Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 38, Number 7, 1 July 2021 — Mai Loko o ka Pō [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Mai Loko o ka Pō

Na Kalani Akana, Ph.D. Na wai kēia olelo, "Mai loko o ka pō?" Na Kahakuikamoana. 'O Kahakuikamoana kekahi kākāolelo o loko o ka papa kahuna o ka 'oihanakahuna. 'O ia ka mea i oaka 'ia kona waha e oli, "Ea mai Hawai'inuiākea, ea mai loko, mai loko o ka pō." Ma ia mele ko'ihonua kaulana 'o ia i helu papa ai i ka hānau 'ana o nā mokupuni mai Hawai'i ā i Kaua'i a li'ili'i aku nō. Oli 'o ia, "Hānau 'o Ni'ihau, Ka'ula, Nīhoa, pau mai." Pehea nā moku pāpapa mai Mokumanamana ā i Mokupāpapa (Hōlanikū), nā mokupuni pālahalaha o Papahānaumokuākea? No kēia 'ike pono e nānā i ke mele a Pāku'i, ke kākāolelo a Kamehameha. Ua 'ae like 'o Pāku'i me Kahakuikamoana, 'o ia nō, mai ka pō mai ka hānau maoli 'ana o nā mokupuni. Ua like nō ho'i ka 'ae 'ana i ka palena o nā mokupuni nui me nā moku pāpapa. Kepakepa a'e la kona leo penei: "Hānau Kamāwaelualni moku, He ēweewe Ni'ihau, He palena Lehua, He panina Ka'ula o ka moku pāpapa, nā pāpapa kaha kuakea o Lono." (Fornander IV) A laila helu papa 'o ia i nā moku pāpapa kaha kuakea o Lono: "O Kahakulono, o Kapumaeolani. O Kapuheeua, o Holatii. Kapuheeuanui, o Kahaimakana, Na Kekamaluahaku, Kaponianai." (Fornander IV) 'Oiai 'oko'a nā inoa a Pāku'i i helu ai me nā inoa palapala aina o ia wā, mai ka pō mai kēia 'ike ku'una. He mea nui ka 'ike mai ka pō mai i ka Hawai'i. Wahi ā Puku'i ma Nānā i ke Kumu, inā kipa 'ia kekahi kanaka ma ka pō e kona 'aumakua a ha'i ua 'aumakua nei

i ka inoa o ke keiki e hānau 'ia ana, he inoa pō nō kēlā. Ua nīnauele 'ia ho'i 'o Puku'i a wehewehe 'o ia e pili ana i ka "hō'ike na ka pō." Ua olelo 'o ia inā kipa 'ia kekahi kanaka e kona 'aumakua a e waiho ua 'aumakua la i kekahi moe 'uhane, kekahi hō'ailona paha, a i 'ole i kekahi mau olelo a'oa'o nona, he hō'ike na ka pō kēlā. He mea waiwai kēia 'ike mai ka pō. Eia kekahi, 'o kekahi mele kumu honua a kumu kānaka a ka Hawai'i e kilo ai, 'o ia nō ke "Kumulipo." 'Ōlelo 'ia, 'o ke kumu o ka pō 'o ia ka mea nāna i hana i ka pō. Eia ho'i, na ka Pō i hānau iā Kumulipo i ka pō, he kāne. A laila, hānau Pō'ele i ka pō, he wahine. Na kēia mau kūpuna loa i hānau i nā mea ola a pau o ke ao holo'oko'a. 'O ke keiki makahiapo a lāua ka 'ukuko'ako'a a 'o kāna nō ka ako'ako'a. No laila, inā pololei ka olelo, "pūko'a kani aina," he ha'ina kēia - mai loko o ka pō mai ka hānau 'ana o nā moku pāpapa o Papahānaumokuākea. Eia hou kekahi mea, hiki i ke Kumulipo ke wehewehe i nā pilina o nā mea ola o Papahānaumokuākea kekahi i kekahi e like me ka pilina o ka 'iwa me ke koa'e. Ma ke ao kūlohelohe, alualu a hopū'iwa ka 'iwa i ke koa'e no kāna i'a ma ka nuku. 'O ka ho'oku'u nō ia o kahi i'a mai ka nuku mai a māpu koke iho la ka 'iwa a ka ili 'ia ka makana. 'Ōle10 'ia ma ka Wā 'Ekolu o ke Kumulipo, laina 317 a me ka 318: "Hānau ka 'Iwa ka makua; puka kāna keiki, he Koa'e, lele." No laila, ke olelo kekahi, "mai loko o ka pō," ke kuhi nei 'o ia 'o ka pō ke kumu o ka 'ike ku'una me nā hali'a kūpuna. 'O ka Pō he hō'ailona ia o ka hānau 'ana o Hawai'inuiākea me kona mau hanauna mokupuni ā hiki i ka palena 'o Ka'ula ā hiki aku i nā moku pāpapa o Papanuihānaumokuākea, a ma kēlā inoa hanohano e ho'omanao 'ia mau ana ka hānau 'ana o nā mokupuni a pau o Hawai'i. ■ Kalani Akana, Ph.D., is the culture specialist at OHA. He is a kumu ofhula, 011 and olelo Hawai'i. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read this article in English, go to kawaiola.news.