia noi 'ana ma mua o ka ho'okumu 'ia 'ana o ke ke'ena ho'iho'i iwi kūpuna ma ka Smithsonian, a ua mahele 'ia kēia hana i nā wā he 'elua ma muli o ke kauoha a nā 'ohana no Kaua'i i mālama ai i kēia mau kūpuna. Ua kāko'o 'ia kēia ho'iho'i iwi kūpuna mua e kekahi mau Kānaka Hawai'i e hana ana ma Wakinekona me Kenekoa Inouye a me ke Kōmike Kuleana 'Ilikini o 'Amelika. Ua mālama maila lākou iā mākou i nā 'elele o ka Hui Mālama i nā Kūpuna o Hawai'i Nei i alaka'i 'ia e Edward lāua 'o Pualani Kanahele, 'o mākou 'o Ulunui Garmon, Parley Kanaka'ole, Pele Hānoa, Charles Maxwell, Kūnani Nihipali, Ipō Nihipali, Coochie Cayan, Ka'ohu Seto, Alapai Hanapi, a me a'u.

Eia kekahi, ma ia huaka'i ma Iulai, M.H. 1990, ua ho'iho'i maila mākou i kekahi iwi keiki mai ka Hale Hō'ike'ike ma ke Kulanui o Penekelewinia. Ua 'aihue 'ia ua iwi keiki lā mai kekahi ana kupapa'u ma Hanapēpē i Kaua'i. Ua kaumaha loa ko mākou na'au i kēlā huaka'i ho'iho'i iwi kūpuna. 'O ka ho'iho'i iwi kūpuna lua mai ka Smithsonian mai, ho'omaka 'ia kēlā ho'iho'i 'ana i ka makahiki a'e o 1991 no nā iwi po'o he 134, no nā mokupuni o Kaua'i, Hawai'i a me O'ahu mai lākou. Ho'oholo 'ia ia noi 'ana aku i ka ho'iho'i iwi kūpuna e nā 'ohana o Kaua'i i alaka'i 'ia e LaFrance Kapaka-Arboleda, Boots Panui, James Panui, Wilma Healani Holi, Atwood Makanani, Ilei Beniamina a me Moses Keale, me ke kāko'o o ke Ke'ena Kuleana Hawai'i. Ma kēia huaka'i ho'iho'i iwi kūpuna, ua kū'ē kekahi Kanaka o Kaua'i i ka Hale Hō'ike'ike. Eia na'e, ua ho'oponopono 'ia ka pilikia i kū'ē 'ia a ua holo pono akula ka hana. Ma ka mahina 'o Mei i ka M.H. 1991, ua ho'iho'i maila ka Hale Hō'ike'ike o ke Kulanui o 'Ālaka i kekahi iwi po'o i Paumalū ma O'ahu no ke kanu hou 'ana. A i ka mahina 'o Iune o ia makahiki, ua ho'iho'i maila ka Hale Hō'ike'ike o ka Mo'olelo Kūlohelohe o 'Amelika ma Nuioka (AMNH) i nā iwi he 32, a pēlā pū me ka Hale Hō'ike'ike o ka Mo'olelo Kūlohelohe ma Kikako (FMNH) i ko lākou ho'iho'i 'ana mai i nā iwi he 27. Ua nui ka pilikia 0 kēia 'oihana ho'iho'i iwi kūpuna me AMNH, no ka mea, ke'ake'a akula lākou 1 ke kānāwai hou i pili i ka ho'iho'i iwi kūpuna. Eia na'e, ma ka 'ao'ao o FMNH, ua kāko'o nā limahana o ka hale hō'ike'ike i ka ho'iho'i 'ana mai. Ma ka mahina o 'Aukake, M.H. 1991, ua ho'iho'i 'ia maila kekahi iwi po'o mai ka Hale Hō'ike'ike o ka Po'e Kānaka 'o Brigham Y oung ma Provo i Uta. A ma ia wā like, ua ho'iho'i maila ka Hale Hō'ike'ike o Bīhopa i nā iwi a me nā moepū he 54 i Waimānalo ma O'ahu. ■